Forten zijn een fantastisch decor

Transcriptie

1 nr.41 november 2012 WaterLIJN 5 Peter Stolk: Bezieling is het belangrijkste 6 Werk in uitvoering: Lunetten, Muiden en Batterij Pouderoijen 11 Een nieuwe visie op het Romeinse Fort Fectio Gedeputeerde Mariette Pennarts FORT VECHTEN: Nieuwe parkeerplaats en entree Op 24 oktober opende de Utrechtse gedeputeerde Mariette Pennarts de nieuwe parkeerplaats en bezoekersentree van Fort Vechten. Het parkeerterrein is voorzien van groen, innovatief, duurzaam beton. De aanleg maakte deel uit van een pilotproject van de provincie om de ontwikkeling van duurzame materialen in de wegenbouw te stimuleren. De nieuwe parkeerplaats is bedoeld voor de bezoekers van het Waterliniemuseum, dat in 2014 zijn deuren opent. De entree komt in een apart gebouw dat nu is opgeleverd. Dit gebouw, ontworpen door architectenbureau K2, staat op een plek waar ooit een loods heeft gestaan. Het ontwerp is sober van vorm en materiaal, refererend aan een genieloods. Binnen is ruimte voor verschillende functies, van het ontvangen van bezoekers tot ruimtes voor de onderhoudsploeg van het fort. Meer informatie: Forten zijn een fantastisch decor Het Werk aan het Spoel bij Culemborg, dat ziet ze als een voorbeeld van hoe het kan. Een prachtige plek, die goed is ingericht met bijzondere horeca, een schitterend amfitheater en de mogelijkheid om het hele terrein wandelend te verkennen. Het is een fort van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, maar dat springt niet direct in het oog. Dat ontdek je pas later, en dan is het verrassingseffect des te groter. Werk aan het Spoel is een succes, er is veel publiciteit en de bezoekersaantallen zijn groot. Natuurlijk kan je zoiets niet overal doen in de Linie, dat moet je zelfs helemaal niet willen, maar inspirerend is het wel. Sinds enkele maanden is Juke van Niekerk directeur van de Stichting Liniebreed Ondernemen, die de komende jaren een belangrijke bijdrage moet gaan leveren aan de duurzame ontwikkeling van de Waterlinie, nu de overheid zich meer en meer terugtrekt. Op tal van plekken, onder meer bij Natuurmonumenten deed Juke als fondsenwerver de benodigde ervaring op. Bovendien volgde ze een opleiding als rentmeester, waarin de nadruk De Waterlinie stevig op de kaart zetten, niet alleen voor de groep van direct betrokkenen, maar voor een werkelijk breed publiek. Zo ziet Juke van Niekerk haar taak. Zij is de nieuwe directeur van de Stichting Liniebreed Ondernemen. wordt gelegd op zowel een zorgvuldig beheer van een gebied als op het verantwoord rendabel maken ervan. vervolg op pag. 2 Juke van Niekerk Christiaan Krouwels

2 A G E N D A Vervolg pag. 1 Overkoepelende marketing Een betere communicatie tussen de fortendernemers onderling, dat is een van de doelen die Juke van Niekerk zich stelt. Samenwerking kan voor hen heel interessant zijn, bijvoorbeeld op het vlak van overkoepelende marketing. De komende maanden bieden wij bijvoorbeeld een training aan voor het gebruik van onze webcommunity. Fortondernemers kunnen hier online hun activiteiten op zetten en via speciale links zorgen wij ervoor dat deze naar relevante andere websites wordt doorgezet. Erg handig, een kleine moeite en een groot bereik. We verwachten hier veel belangstelling voor, met als bijkomend voordeel dat de ondernemers elkaar persoonlijk leren kennen. Netwerken is voor ons tenminste even belangrijk als kennisoverdracht. Investeren in relaties, niet alleen met medeondernemers trouwens, maar ook met ambtenaren van gemeenten en provincies. Als je elkaar kent, loopt het immers allemaal een stuk gemakkelijker. Sinds kort verricht de Stichting haar werkzaamheden vanaf Fort Vechten, na een periode in het kantoor van het projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie in de binnenstad van Utrecht. Ik ben er blij om dat we hier een plek hebben gekregen. De stad is prachtig, maar deze plek maakt veel duidelijker waar we het allemaal voor doen en waar het allemaal om gaat. De Nieuwe Hollandse Waterlinie is zo bijzonder, nog te weinig mensen weten dat. Ik wil dat een groter publiek daarmee kennis maakt. Maar dat kan alleen als ondernemers en beheerders er in slagen meer mensen te bereiken, om te genieten van muziek, theater, eten en drinken, natuur, geschiedenis en al die andere bijzonderheden die de Linie biedt. Forten zijn daarvoor een fantastisch decor. Daar wil ik me de komende jaren voor gaan inzetten. FORT ALTENA IN DE WINTER Op 8 december 2012 branden er honderden kaarsjes in Fort Altena. Met gidsen kunnen bezoekers het terrein en de oude bunkers verkennen. De rondleiding wordt afgesloten met warme chocolademelk, glühwein, koffie of thee. Op Tweede Kerstdag is er een Kerstmarkt op het fort met een vuurplaats voor het roosteren van kastanjes en marshmallows, warme chocolademelk en glühwein, activiteiten voor de kinderen en speciale Kerstrondleidingen. SINTERKLAAS IN VESTINGMUSEUM NAARDEN Tussen 25 november en 5 december overnacht de Sint in het Vestingmuseum Naarden terwijl de Pieten op ontdekkingstocht gaan. Als de Sint nog in bed ligt, mogen de kinderen hem wakker maken. Voor alle kinderen neemt de Sint een zakje pepernoten mee. 