Een handreiking voor schoolleiders, afdelingsleiders, mentoren, docententeams, decanen. Martien de Boer Frans Resink. slo

Transcriptie

1 Een handreiking voor schoolleiders, afdelingsleiders, mentoren, docententeams, decanen Martien de Boer Frans Resink slo

2 De drie functies van 3 havo en 3 vwo Een handreiking voor schoolleiders, afdelingsleiders, mentoren, docententeams, decanen 1 slo

3 Inhoudsopgave 1. Inleiding 4 2. De drie centrale functies van het derde jaar Leerstofaanbod dat onderbouw en bovenbouw verbindt Voorbereiding op vaardigheden en werkwijzen in het vierde leerjaar Oriëntatie op profielen en passende vervolgrichting kiezen 15 3 Combineren van functies: jaarplan voor leerjaar 3 havo/vwo 17 3

4 1 Inleiding Het derde leerjaar is in beweging. Veel scholen werken aan vernieuwingen in 3 havo en 3 vwo, om een betere aansluiting te realiseren tussen onderbouw en Tweede Fase, maar ook om het derde leerjaar op zichzelf een zinvolle invulling en een eigen gezicht te geven. Het derde leerjaar havo en vwo is inhoudelijk aan weinig wettelijke regels gebonden en dat biedt ruimte om er een interessant, ánder jaar van te maken, met nieuwe onderwijsvormen en aandacht voor de individuele prestaties en keuzeprocessen van leerlingen. Van zo n andere benadering kan een motiverende werking voor de leerlingen uitgaan. Belangrijke problemen rond de aansluiting tussen derde en vierde leerjaar havo en vwo zijn op veel scholen: de leerstof sluit niet goed aan, is te moeilijk in het vierde en te makkelijk in het derde jaar; de manier van werken in de tweede fase is (heel) anders dan in de onderbouw, vraagt vaardigheden van leerlingen die ze nog onvoldoende bezitten; de leerlingen kiezen op jonge leeftijd een profiel of vervolgrichting, op grond van hun capaciteiten en op basis van door anderen aangereikte informatie, en in veel mindere mate op grond van affiniteit en op basis van ervaring met werkvelden en beroepstaken. Het derde leerjaar havo en vwo heeft dan ook drie centrale functies: 1. de leerling (vak)leerstof aanbieden die onderbouw en bovenbouw verbindt; 2. de leerling voorbereiden op (vakoverstijgende) vaardigheden en werkwijzen die in het vierde leerjaar van belang zijn; 3. de leerling helpen een vervolgrichting te kiezen die bij hem of haar past. In het schoolplan voor het derde leerjaar horen uitwerkingen van deze drie functies thuis, al dan niet in onderlinge samenhang. Welke keuzes de school ook maakt, overleg tussen docenten uit de onderbouw en docenten uit de bovenbouw is noodzakelijk. Welke keuzes de school ook maakt, het derde leerjaar staat voor leerlingen in het teken van de balans opmaken, van wat wil ik? en wat kan ik? Daarbij dienen ze zorgvuldig begeleid te worden door hun mentor en hun docenten. We lichten in deze brochure eerst de bovengenoemde functies toe en geven bij elke functie voorbeelden van inrichtingselementen voor een derde leerjaar als zinvol schakeljaar. Vervolgens laten we in twee modellen zien hoe de functies gecombineerd kunnen worden en hoe een derde leerjaar eruit zou kunnen zien. We hopen hiermee een kader te bieden voor de gedachtevorming bij u op school over het herontwerpen van 3 havo en 3 vwo. Deze brochure is mede het resultaat van intensief contact in de afgelopen jaren tussen SLO en een aantal scholen die werken aan vernieuwing van 3 havo en 3 vwo. 4