'VERGETEN WINTERKERMIS VAN POEDEROIJEN Op 28, 29 en 30 december is Slot Loevestein het decor van de 'Vergeten winterkermis van Poederoijen'. Drie avonden lang van tot uur gaat de historische vesting open en kunnen bezoekers de nostalgische kermis bezoeken en het spannende verhaal van de excentrieke Baron von Von beleven. STERREN KIJKEN OP GEOFORT GeoFort organiseert in de wintermaanden een keer per maand op zaterdagavond een sterrentocht. Het is een bijzondere ervaring om op een fort in het donker sterren te kijken. Het programma is als volgt: uur: Sterrensoep of pannenkoek in het 3D Café uur: Bezoek Geo Experience en film uur: Sterrentocht onder begeleiding van een gids, afsluiting met warme chocolademelk. Data: 15 dec. 2012, 29 dec. 2012, 12 jan. 2013, 9 feb en 16 mrt (landelijke sterrenkijkdag). 2

3 A C T U E E L KANOËN OM LUNET AAN DE SNEL Het Eiland van Schalkwijk heeft er weer een recreatiemogelijkheid bij: kanoën rondom forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Op 12 oktober 2012 opende wethouder Herman Geerdes van de gemeente Houten twee bruggen over het inundatiekanaal De Snel: één in de Waalseweg en één in de Lange Uitweg in Tull en t Waal. Dankzij de nieuwe bruggen is het mogelijk om rondom Lunet aan de Snel te kanoën. De komende jaren wordt verder gewerkt aan het beter toegankelijk maken van het landschap rondom Polder Blokhoven. Dat gebeurt onder meer door de aanleg van meer kanoroutes en wandel- en fietspaden. DLG EN RCE ONDERTEKENEN SAMENWERKINGSOVEREENKOMST ERIC LUITEN NIEUWE VOORZITTER KWALITEITSTEAM Deze zomer vond in het Kwaliteitsteam van de Nieuwe Hollandse Waterlinie een wisseling van de wacht plaats. Yttje Feddes nam op 4 juli afscheid als rijksadviseur voor het Landschap. Daarmee kwam er ook een einde aan haar voorzitterschap van het Kwaliteitsteam. Het stokje is overgenomen door Eric Luiten, rijksadviseur voor Landschap en Water. Hij stond aan de wieg van het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie en is de opsteller van Panorama Krayenhoff. Ook Dimitra Hierck gaat het Projectbureau verlaten, per 1 november Zij gaat bij DLG aan de slag als projectleider. Haar werkzaamheden als secretaris van het Kwaliteitsteam worden tijdelijk overgenomen door Marieke Muilwijk, tot het eind van het jaar. Het Kwaliteitsteam bestaat sinds 2004 en adviseert vanuit een onafhankelijke positie over ruimtelijke kwaliteit. Deze adviezen zijn Liniebreed en gericht aan de Liniecommissie. Op 11 oktober 2012 zetten Peter Heij, directeur van Dienst Landelijk Gebied (DLG) en Leonard de Wit, hoofd Beleid van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed (RCE), hun handtekening onder een nieuwe samenwerkingsovereenkomst. De ondertekening vond plaats op Fort Honswijk in Houten. DLG en RCE gaan hier samenwerken aan een innovatief herbestemmingsproject. In de samenwerkingsovereenkomst spreken DLG en RCE af zich in te zetten voor een kwalitatief hoogwaardig landelijk gebied, waarin gebiedsontwikkeling en het duurzaam omgaan met cultureel erfgoed hand in hand gaan. Aan de samenwerkingsovereenkomst is een uitvoeringsprogramma gekoppeld met activiteiten als het inzetten van wederzijdse expertise en het organiseren van een gezamenlijke bijeenkomsten, zoals een congres over erfgoed en energietransitie. V.l.n.r.: Ed Taverne, Michael van Gessel, Eric Luiten, Gert Middelkoop, Yttje Feddes, Arnold van Vuuren, Dimitra Hierck, Peter Stolk FORT HONSWIJK OVERGEDRAGEN AAN EZ Fort Honswijk is het grootste fort van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Samen met het aan de overzijde van de Lek gelegen Fort Everdingen beschermde het verdedigingswerk het westen van Nederland tegen aanvallen over de rivier. Tot voor enkele jaren gebruikte het ministerie van Defensie het fort. In het kader van het Project Ontwikkeling Militaire Terreinen heeft Defensie de locatie overgedragen aan het Ministerie van Economische Zaken, Landbouw & Innovatie, met als doel het fort een nieuwe bestemming te geven. Samen met andere partijen werkt DLG vanaf half december 2012 aan de vermarkting van het Rijksmonumentale complex. Over twee jaar moet deze zoektocht resulteren in een nieuwe, particuliere eigenaar die het fort duurzaam gaat exploiteren. WaterLIJN november

4 A C H T E R G R O N D TWEE PROJECTEN MET EUROPESE STEUN SHARE en AT FORT Het was een feestelijke bijeenkomst, 22 mei 2012 op Fort Vechten. Bestuurders uit elf Europese landen, van Finland tot Malta en van Groot-Brittannië tot Hongarije waren bijeen voor de officiële start van het project AT FORT. European Union European Regional Development Fund Onder het Belvedere-motto Behoud door ontwikkeling wordt in dit project gewerkt aan kennisuitwisseling tussen elf militaire verdedigingslinies. Denk aan restauratietechniek, klimaatbeheersing, exploitatie, maar ook de manier waarop een overheid de herontwikkeling van fortenstelsels kan organiseren, aldus projectleider Peter Ros. Dat zijn zaken die overal spelen waar militair erfgoed wordt herontwikkeld, en het uitwisselen van ervaringen kan veel geld en tijd besparen. Het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie is lead partner van het project. We hebben inmiddels veel expertise opgebouwd, verduidelijkt Peter Ros. Van onze ervaring met financiering en rekenmodellen, maar ook het maken van een beeldkwaliteitsplan, kunnen onze Europese partners profiteren. We merken dat onze manier van werken aanslaat, bijvoorbeeld in Antwerpen, waar een negentiendeeeuwse ring van forten rond de stad op een vergelijkbare manier wordt aangepakt als de Waterlinie. Dus niet zozeer gericht op de afzonderlijke verdedigingswerken, maar vooral op de onderlinge samenhang en de relatie met het omringende landschap. Het afgelopen jaar heeft het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie, net als de andere bij AT FORT betrokken partijen, een analyse gemaakt van de in eigen huis beschikbare kennis en de belangrijkste onderzoeksvragen. Het komende jaar graven we dieper, en organiseren we negen themabijeenkomsten over onderwerpen als duurzaamheid, marketing en flora en fauna. In het derde jaar trekken we de conclusies, passen deze toe op uitvoeringsprojecten en komen met aanbevelingen. Wat onszelf betreft zal dat waarschijnlijk onder meer een update omvatten van de plannen voor de verschillende projectenveloppen. Ook hebben verschillende partners in het project al de UNESCO status of ze hebben een aanvraag lopen. De bedoeling is dat er een speciale workshop rond dit thema komt. Zo profiteren niet alleen anderen van dit project, maar ook wijzelf. Liniewacht AT FORT werd mede mogelijk gemaakt dankzij de Waterlinieprovincies, maar ook door het programma Interreg, waarmee de Europese Unie grensoverschrijdende samenwerkingsprojecten ondersteunt. Een tweede kennisproject waarbij de Nieuwe Hollandse Waterlinie betrokken is, kwam eveneens met steun van Interreg tot stand. SHARE (Safeguarding Heritage And Rural Economies) is een programma dat zich richt op het beheer van de Waterlinie door niet-professionals, zoals vrijwilligers, DLG directeur Peter Heij met penneveer scholieren, boeren, zorgpatiënten en probleemjongeren. Op 20 augustus werd ook voor dit programma het contract ondertekend. De overheid treedt terug en er is minder geld beschikbaar, zegt Peter Ros. De grote vraag is hoe je onder die omstandigheden toch een verantwoord beheer van de Waterlinie kunt organiseren. Onbetaalde inzet kan daaraan een belangrijke bijdrage leveren. Maar dan moeten de mensen om wie het gaat wel op weg worden geholpen en worden begeleid, want anders is hun inbreng waarschijnlijk te weinig effectief. Dat is precies waar SHARE voor is bedoeld. De betrokkenen krijgen een opleiding en een certificaat, zodat voor iedereen duidelijk is wat hun capaciteiten en vaardigheden zijn. De eerste stappen in het project zijn inmiddels gezet. Zo is de cofinanciering door het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie geregeld en zijn de wensen van de forteigenaren en -beheerders in beeld gebracht. Momenteel worden mogelijke pilotprojecten geïnventariseerd, waaronder een project met leerbedrijven op Fort Honswijk en het beheer van Linieobjecten door een boer in de polder Blokhoven in de gemeente Houten. Peter Ros: Met deze projecten willen we duidelijk maken wat er met SHARE kan worden bereikt. Uiteindelijk willen we toe naar een Liniewacht, een kleine, effectieve beheersorganisatie die vrijwilligers en andere niet-professionals inzet voor een duurzaam beheer van de Waterlinie. Dat past precies in de plannen om de Linie op termijn helemaal zelfstandig te laten opereren. Voor meer informatie: 4