5 2 De drie centrale functies van het derde leerjaar 2.1 Leerstofaanbod dat onderbouw en bovenbouw verbindt De eerste functie van het derde leerjaar is het garanderen van een goede aansluiting tussen jaar 3 en 4 op het gebied van vakleerstof. Enerzijds wordt in het derde jaar de onderbouw afgerond, anderzijds moet de opstap gemaakt worden naar inhoud en niveau van de vakken in de vierde klas. De school kiest zelf op welke manier deze brugfunctie tussen onderbouw- en vierde-klasniveau vorm krijgt. Onontkoombaar is echter dat onderbouw- en bovenbouwdocenten gezamenlijk het gewenste eindniveau van jaar 3 in kaart brengen en bespreken hoe de verbinding wordt gemaakt. Afronden onderbouw In het derde leerjaar h/v moeten alle leerlingen de onderbouw afronden, de basisvorming voltooien, voor zover dit nog niet in leerjaar 2 is gebeurd. Sinds de globalisering van de kerndoelen bepaalt de school in hoge mate zelf hoe het onderwijs in de onderbouw eruit ziet. Dit betekent dat voor elk vak of leergebied vastgesteld wordt wat inhoud en niveau is van de brede vorming, de basis, die de school in dit geval aan havo- respectievelijk vwo-leerlingen mee wil geven, voorafgaand aan de Tweede Fase. De wettelijk verplichte 58 kerndoelen en de algemene karakteristiek van het onderbouwonderwijs zijn hiervoor richtinggevend (zie voor Karakteristieken en kerndoelen voor de onderbouw: In de praktijk wordt vaak de uitwerking van de kerndoelen in de gebruikte lesmethoden als richtinggevend gehanteerd. Ook in dat geval is van belang dat het definiëren van de onderbouwstof, de basisstof voor alle leerlingen, een bewuste en expliciete stap is waarvan de hele sectie (onderbouwdocenten én bovenbouwdocenten) op de hoogte is. Opstap maken naar Tweede Fase In de vierde klas wordt de leerstof niet alleen volgens leerlingen, maar ook volgens veel docenten, bij veel vakken ineens een stuk ingewikkelder. Leerlingen halen slechte cijfers voor vakken waar ze in de derde klas nog gewoon goed in waren. Wat verandert er dan vanaf het vierde jaar? De leerlingen moeten lange teksten bestuderen, ook in een vreemde taal, onderwerpen worden complexer en staan verder van de leerlingen af, er wordt meer inzicht en meer analytisch en abstraherend vermogen van leerlingen gevraagd, ze moeten zelf kennis en vaardigheden toepassen in nieuwe contexten, ze moeten grote lijnen zien en juiste conclusies kunnen trekken, steekhoudende argumenten geven, complexe grafieken begrijpen. Er wordt kortom een beroep gedaan op complexere (denk)vaardigheden. 5

6 Als docenten in de derde klas weten welke aspecten van belang zijn voor succes bij hun vak in de Tweede Fase en zicht hebben op de belangrijkste struikelblokken, kunnen ze de leerlingen daar in het derde leerjaar op voorbereiden. Scholen zijn niet verplicht om bij elk vak expliciet de opstap naar het niveau van de Tweede Fase te maken in het derde leerjaar. Geleidelijk beginnen met moeilijker stof en nieuwe vakvaardigheden kan ook vanaf het begin van de vierde. Dit dient dan uiteraard in overeenstemming met het programma van toetsing en afsluiting te zijn. Doorlopende leerlijn De school kan ervoor kiezen om inhoud en niveau van de kerndoelen voor havo en vwo zo te kiezen, dat er directe aansluiting is bij hetgeen in de Tweede Fase van leerlingen verwacht wordt. Dit zorgt voor een doorlopende leerlijn, voor een zo hoog mogelijk niveau, en maakt dat zo veel mogelijk leerlingen aan het eind van de derde klas nog alle profielen kunnen kiezen. De derde klas legt dan over de hele linie de gewenste basis voor de Tweede Fase. Differentiatie naar profielkeuze De school kan er ook voor kiezen om leerlingen eerder in het derde jaar al een richting of profiel te laten kiezen en de onderbouw te laten afronden. Een logisch gevolg is dat er daarna per vak een gedifferentieerd leerstofaanbod is: Leerlingen die het vak door hun profielkeuze niet terugzien in de Tweede Fase krijgen ter afsluiting lessen die meer op algemene, maatschappelijke toepassing van het vak zijn gericht en minder op het vervolgonderwijs. Overigens mag dit aanbod de weg naar het vak in de vierde klas niet afsluiten. De leerling moet tot het einde van het jaar alsnog kunnen overstappen naar een profiel waar dit vak onderdeel van uitmaakt, indien nodig met een inhaalprogramma; Leerlingen die het vak wel terugzien in hun profiel en leerlingen die nog geen definitieve profielkeuze hebben gemaakt, krijgen een verdiepend aanbod dat verder voorbereidt op het Tweede Faseniveau; Leerlingen die op dit moment het onderbouwniveau volgens de kerndoelen nog niet hebben gehaald, werken daar uiteraard aan verder, ongeacht of ze het vak in de Tweede Fase wel of niet terugzien. 6