5 A C H T E R G R O N D PROJECTDIRECTEUR PETER STOLK: Bezieling is het belangrijkste 2013 wordt een jaar van een nieuwe koers. Na een lange periode waarin we veel hebben bereikt, moet het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie zich gaan richten op de komende tien jaar. Christiaan Krouwels Dat zegt Peter Stolk, de nieuwe projectdirecteur van de Waterlinie, die het stokje op 1 juli 2012 van Arnold van Vuuren overnam. We leven in een tijd waarin veel verandert, ook voor de Linie, zegt hij. De financiering van het Rijk neemt af, we moeten dus op zoek naar nieuwe inkomsten. Tegelijkertijd zet de decentralisatie naar lagere overheden verder door. Daar moeten we ons als Nationaal Project op instellen. Peter Stolk (58) heeft een afwisselende loopbaan achter de rug bij de Rijksoverheid, met een focus op uitvoeringsprojecten voor onder meer de inrichting van het landelijk gebied en de ruimtelijke ordening. Als projectmanager bij Dienst Landelijk Gebied West van het ministerie van LNV zag hij de afgelopen jaren van de zijlijn hoe het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie tot bloei kwam en steeds meer van zijn doelstellingen bereikte. Toen projectdirecteur Arnold van Vuuren medio dit jaar vertrok, nam Peter Stolk het stokje over. We staan voor een uitdagende taak. Het uitvoeringsprogramma van de Linie loopt naar wens: veel projecten zijn gaande of zelfs al gerealiseerd. Tegelijkertijd is de wereld zoals gezegd niet meer dezelfde als vijf jaar geleden. Hoe zorgen we ervoor dat de doelstellingen uit ons oorspronkelijke programma Panorama Krayenhoff worden bereikt, en hoe kan het Nationaal Project zichzelf in 2020 volgens afspraak op de been kan houden? Dat zijn de grote vragen voor de komende tijd. Liniecommissie Het antwoord op die vragen is divers. Om te beginnen willen we de nieuwe stakeholders een plek geven in de Liniecommissie, het bestuur van het Nationaal Project. Naast de betrokken departementen en provincies schuiven daar nu ook vertegenwoordigers van belangrijke gemeenten en fortondernemers aan, die immers het nauwst betrokken zijn bij de dagelijkse praktijk van de uitvoering. Een slagvaardige organisatie blijft gegarandeerd door een klein dagelijks bestuur, dat de lopende zaken afhandelt. Tegelijkertijd krijgen de provinciale programmamanagers in het zogeheten PMO (Programma Managers Overleg) meer invloed. Het PMO gaat beslissen over concrete investeringen in zaken als herontwikkeling van forten, aanleggen van fietsroutes en andere inrichtingsactiviteiten. Daar zitten de mensen uit de provincie immers het dichtste op. Het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie houdt daarnaast een sterke betrokkenheid. Het blijft verantwoordelijk voor Liniebrede thema s als financiering, beheer, de rol van vrijwilligers en de plek op de Werelderfgoedlijst van Unesco. Zaken als communicatie, accountmanagement en secretariële ondersteuning blijven de taak van het Projectbureau. En niet in de laatste plaats blijft de Stichting Liniebreed Ondernemen, die zich inzet voor een grotere betrokkenheid van ondernemers, een belangrijke partner. Genieten Maar een nieuwe organisatie alleen is natuurlijk niet voldoende. Het belangrijkste blijft de bezieling van iedereen die bij de Linie betrokken is: de mensen die hier werken, bestuurders, ondernemers, bewoners, en al die anderen bij wie de Linie de afgelopen jaren met zoveel succes in de hoofden en harten is beland. Mijn belangrijkste taak is eraan bij te dragen dat dit enthousiasme de Linie blijft dragen, nu en straks. Zodat nog meer mensen van ons geweldige erfgoed kunnen genieten. WaterLIJN november

6 U I T V O E R I N G S P R O G R A M M A Batterij Pouderoijen MUIDEN, LUNETTEN EN BATTERIJ ONDER POUDEROIJEN De Waterlinie: werk in uitvoering BATTERIJ ONDER POUDEROIJEN Op 22 september 2012, tijdens de Fortenmaand, vond de officiële opening plaats van de gerestaureerde Batterij onder Pouderoijen bij het dorp Poederoijen aan de Maasdijk (gemeente Zaltbommel). De gevel van het bomvrije gebouw is in oude staat hersteld en er is een nieuwe brug geplaatst. We zijn bezig met de ontwikkeling van twee forten: de Batterij onder Brakel en de Batterij onder Pouderoijen, vertelt Peter Scheer van de Stichting Behoud Waterlinie Bommelerwaard. Voor Brakel hebben we een plan gemaakt dat voorziet in consolidatie en een grote rol voor de natuur. Voor Pouderoijen is een plan ontwikkeld voor volledige herbestemming, en daar zijn de nieuwe brug en de restauratie van de gevel van het bomvrije gebouw de eerste stappen van. Batterij Pouderoijen werd gebouwd tussen 1879 en 1886 en diende ter afsluiting van de Maas en de uiterwaarden. Ook bood de Batterij bescherming aan de hoofdinundatiesluis in de Nieuwedijk en de militaire keersluis in de Maasdijk. Samen met de Batterij Brakel bestreek de Batterij Pouderoijen het inundatieveld in de Bommelerwaard, dat de achtergelegen vestingen Loevestein en Woudrichem tegen beschietingen moest beschermen. Net als de andere forten in de Nieuwe Hollandse Waterlinie is de militaire functie al lang geleden verloren gegaan, waarna het verval langzaam maar zeker intrad. Een aantal mensen uit de regio betreurde dat zeer, en we hebben in overleg met de omwonenden een plan ontwikkeld voor herstel, aldus Peter Scheer. De vorstscheuren in het bomvrije gebouw werden elke winter groter, 6

7 U I T V O E R I N G S P R O G R A M M A vandaar dat we de restauratie van de gevel als een van de eerste acties hebben aangepakt. Gelukkig is dat nu helemaal gereed. De toegangsbrug, die sterk verwaarloosd was, bleek helaas niet te herstellen, dus die is gereconstrueerd. Fortwachtershuis In de volgende fasen worden de aarden wallen in hun oorspronkelijke vorm hersteld en wordt het fort aangesloten op de nutsvoorzieningen water is er al, elektriciteit volgt begin volgend jaar. Daarna wordt het mogelijk om in het bomvrije gebouw een bescheiden vergaderruimte te ontwikkelen. Maar we gaan nog verder: het fortwachtershuis en een voormalige bergloods worden herbouwd, waarna ze een voor bezoekers interessante functie krijgen. De loods wordt een landwinkel, waar onder meer streekproducten worden verkocht, en op de begane grond van het fortwachtershuis komt een uitspanning waar bezoekers iets kunnen eten en drinken. Om de veiligheid van het complex te garanderen, ook buiten de bezoektijden, wordt de eerste verdieping van het huis een appartement. Het uitvoerings programma van de Nieuwe Hollandse Waterlinie is in volle gang. Op tal van plaatsen wordt hard gewerkt aan de herontwikkeling. Op deze pagina s worden drie bijzondere projecten nader toegelicht. WaterLIJN november

8 U I T V O E R I N G S P R O G R A M M A Om de Batterij komt het zogeheten Limietpalenpad te liggen, dat voert langs de hardstenen limietpalen die in de negentiende eeuw het terrein begrensden, met informatiepanelen over de geschiedenis van het verdedigingswerk. Een en ander wordt afgerond met een aantal semiverharde parkeerplaatsen. We hebben er zeker nog een aantal jaren werk aan, zegt Peter Scheer, maar dan wordt het ook prachtig. Een fort in de oude staat, maar met nieuwe functies, dat is precies wat je met zo n monument moet doen. Ik verwacht dat veel bezoekers er de komende jaren van kunnen genieten. LUNETTEN Ruim veertig kilometer naar het noorden, ten zuidoosten van de stad Utrecht, vordert de herbestemming van de vier Lunetten eveneens gestaag. Drie van de vier forten zijn inmiddels geheel of gedeeltelijk in functie, tot volle tevredenheid van de betrokkenen, vertelt Anton van Emst, adviseur forten van de gemeente Utrecht. Lunet I is inmiddels alweer een paar jaar in gebruik. In de negentiende-eeuwse linker flankkazemat is het Fort van de Democratie gevestigd, dat zo'n zevenduizend bezoekers per jaar trekt, waaronder veel scholieren van het voortgezet onderwijs. De ontvangstruimte, de filmzaal en een cursuslokaal zijn via een zestig meter lange ondergrondse gang verbonden met een voormalige atoomschuilkelder. De interactieve tentoonstelling in deze ruimte is heel bijzonder, aldus Anton van Emst. Scholieren gaan zelf aan het werk met begrippen als vrijheid van meningsuiting, vooroordelen en taboes en krijgen Fort van de Democratie daar via de computer feedback op. Volgens een onderzoek van de Universiteit van Amsterdam voldoet het programma aan de doelstellingen. De andere huurder van Lunet I is een organisatie voor buitenschoolse opvang, waardoor er elke middag zo n veertig kinderen op en rond het fort spelen. Een spannende speelomgeving, dat vinden de ouders ook, want ondanks de teruglopende klandizie voor dergelijke opvang is deze locatie onverminderd populair. Leven in de brouwerij Op de iets zuidelijker gelegen Lunet II wordt binnenkort de restauratie afgerond van de noordelijke flankkazemat. Verder is hier enige tijd geleden een houten artillerieloods gerestaureerd, waar inmiddels de Monumentenwacht Utrecht kantoor houdt. Ook is er een stichting actief die zich bezighoudt met een leerwerktraject voor licht verstandelijk gehandicapte jongeren, zo n twintig in totaal. Ze krijgen er een opleiding in groenaanleg en -onderhoud en in stratenmakerswerk, en ze helpen de aannemer bij de restauratie. Ook dat brengt veel leven in de brouwerij. Lunet III is eveneens volop in gebruik, al is ook daar de