7 Vrij programma Een school die aan het eind van de tweede klas de kerndoelen al afrondt, kan het hele derde jaar wijden aan een gedegen voorbereiding op de Tweede Fase, de profielkeuze en andere activiteiten die men van belang vindt voor deze groep leerlingen zie daarvoor paragraaf 2.2 en 2.3. Voorbeelden van leerplanelementen in jaar 3 h/v voor leerstofaanbod dat onderbouw en bovenbouw verbindt bespreking met de leerlingen van de onderbouwstof (kerndoelen) als verplichte basis voor iedereen bespreking met de leerlingen van de niveau-eisen voor de Tweede Fase en hoe het derde jaar daarop voorbereidt per vak of cluster van vakken toetsing van onderbouwstof: zijn basiskennis en -vaardigheden voldoende verworven? bijspijkeraanbod voor leerlingen die zwak zijn in onderbouwonderdelen bijspijkermodules taal (Nederlands), rekenen (wiskunde) certificaat per vak of cluster van vakken voor leerlingen voor behalen kerndoelen onderbouw per vak of per cluster van profielvakken een instaptoets voor het vierde leerjaar (samengesteld door onder- en bovenbouwdocenten), met aansluitend bijspijkeraanbod miniprofielwerkstuk of praktische (vak)opdracht als opstap naar niveau Tweede Fase certificaat per vak of cluster van vakken voor leerlingen voor behalen startkwalificaties tweede fase in de loop van het jaar hergroepering in een M- en N-stroom, met meer uren in de vakken van de gekozen richting en voldoende onderhoudsstof in de vakken uit de niet gevolgde stroom een doorlopende leerlijn vanaf jaar 1, gebaseerd op de grotere kernthema s per vak of clusters van vakken kennismaking met de grotere kernthema s van vakken in de bovenbouw keuzewerktijd met de mogelijkheid om vakdocenten te raadplegen 7

8 Checklist schoolontwikkeling Leerstofaanbod dat onderbouw en bovenbouw verbindt ja nee wensen 1 Voor elk vak/leergebied zijn leerstofinhoud en niveau voor de onderbouw helder omschreven, aan de hand van de kerndoelen en/of de methode en met behulp van bijvoorbeeld toetsen of opdrachten en uitwerkingen daarbij. 2 Voor elk vak is bekend welke kennis en vaardigheden nodig zijn voor succes in het begin van de vierde klas c.q. wat struikelblokken in de vierde klas zijn voor veel leerlingen. 3 Docenten in de derde klas baseren het leerstofaanbod voor hun vak op de uitkomst van hetgeen bij 1 en 2 hierboven staat. 4 Bij de vastgelegde inhouds- en niveau-eisen voor de vakken zijn verschillen tussen havo en vwo voldoende zichtbaar. 5 De school heeft een heldere keuze gemaakt voor de manier waarop ze de leerstof van onderbouw en bovenbouw met elkaar verbindt en voor het moment waarop de onderbouw is afgerond en de profielkeuze plaatsvindt. Het derde leerjaar wordt in lijn met deze keuzes ingericht. 6 In de loop van het derde leerjaar gaat de inhoud van elk vak meer lijken op die van de Tweede Fase, zodat leerlingen onder andere kennismaken met complexere (denk)vaardigheden. 7 De leerlingen krijgen in de loop van het derde jaar voor elk vak zicht op de mate waarin ze het onderbouwniveau hebben bereikt en ze zich hebben voorbereid op inhoud en niveau van het vak in de vierde klas. 8 Er is in het derde jaar structureel extra ondersteuning voor leerlingen die lacunes in basiskennis moeten wegwerken. 9 Mentor en docenten volgen en coachen elke leerling intensief bij het afronden van de onderbouw en het maken van de opstap naar de Tweede Fase. 10 Er is een goede overdracht van leerlingen of een verticale teamorganisatie, waarbij mentoren en docenten hun leerlingen meenemen van het derde naar het vierde jaar. 8