restauratie nog niet afgerond. Begin dit jaar is de kanonkazemat op dit fort opgeleverd, die veel lichter en droger is geworden dan daarvoor en dus voor allerlei functies kan worden gebruikt. Het gebouw heeft inmiddels twee huurders. Doordeweeks is ook hier een buitenschoolse opvang actief en in de weekends maakt Scouting Salwega er met veel enthousiasme gebruik van. Als in de toekomst de flankkazemat wordt opgeknapt en het noordelijk deel van het fort opnieuw is ingericht, dan is ook Lunet III helemaal klaar. Rest nog Lunet IV, dat een bestemming krijgt als zorgfort. De gemeente Utrecht is in gesprek met een zorginstelling die er een dagopvang wil maken voor verstandelijk gehandicapten, met een theeschenkerij en een landgoedwinkel. We zijn nog niet klaar met tekenen, rekenen en onderhandelen, maar het gaat de goede kant 8

9 U I T V O E R I N G S P R O G R A M M A op. Volgend jaar worden ook de twee kazematten op Lunet IV gerestaureerd. Als vervolgens de bouw en inrichting voor het zorgfort af zijn, dan hebben alle vier Lunetten een bijzondere bestemming gekregen. Zo leveren we een belangrijke bijdrage aan het behoud, de openbare toegankelijkheid en de levendigheid van de vier monumentale Lunetten. Iets om trots op te zijn, dacht ik zo. MUIDEN Tot slot een megaproject, weer een kleine veertig kilometer noordelijker: de verbreding van de A1 bij Muiden. We zijn daar als Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie nauw bij betrokken geweest, vertelt kwaliteitsadviseur Rienke Groot. De meest in het oog springende aanpassing in de vernieuwde snelweg is, dat deze niet langer over de Vecht heen gaat, maar er via een zogeheten eco-aquaduct onderdoor duikt. Daardoor komt de vesting Muiden weer vrij aan de Vecht en het omringende veenweidelandschap te liggen. Op die manier wordt duidelijker welke rol de vesting en de inundatiegebieden ten oosten van de rivier ooit in de verdediging van ons land hebben gespeeld. Bovendien wordt de A1 ruim tweehonderd meter naar het zuiden verlegd, waardoor het ver- keer niet meer vlak langs het stadje met zijn kenmerkende vestingwerken raast. Helemaal vrij wordt het zicht niet, aldus Rienke Groot, want net ten zuiden van de oude brug in de A1 komt een nieuwe brug voor het lokale verkeer, maar we hebben ons er vanuit de Waterlinie sterk voor gemaakt dat het ontwerp goed aansluit bij het landschap en zo transparant mogelijk is. De brug die uiteindelijk als winnaar uit de aanbesteding kwam, heeft een mooi terughoudend en industrieel karakter. In onze ogen was dit de best passende brug in het Waterlinielandschap. Waterliniegevoel Door de verlegging en verbreding van de A1 vinden overal in de omgeving van Muiden ingrepen plaats. Bij al deze ingrepen proberen we het Waterliniegevoel te versterken, aldus Rienke Groot. Zo wordt in het ontwerp van de verplichte natuurcompensatie rekening gehouden met de openheid van het gebied. Dat sluit gelukkig goed aan bij de natuurdoelen ter plaatse. Langs de A1 liggen twee zogeheten verzorgingsplaatsen, die opnieuw worden ingericht. Deze hier gelegen benzinestations liggen midden in het inundatiegebied. Lang geleden heeft het Kwaliteitsteam Nieuwe Hollandse Waterlinie ervoor gepleit deze te verwijderen en zo het schootsveld weer open te maken. Dat is niet gelukt. Wel hebben we invloed gekregen op de manier waarop ze worden ingericht. Dat gebeurt terughoudend, zonder al te veel opgaande elementen en aansluitend op de hoofdrichting van het landschap. Het nieuwe restaurant op de noordelijke verzorgingsplaats De Hackelaar krijgt stevige kwaliteitseisen mee. De ligging van het restaurant sluit aan op het open landschap, met zicht op het Muiderslot. Wij denken dat die plek ook voor de exploitant meerwaarde biedt. Voor het gebouw kun je denken aan houtbouw vanwege de nabijheid van de Verboden Kringen van de vesting Muiden. Daarnaast vinden kleinere aanpassingen plaats die het Waterliniegevoel versterken. Zo wordt een oorspronkelijk houten huis uit de Verboden Kringen, dat voor de nieuwe snelweg moet wijken, op een logische plek opnieuw opgebouwd. Ook wordt gedacht aan een doorgaande fietsverbinding ten oosten van de Vecht, zodat de hoofdweerstandslijn en de schootsvelden van weleer beter kunnen worden beleefd. In combinatie met het feit dat de gemeente Muiden druk bezig is met het opknappen van de wallen, betekent dat een enorme verbetering in deze regio, besluit Rienke Groot. We hebben daar ons best voor gedaan en zijn blij dat het zoveel heeft opgeleverd. De huidige situatie De toekomstige situatie, waar de A1 onder de Vecht doorduikt WaterLIJN november