9 2.2 Voorbereiding op vaardigheden en werkwijzen in het vierde leerjaar De tweede functie van het derde leerjaar is om de leerlingen in vakoverstijgende zin voor te bereiden op de Tweede Fase. Het gaat dan om twee dingen: het vergroten van vakoverstijgende vaardigheden van leerlingen (zoals plannen, informatie verzamelen, samenwerken), die ze nodig hebben in de vierde klas en daarna; de leerlingen informeren over en zo mogelijk ervaring laten opdoen met de (praktische) gang van zaken in de vierde klas, de manier waarop de Tweede Fase georganiseerd is en de manier van werken en leren, die dat met zich meebrengt. Uiteraard is de rol van het derde leerjaar op dit punt afhankelijk van de mate waarin onder- en bovenbouw verschillen. Waar de Tweede Fase veel zelfstandigheid van leerlingen verwacht en de onderbouw daar weinig beroep op doet, is de overgang voor leerlingen groot. Waar de verschillen tussen onder- en bovenbouw klein zijn en er vanaf klas 1 structureel aan een serie vaardigheden wordt gewerkt, is het uitwerken van deze functie minder urgent. Als in jaar 1 en 2 projectonderwijs gangbaar is waarbij leerlingen diverse vaardigheden oefenen en toepassen, ligt het voor de hand die lijn door te trekken in het derde jaar. De school bepaalt op welke manier in het derde jaar aan de vakoverstijgende vaardigheden wordt gewerkt en ook om welke vaardigheden het precies gaat. Net als bij de verbinding op gebied van leerstof geldt ook voor de algemene vaardigheden, dat het raadzaam is om in kaart te brengen wat in de Tweede Fase precies verwacht wordt van leerlingen en in de loop van het derde jaar te peilen in hoeverre de leerlingen al voorbereid zijn op deze eisen van de vierde klas. Vakoverstijgende vaardigheden Onder algemene, vakoverstijgende vaardigheden die bij diverse vakken in de vierde klas van leerlingen verwacht worden, verstaat men meestal vaardigheden als efficiënt kunnen plannen, kwalitatief goede informatie kunnen vinden, een onderzoekje kunnen opzetten en uitvoeren, een notitie kunnen schrijven en een presentatie kunnen houden met een goede opbouw en inhoud, en effectief kunnen samenwerken. In principe kiest de school zelf aan welke vaardigheden structureel en vakoverstijgend aandacht wordt besteed. (Zie bijvoorbeeld de instrumentenmap van SLO: Van 3 naar 4, instrumenten voor een betere aansluiting tussen 3 h/v en tweede fase, SLO, 2004). 9

10 De ervaring leert dat het verwerven van algemene vaardigheden beter gaat in de logische context van een vak of een project, dan in een aparte cursus. Kennismaking met de gang van zaken in de vierde klas De derdeklassers worden geïnformeerd over de gang van zaken in de vierde klas, uiteraard vooral op punten die anders zijn dan in de derde klas: toetsweken, pta s, zelfstudie-uren. Uit de praktijk blijkt dat deze informatie vaak goed overkomt, wanneer ze gegeven wordt door leerlingen uit de Tweede Fase die over hun eigen ervaringen vertellen. Vooral waar het gaat om de verwachte werkhouding: op tijd beginnen met je werk en zelfstudie-uren op school goed benutten. Ook kan het leerlingen helpen als in de derde klas al daadwerkelijk kennis wordt gemaakt met de manier van werken in de vierde, bijvoorbeeld door (bij een paar vakken) gedurende een bepaalde periode te werken volgens de uitgangspunten van de Tweede Fase, met een studiewijzer en een grotere taak die zelfstandig gepland moet worden. Of door een toetsweek of het zelfstandig maken van een werkstuk, al dan niet in samenwerking met klasgenoten. Of door de laatste periode(n) van het derde leerjaar al net zo in te richten als het vierde leerjaar. Vaardighedenbeleid Op een school die vanaf jaar 1 een vaardighedenbeleid voert, zal duidelijk zijn wat er in de derde klas havo en vwo op dit gebied aan de orde komt en wie daarvoor verantwoordelijk zijn. Een vaardighedenbeleid bestaat uit een aantal door de school vastgestelde vakoverstijgende vaardigheden en bijbehorende doelen per leerjaar. In elk leerjaar zijn de vakken of leergebieden en andere activiteiten - zoals projecten - benoemd, waarin (gestructureerd) aan de opbouw van deze vaardigheden wordt gewerkt. Door vaardigheden niet steeds door dezelfde vakken of leergebieden te laten adopteren, voorkom je dat leerlingen bijvoorbeeld gaan denken dat onderzoek doen alleen te maken heeft met de natuurvakken. En door te werken met vaste uitgangspunten en afspraken voor elke vaardigheid, bijvoorbeeld vastgelegd in een boekje of de elektronische leeromgeving, voorkom je een wildgroei aan werkwijzen en beoordelingscriteria. Met beleid kunnen individuele docenten variëren op deze gemeenschappelijke uitgangspunten. Omdat de communicatieve algemene vaardigheden doorgaans bij het vak Nederlands aan bod komen, moet worden afgesproken op welke wijze de leerstof bij Nederlands over lees- en schrijfvaardigheid, informatie zoeken en presenteren wordt ingezet in het vaardighedentraject. 10

11 Balans opmaken en bijspijkeren in het derde leerjaar Jaar 3 kan de leerlingen volop in de gelegenheid stellen om zich voor te bereiden op de manier van werken en de vaardigheden, die van ze verwacht worden in de vierde klas. Een mogelijk traject is om de leerlingen aan het begin van de derde klas te informeren over de benodigde vaardigheden in de Tweede Fase en vervolgens met elke leerling vast te stellen hoe ver hij of zij is, waar sterke en onzekere punten zitten, en een persoonlijk ontwikkelplan te maken. Er kunnen bijspijkermodules worden aangeboden of binnen de lessen en projecten per leerling eigen accenten gelegd worden. Een volgsysteem, door leerling en mentor bijgehouden, kan hierbij ondersteunen. Voorbeelden van leerplanelementen in jaar 3 h/v voor voorbereiding op vaardigheden en werkwijzen in het vierde leerjaar een doorlopend vaardighedenprogramma vanaf jaar 1 waarbij (roulerende) vakken vaardigheden adopteren een vaardighedentest die uitwijst wat leerlingen nog moeten leren om een goede start te kunnen maken in de vierde klas individueel vaardighedenontwikkelplan per leerling naar aanleiding van vaardighedentest een voor leerlingen en docenten richtinggevend vademecum met basistheorie en afspraken voor de verschillende algemene vaardigheden elke maand bij een aantal of alle vakken een algemene vaardigheid centraal een periode waarin bij enkele of alle vakken wordt gewerkt op de manier van de Tweede Fase pta, studiewijzers, keuzewerktijd, zelfstudie-uren, toetsweken mini-profielwerkstuk voorlichting door bovenbouwleerlingen kennismakingslessen in (nieuwe) vakken uit de Tweede Fase projectweek of -periode waarin leerlingen zelfstandig werken aan een vakoverstijgende (profielgerichte) taak met Tweede-Fasekenmerken een geïntegreerde projectweek met voorlichting over de Tweede Fase, kennismakingslessen, een grote taak volgens eisen uit de Tweede Fase, enzovoort. 11

12 Checklist schoolontwikkeling Voorbereiding op vaardigheden en werkwijzen in het vierde leerjaar ja nee wensen 1 Er is helder omschreven welke algemene vaardigheden van belang zijn voor succes in de Tweede Fase. Hiervan is afgeleid wat er in het derde leerjaar bijgeleerd en verder getraind moet worden. 2 In het derde jaar krijgen de leerlingen structureel gelegenheid te oefenen met algemene vaardigheden zoals die in de Tweede Fase van ze verwacht worden. 3 De leerlingen worden door docenten en Tweede-Faseleerlingen uitvoerig geïnformeerd over de organisatie van de Tweede Fase en over de manier van leren, werken en toetsen in de Tweede Fase. 4 In het derde jaar krijgen de leerlingen meer eigen verantwoordelijkheden, meer keuzes bij de planning en uitvoering van opdrachten. 5 In het derde jaar gaat de manier van toetsen lijken op die in de Tweede Fase. Het aantal overhoringen en toetsen neemt bijvoorbeeld af en toetsen gaan over grotere hoeveelheden leerstof ineens 6 Het derde jaar voorziet structureel in extra ondersteuning voor leerlingen, die nog moeite hebben met de hogere eisen die aan vaardigheden en manier van werken worden gesteld. 7 Mentor en docenten volgen en coachen elke leerling intensief bij de voorbereiding op vaardigheden en werkwijzen in het vierde leerjaar. 8 Er is goede overdracht van leerlingen of een verticale teamorganisatie, waarbij mentoren en docenten hun leerlingen meenemen van het derde naar het vierde jaar. 12