10 A C H T E R G R O N D MEUBELS ZIJN GEMAAKT VAN INHEEMS EIKEN Banken en tafels voor de Linie De ontwerpers Eric Klarenbeek en Maartje Dros ontwikkelden een speciaal Liniemeubilair, aangepast aan de eisen die de omgeving stelt en geïnspireerd op het verleden. Op een aantal plekken is het Liniemeubilair al te vinden, soms met behulp van Google Earth. Een opmerkelijk voorbeeld van het Liniemeubilair is de zogeheten inundatiebank, waarvan de hoogte per bank verschilt. Soms is het een hele klim om erop te komen. Deze banken staan, zoals de naam al aangeeft in een inundatiegebied, verduidelijkt Eric Klarenbeek. We willen duidelijk maken hoe hoog het water kwam als het inundatiegebied overstroomde. Het streefpeil van het water was zo n veertig centimeter, maar in de praktijk bleek dat te variëren van enkele centimeters tot anderhalve meter. Die hoogte hebben we aan de banken toegevoegd, in een donkere kleur, zodat het lijkt alsof ze in de modder hebben gestaan. De inundatiebanken, waarvan er inmiddels enkele zijn verrezen bij landgoed Mariënwaerdt in Beesd en bij de haltes van de Liniepont bij Fort Everdingen en Werk aan het Spoel, zijn gemaakt van inheems eiken, om de band met het omringende landschap te benadrukken. Bovendien wordt de bank als informatiedrager gebruikt: de belangrijkste gegevens over nabijgelegen forten en andere onderdelen van de Waterlinie is in de rugleuning van de banken gebrand een subtiele verwijzing naar het feit dat de houten woningen in de Verboden Kringen in oorlogstijd in brand konden worden gestoken. We krijgen veel reacties, aldus Eric Klarenbeek. Onder meer van wandelaars die de banken via Google Earth weten te vinden en foto s verspreiden via Twitter en Facebook. Blijkbaar slaat het aan. Eerste Wereldoorlog Na de inundatiebank ontwierpen Eric Klarenbeek en Maartje Dros een volledige collectie meubilair voor de Nieuwe Hollandse Waterlinie, uiteenlopend van trappen, slagbomen en infopanelen tot tafels en stoelen. We hebben uitgebreid historisch onderzoek gedaan, vertelt Eric. Anders dan de inundatiebanken, die nieuw zijn en een moderne vormgeving hebben, wilden we voor het Liniemeubilair terugverwijzen naar de geschiedenis. Ook in het verleden is er immers meubilair voor in en rond de forten ontworpen. Er zijn nog tekeningen en documenten van rond 1890 waarvan we dankbaar gebruik hebben gemaakt. Het Liniemeubilair maakt door dit alles een klassieke indruk soms lijkt het net als of er zo een soldaat uit de Eerste of Tweede Wereldoorlog op kan gaan zitten. We vinden het belangrijk dat ons cultuurhistorisch erfgoed niet zomaar verdwijnt of vergeten wordt, maar voor de werkwijze en het materiaalgebruik hebben we wel heel goed gekeken naar maatvoering en technieken van nu, zodat het meubilair voldoende concurrerend is. Ook hebben we zoveel mogelijk plaatselijke producenten aan het project verbonden. We roepen fortondernemers dan ook op om gebruik te maken van het Liniemeubilair en zo de plaatselijke economie te stimuleren. Het ontwerp is te vinden op de website van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Ik denk dat de Linie er baat bij heeft; de eenheid van deze enorme verdedigingslijn wordt er nog eens extra door benadrukt. Meer informatie is te vinden op Hier kunt u alle meubels uitgebreid bekijken en de technische tekeningen van elk ontwerp downloaden als pdf. Er een lijst van aangesloten producenten om vrijblijvend prijzen op te vragen. Studio Klarenbeek & Dros 1 0

11 A R C H I E F ROMEINS FORT WAS SCHAKEL IN HANDELSROUTE Een nieuwe visie op Fectio Anders dan vaak wordt gedacht, had het Romeinse fort Fectio, gelegen vlak naast het huidige Fort Vechten, meer dan alleen een militaire betekenis. Dat blijkt uit nieuw historisch onderzoek en uit recente archeologische vondsten. Het begon allemaal met de plannen voor een nieuwe entree van het huidige Fort Vechten, het een-na-grootste verdedigingswerk van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Voor de toekomstige bezoekers van het fort wordt een nieuwe ingang gemaakt via een coupure in de aarden wal, vertelt projectleider Peter Kuypers van de provincie Utrecht. Daarbij bleek dat het graven in de oude Romeinse grond onvermijdelijk was. Na een aanvankelijke aarzeling, waren de betrokken archeologen enthousiast over de vondsten die zijn gedaan, waaronder een gouden ring en delen van een schedel. Die vondsten sluiten aan op nieuwe historische visies op het Romeinse fort en zijn omgeving. Fort Fectio werd rond het begin van onze jaartelling gesticht, direct ten noordwesten van het huidige Fort Vechten. Bij het Romeinse castellum lag een dorpje, de zogeheten