13 2.3 Oriënteren op profielen en passende vervolgrichting kiezen Een van de kenmerken van de onderbouw is dat leerlingen een evenwichtige oriëntatie krijgen op hun toekomstmogelijkheden. Doorgaans kiezen havo- en vwo-leerlingen in de derde klas een profiel of richting voor het vervolg van hun schoolloopbaan. De derde functie van het derde leerjaar is dan ook: de leerlingen helpen om zich een beeld te vormen van de werkvelden en beroepen die schuil gaan achter de vier profielen én van hun eigen wensen en capaciteiten, zodat ze gefundeerd een passend profiel kunnen kiezen. Een profiel past bij een leerling als er affiniteit is met het soort werk dat wordt verricht in de beroepen die bij de profielen horen en als de leerling tevens de capaciteiten heeft om de vakken in het profiel met succes te doorlopen. Ideaal gesproken maken alle leerlingen na het derde jaar een positieve profielkeuze op basis van hun wensen. Ze leren bij alle profielen interessante beroepsrichtingen kennen en ze hebben in het derde jaar gelegenheid om het instapniveau te verwerven dat nodig is voor het profiel van hun voorkeur. Profiel- en loopbaanoriëntatie kan op veel verschillende manieren gestalte krijgen. Welke keuzes de school ook maakt, het is raadzaam om gelijkwaardige aandacht aan alle profielen te besteden. Als er een intensief bèta-project op school is, zet dan ook voor de maatschappijvakken iets soortgelijks op. Als een leerling stage loopt, benoem dan nadrukkelijk bij welk profiel de verrichte werkzaamheden horen en zorg ervoor dat deze leerling ook met werkterreinen uit de andere drie profielen écht kennismaakt. Na een voorlopige profielkeuze moet er daadwerkelijk gelegenheid zijn om deze keuze verder te kunnen onderzoeken en vervolgens te bevestigen of juist te herzien. Nieuwe vormen van profieloriëntatie Informatie geven over opleidingen en beroepen is niet altijd voldoende om leerlingen tot een passende profielkeuze te brengen. Drie manieren die in opmars zijn om leerlingen in het derde jaar intensiever en actiever kennis te laten maken met de profielen en de werkvelden achter de profielen zijn: een miniprofielwerkstuk waarvoor de leerling opdracht krijgt om een typisch profielonderwerp te onderzoeken, en waarvoor (deels) dezelfde eisen gelden als voor het echte profielwerkstuk. (maatschappelijke) stages projecten waarin leerlingen onderzoeks- of ontwerptaken uitvoeren in een zo realistisch mogelijke, profielgebonden context en waarbij ze tevens zicht krijgen op hun eigen mogelijkheden en voorkeuren (zie voor voorbeelden en handreikingen bij dit soort projecten Praktische profieloriëntatie of PPO, op 13

14 Reflectie op keuze-ontwikkelproces Door intensieve reflectie op alle ervaringen krijgen de leerlingen ook een beeld van hun eigen profiel : wat vind ik interessant, wat wil ik, wat kan ik, wat vind ik moeilijk, waar moet ik nog aan werken om te bereiken wat ik wil, enzovoort. Ook leerlingen die allang weten wat ze willen worden dienen in het kader van hun algemene ontwikkeling kennis te maken met de verschillende beroepsvelden in onze samenleving. Het is natuurlijk nooit uitgesloten dat ze iets nieuws ontdekken. De reflectie door leerlingen op de ontwikkeling van het keuzeproces kan vastgelegd worden in een persoonlijk ontwikkelplan of logboek. Profiel-, vak- en beroepenoriëntatie binnen de vakken Docenten kunnen binnen het vak de leerlingen helpen zich een beeld te vormen van de inhoud van de verschillende profielen en van de inhoud van geheel nieuwe (keuze)vakken als Natuur, leven en technologie en Management en organisatie, door bijvoorbeeld profielwerkstukken uit de Tweede Fase te bekijken, opdrachten uit Tweede Faseboeken of in Tweede Fasestijl te maken, vereenvoudigde opdrachten te geven uit een beroepspraktijk die in het verlengde van het vak ligt, of iemand uit zo n beroepspraktijk uit te nodigen in de les om te vertellen over het beroep. Deze activiteiten winnen aan effect wanneer leerlingen er expliciet op reflecteren, nagaan wat de informatie en ervaring ze doet en hoe hun keuzeproces erdoor beïnvloed wordt. Een sterke LOB-lijn Wanneer in jaar 1 en 2 al aandacht bestaat voor loopbaanoriëntatie en keuzebegeleiding, zal jaar 3 hier een logische uitbreiding van moeten zijn. Een enquête onder leerlingen kan uitwijzen hoe zij aan het begin van jaar 3 denken over hun toekomst, welke kennislacunes er nog zijn over terreinen in de samenleving en waar hun voorkeuren naar uitgaan. Een test die persoonlijke vaardigheden en aanleg in kaart brengt, kan deze informatie nog aanvullen. Leerlingen van deze leeftijd moeten wellicht gestimuleerd worden om wat verder te kijken dan hun directe interessegebieden en ook dan hun capaciteiten op dit moment. Het derde jaar kan immers bij uitstek benut worden, om dat wat je wilt ook binnen bereik te brengen. Vier projecten over de profielen, voor alle leerlingen, aan het begin van het derde jaar, met reflectie op de eigen ervaringen, kunnen de toon zetten voor het derde jaar als keuzejaar, als opmaat naar de toekomst in Tweede Fase en vervolgopleidingen. Deze projecten kunnen in samenhang met de andere functies van het derde leerjaar opgezet worden, met aandacht voor het toepassen van onderbouwkennis in nieuwe contexten en door allerlei Tweede Fasevaardigheden en -werkwijzen te oefenen. 14