vicus, waar gezinnen van soldaten en toeleveranciers van het fort houten huizen hadden gebouwd. Deels aan de toenmalige loop van de Rijn, die regelmatig overstroomde. Gebouwen die op deze kavels moeten hebben gelegen, zijn tot nu toe niet gevonden, maar wel veel kuilen en waterputten die op de achtererven moeten hebben gelegen, schrijven Fectiodeskundigen M.J.M. Zandstra en M. Polak in een recente studie. Toevoerader Aanvankelijk was Fectio een houten verdedigingswerk met een aarden wal, maar omstreeks 170 na Christus werd het castellum opnieuw opgetrokken in steen. In die latere jaren werd het fort meer dan een militaire basis, blijkt uit nieuw historisch onderzoek. De noordoostelijke verdedigingslinie van de Romeinse provincies Germania Inferior en Germania Superior, waarvan Fectio deel uitmaakte, werd weliswaar gemarkeerd door de Rijn, maar dat betekende allerminst dat de rivier een grens was in de moderne zin van het woord. Integendeel: de Rijn was voor de Romeinen de belangrijkste toevoerader, een handelsroute die dan ook druk werd bevaren. Meer dan alleen een militaire basis, waren Fectio en andere forten dan ook bedoeld om dit economische verkeer te controleren en in goede banen te leiden. Ook bedreven de Romeinen tal van economische activiteiten aan de overkant van de rivier, zoals veeteelt en pannenbakkerijen. Betonnen rand Het Romeinse leger is tot ver in de 3de eeuw actief geweest in en rond Fectio. De jongste vondsten uit de voormalige gracht van het castellum dateren uit na Chr., maar in Vechten gevonden munten doen vermoeden dat het kamp pas rond het jaar 275 is ontruimd. Op de plek van het Romeinse fort ligt nu een boomgaard, vertelt Peter Kuypers. Om inzichtelijk te maken waar het castellum precies lag, brengen we op die plek een verhoging aan in het landschap met een betonnen rand eromheen. Meer nog dan de houten replica van de wachttoren die hier al enkele jaren staat maar die historisch niet helemaal juist blijkt te zijn, maakt zo n markering in het landschap duidelijk wat de bijzondere militaire betekenis is van deze plek. Nu al meer dan tweeduizend jaar. Romeinse nederzettingen langs de Rijn Impressie van het aanzicht van de stenen oostpoort van Fectio (B. Heerschop) Veronderstelde situering van de vicus (grijs) ten opzichte van het stenen castellum (rood) en de Rijnbeddingen die in de Romeinse tijd actief (donkerblauw) en verland (lichtblauw) waren. De weergegeven situatie is die in de late 2de en vroege 3de eeuw. WaterLIJN november

12 E E N B I J Z O N D E R E P L E K Jaco Scholtz Een bunker in een trui Aan het project hebben uiteindelijk zo n honderd mensen meegewerkt: scholieren, bewoners van verzorgingstehuizen, verstandelijk gehandicapten en een groot aantal andere vrijwilligers. Het begon ermee dat we de bunkers uit de Tweede Wereldoorlog wel wat saai en eenvormig vonden, vertelt Stefanie de Wendel de Joode, een van de initiatiefnemers. Ik geef workshops breien en haken, en weet daarom dat het zogeheten wildbreien tegenwoordig heel populair is: lantaarnpalen, bruggen, bomen... De logische gedachte kwam snel: waarom niet ook een bunker? Het plan bleek goed aan te sluiten bij het Liniepadfestival, dat eind september in de regio rond Fort Altena werd georganiseerd. Uiteindelijk werd gekozen om de vleermuizenbunker langs de Zevenbansche boezem in te pakken, even ten noorden van het fort. Logistiek was het een flink karwei, dat Stefanie de Wendel de Joode een aantal weken heeft gekost. In het weekend van het Liniepadfestival werd veel gebreid, maar in twee dagen tijd pak je geen hele bunker in. Daarom hebben we scholen en verzorgingstehuizen gevraagd om vooruit te werken. Met speciale brede pennen, tussen de een en twee centimeter dik, zijn grote lappen gemaakt van de wol die we van een van onze sponsors hadden gekregen. Afhankelijk van hun ervaring kregen de deelnemers een vrije opdracht of maakten ze een deel van het ontwerp met de windmolen dat ik had geschetst. Het resultaat heeft inmiddels al enige maanden weer en wind doorstaan, en het ziet er nog altijd goed uit. Ik hoop van harte dat de kwaliteit van het breiwerk voldoende is om het nog een tijd uit te houden. En als het dan echt afgelopen is, wassen we het en gebruiken het opnieuw als vloerkleed. Meer informatie: WaterLIJN is een uitgave van het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie. Oplage Bezoekadres: St. Jacobsstraat 200, 3511 BT Utrecht Postbus 406, 3500 AK Utrecht Redactie: Esther Brenninkmeijer en Chris Will info@hollandsewaterlinie.nl Tekstverzorging: Bert Bukman Vormgeving: SOK Visueel Management Druk: Calff&Meischke, Amsterdam