15 Voorbeelden van leerplanelementen in jaar 3 h/v voor oriënteren op de profielen en vervolgrichting kiezen test of enquête naar aanleg en affiniteit leefstijlprogramma, training sociale vaardigheden, zelfexploratieopdrachten een doorlopende leerlijn loopbaanoriëntatie vanaf jaar 1 vier projecten of activiteiten ter oriëntatie op de profielen C&M, E&M, N&T en N&G projecten of andere activiteiten om voorlopige profielkeuze verder te onderzoeken zo nodig bijspijker aanbod bij wijzigen van profielkeuze mini-profielwerkstuk systematische aandacht voor beroepsrichtingen en -taken in de vaklessen praktische (onderzoeks)opdrachten of projecten naar aanleiding van een probleem uit een beroepspraktijk interviews met beroepsbeoefenaren en presentaties hierover voor klasgenoten job shadowing, snuffelstages, maatschappelijke stages werk en andere activiteiten in de vrije tijd verbinden met het profielkeuzeproces een logboek of persoonlijk ontwikkelplan bijhouden over het keuzeproces 15

16 Checklist schoolontwikkeling Oriënteren op de profielen en vervolgrichting kiezen ja nee wensen 1 Er is een LOB-beleid op school waarin activiteiten afgesproken zijn in elk leerjaar van 1-6 vwo en van 1-5 havo. 2 In het derde leerjaar krijgen de leerlingen voldoende informatie van verschillende bronnen over de profielen, over vervolgopleidingen en beroepen die horen bij de profielen en over de (nieuwe) vakken in de Tweede Fase. 3 Er is in het derde leerjaar een gestructureerd en evenwichtig aanbod waardoor leerlingen zelf ervaring opdoen (binnen of buiten de school) met soorten werk in beroepen, bedrijven en instellingen die aansluiten op M- én op N-profielen. 4 Het derde leerjaar biedt leerlingen de gelegenheid om via tests, opdrachten en reflectie een goed beeld te krijgen van hun persoonlijke vaardigheden en van hun affiniteit met verschillende beroepsrichtingen. 5 Het derde leerjaar helpt alle leerlingen zo goed mogelijk om het door hen gewenste profiel binnen hun bereik te brengen, zo nodig met een bijspijker aanbod in vakken waar ze zwak in zijn. 6 Het derde leerjaar biedt tot het eind de mogelijkheid om de voorlopige profielkeuze te herzien, zo nodig met een inhaalprogramma voor profielvakken waar de leerling zwak in is 7 Mentor, decaan en docenten volgen en coachen elke leerling intensief bij het in kaart brengen van wensen en voorkeuren, bij de oriëntatie op profielen en beroepen en bij het binnen bereik brengen van het gewenste profiel. 16

17 3 Combineren van functies: jaarplan voor leerjaar 3 havo/vwo De hiervoor genoemde functies van het derde leerjaar kunnen op verschillende manieren gerealiseerd worden in een jaarplan voor jaar 3, meer gescheiden of meer geïntegreerd, in bepaalde periodes van het jaar of het hele jaar door, binnen afzonderlijke vakken of in vakoverstijgende projecten. We schetsen hier twee voorbeeld-jaarmodellen voor jaar 3h en 3v: model 1 stelt de profieloriëntatie centraal, model 2 stelt de vaardighedenontwikkeling centraal. De modellen leggen elk een eigen accent in het derde leerjaar maar zijn prima te combineren. Met de leerplanelementen die genoemd zijn in de vorige paragraaf en met in acht nemen van de drie centrale functies van het derde leerjaar kan elke school op vergelijkbare wijze naar eigen inzicht het derde jaar inrichten. 17

18 Model 1 Accent op profielorëntatie sept okt nov dec jan feb mrt april mei juni 2 contacturen per week mentorcontact: begeleiding keuzeontwilkkeling en bijspijkerplannen 2x3=6 contacturen per week praktische profielorientatie introductie - vier profielprojecten - aanleg en interesstest - keuzevoorlichting - reflectie - voorlopige profielkeuze orientatie op gekozen profiel (bijv. mini profielwerkstuk) verdieping gekozen profiel of heroriëntatie op ander profiel 24 contacturen per week vaklessen M-stroom - meer uren in M-vakken - minder uren in N-vakken N-stroom - meer uren in N-vakken - minder uren in M-vakken Model 1 geeft met zes uur per week de profieloriëntatie en -voorbereiding een belangrijke plek, maar de gewone vaklessen nemen nog steeds het grootste deel van de tijd in beslag. Naarmate de school meer ervaring heeft met praktische profieloriëntatie kan het aantal uren hiervoor worden uitgebreid; de vakken lenen dan steeds meer leerstof uit aan de profielprojecten. De praktische profieloriëntatie bestaat uit een scala van op elkaar voortbouwende oriëntatie- en specialisatieactiviteiten, waardoor de leerling zicht krijgt op zijn interesses, capaciteiten en keuzemogelijkheden. Bij deze activiteiten worden tevens allerlei vakoverstijgende vaardigheden getraind. Het programma dompelt de leerling steeds dieper onder in de te kiezen richtingen. In de loop van het derde jaar divergeert het vaklessenaanbod in een N- en een M-stroom, met onderhoud van niet-gekozen vakken. Overigens biedt dit programma aan het eind van het jaar nog steeds de mogelijkheid om over te stappen op een ander profiel. Het mentorcontact is met 2 uur per week een belangrijke factor gedurende het gehele jaar. 18

19 Model 2 Accent op vaardighedenontwikkeling sept okt nov dec jan feb mrt april mei juni 32 contacturen per week profieloriëntatie en keuzebegeleiding 2 u p/week vaklessen - toets kennisniveau onderbouw - bijspijkermodules - toetsperiode 3 dagen vaardigheidsprogramma in de vakken - test vakoverstijgende vaardigheden - individuele vaardigheidsdoelen - coaching door mentor voorlopige profielkeuze werken met een pta M- of N-werkstuk ter bevestiging profielkeuze vaklessen met oplopend niveau richting Tweede Fase en geintegreerd aandacht voor Tweede Fasevaardigheden M- of N-stage ter bevestiging profielkeuze definitieve profielkeuze toetsweek vaardighedentest afhankelijk van profielkeuze: een grote taak voor M- of N-vakken met aandacht voor nog zwakke vaardigheden Werken met studiewijzers In model 2 volgen na een instaptoets, die uitwijst in welke mate de leerling al voldoet aan de kerndoelen van de onderbouw, waar nodig bijspijkermodules om het afgesproken basisniveau voor havo of vwo te halen in alle vakken. Daarnaast start binnen de vakken een vaardighedenprogramma met een test. Binnen de vakken werken de leerlingen hun eigen achterstanden weg door (soms) aangepaste opdrachten. De leerling maakt kennis met een toetsperiode van drie dagen, waarin hij ten minste twee toetsen per dag moet afleggen. Ook zijn er in deze periode keuzebegeleidings- en profieloriëntatieactiviteiten, die rond de kerstvakantie leiden tot de voorlopige profielkeuze. Vanaf januari krijgt dit derde leerjaar meer en meer het karakter van de Tweede Fase. Het steeds pittiger vaklessenparcours wordt gestuurd door een pta en door studiewijzers: de leerling werkt onder toezicht zelfstandig. Daarnaast maakt elke leerling naar keuze een M- of een N-werkstuk om de voorlopige profielkeuze te kunnen bevestigen of heroverwegen en zelfstandig ervaring op te doen met het toepassen van verschillende vaardigheden. Eventueel kan de leerling ook een korte stage lopen in het niet gekozen profiel of juist in het gewenste profiel. Een toetsweek en een vaardighedentest in april brengen de laatste lacunes aan het licht. Deze lacunes kunnen worden weggewerkt in de laatste maanden van het jaar, die grotendeels in het teken staan van een grote taak voor het gekozen profiel. 19

20 Verantwoording Tekst Martien de Boer, Frans Resink Met dank aan Els Zaalberg, Reitdiep College, Groningen Bartie Thijs, Damstede, Amsterdam Alle netwerkscholen Van 3 naar 4 in 2005 en 2006 Vormgeving Deel 4 ontwerpers, Jo Molenaar, Enschede Productie Axis media-ontwerpers, Enschede Informatie SLO Martien de Boer Postbus CA Enschede m.deboer@slo.nl SLO maart 2007 Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch, door fotokopieën, opnamen, of andere manier zonder voorafgaande toestemming van de uitgever. 20

21 SLO Boulevard AA Enschede Postbus CA Enschede T F E info@slo.nl slo