JaarLIJN NATIONAAL PROJECT NIEUWE HOLLANDSE WATERLINIE

Transcriptie

1 2 012 JaarLIJN NATIONAAL PROJECT NIEUWE HOLLANDSE WATERLINIE

2 BELANGRIJKSTE MIJLPALEN 2012 APRIL: Start fortenseizoen MAART: Bijeenkomst duurzame forten APRIL: Opening B&B Bakkerskil en Liniepad APRIL: Officiële start verbetering Diefdijk MEI: Ondertekening AT FORT JUNI: Oplevering restauraties waaiersluizen en taveerne Fort Asperen JUNI: Publieksopening Werk aan het Spoel en GeoFort JULI: Vier nieuwe boeken over de linie, waaronder Fort Pannerden AUGUSTUS: Ondertekening SHARE AUGUSTUS: Brochure Van forten en vleermuizen SEPTEMBER: Fortenmaand SEPTEMBER: Oplevering brug en gevel Batterij onder Pouderoijen OKTOBER: Fort Vechten: nieuwe parkeerplaats en entree OKTOBER: Oplevering twee bruggen over het inundatiekanaal bij Fort aan de Korte Uitweg NOVEMBER: Eerste set Liniemeubilair langs Diefdijk 2013 JAARLIJN 2012 is een uitgave van het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie Oplage 3.000, maart 2013 Postbus 406, 3500 AK Utrecht Bezoekadres: St Jacobsstraat 200, 3511 BT Utrecht Redactie: Projectbureau NHW, Esther Brenninkmeijer en Chris Will Tekstverzorging: Bert Bukman Vormgeving: SOK Visueel Management Druk: Calff&Meischke Beeld omslag Geofort, C-Fordt en Christiaan Krouwels INHOUD 4 Naar een nieuwe Waterlinie De visie van Juke van Niekerk en Peter Stolk 6 Op zoek naar de wezen van de Waterlinie Kennis en beheer van toenemend belang 8 Een nieuw Fort Vechten Opening Waterliniemuseum gepland voor Het verhaal zichtbaar maken, daar gaat het om Brigitte van Haaften, gedeputeerde Noord-Brabant 12 Van Lunet aan de Snel tot de Diefdijk Landschapsarchitect Kees van der Velden en de Waterlinie 14 Alles over uw fort Erfgoedreeks kent inmiddels tien delen 15 Feiten en cijfers Het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie in Samen een vuist maken Fortenmaand 2012 gevarieerder dan ooit VOORWOORD De successen van En hoe nu verder? Een prachtige Bed & Breakfast in Fort Bakkerskil. Een uitstekend restaurant in Fort Altena. De oplevering van het gerestaureerde Werk aan het Spoel en GeoFort Nieuwesteeg. Een nieuwe groene parkeerplaats bij Fort Vechten die een Europese prijs heeft gewonnen. Twee bruggen over het inundatiekanaal bij het Werk aan de Korte Uitweg die een buitengewone kanoroute mogelijk maken. Maar liefst 26 betonwerken langs de Diefdijk die worden geconsolideerd en vleermuisvriendelijk gemaakt. Het is zomaar een greep uit de successen van 2012, die duidelijk maken dat het uitvoeringsprogramma van het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie in volle gang is. We liggen op schema om ons doel te bereiken: een Linie die herkenbaar en beleefbaar is in zijn onderlinge samenhang, en die leeft in de hoofden van harten van alle betrokkenen: omwonenden, gebruikers, ondernemers, bezoekers, bestuurders en vrijwilligers. Tegelijkertijd merk ik dat we als projectorganisatie in een turbulente tijd leven. Het Rijk trekt zich terug uit de financiering, wat betekent dat we het in steeds grotere mate zelf gaan doen. Ondernemers, vrijwilligers en forteigenaren spelen in dat proces een belangrijke rol, samen met de Stichting Liniebreed Ondernemen, die het geheel in goede banen moet leiden. Een lastige taak soms, maar uitdagend, en mogelijkheden om verder te komen zijn er gelukkig volop. Ook de decentralisatie van Rijk naar provincies zet verder door, een ontwikkeling die eveneens gevolgen heeft voor de Linie. Een groter aandeel van lagere bestuursorganen, die immers direct betrokken zijn bij de uitvoeringsprojecten, is een goede zaak. Maar een zekere mate van centrale regie blijft bij een Nationaal Project als het onze een harde noodzaak. Ik twijfel er niet aan dat dat besef ook leeft in Den Haag, maar misschien is het goed om er ook vanaf deze plek nog eens nadrukkelijk op te wijzen. Ed d Hondt Voorzitter Liniecommissie 2 J a a r L I J N

3 STICHTING EN PROJECTBUREAU Naar een nieuwe Waterlinie Ze hebben beiden een spilfunctie bij het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie: Peter Stolk van het Projectbureau en Juke van Niekerk van de Stichting Liniebreed Ondernemen. Wat doet de markt, wat doet de overheid, wat doen vrijwilligers? Dat zijn de vragen waarop we een antwoord moeten vinden. Peter Stolk: op eigen benen Een van de mooiste momenten van het afgelopen jaar was voor hem de officiële opening van de gerestaureerde waaiersluizen bij Fort Asperen. Alles viel op dat moment samen, herinnert Peter Stolk zich, die als directeur van het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie bij het evenement aanwezig was. Allereerst natuurlijk dat prachtige historische waterstaatkundige werk, dat zo mooi was opgeknapt. Verder alle enthousiaste betrokkenen, waaronder een groot aantal vrijwilligers, plus de verantwoordelijke bestuurders: een gedeputeerde en twee burgemeesters. Maar wat ik misschien wel het allermooiste vond, was het enthousiasme van de aannemer. Die man was zo ongelofelijk trots op wat hij had bereikt met die sluizen; het straalde er van af. Dat is precies wat we willen bereiken: de Waterlinie die leeft in de hoofden en harten van mensen. Niet op papier, niet bij de professionals die zo n slogan verzinnen, maar echt. Dat sluit precies aan waar wij mee bezig zijn, aldus Juke van Niekerk, de directeur van de Stichting Liniebreed Ondernemen. De Waterlinie is op de kaart gezet door bevlogen ambtenaren en idealisten, mensen die ons met een enorme inzet hebben gebracht naar waar we nu zijn. Maar het is tijd voor een volgende stap. De Linie moet aantrekkelijk worden voor een breder publiek, voor liefhebbers van kunst en cultuur, maar ook voor gezinnen die langs een fort komen fietsen en besluiten eens een kijkje te nemen. Als je die belangstellenden kunt bereiken, als je hen het verhaal van de Waterlinie kunt vertellen, dan ben je waar je wezen wilt. En dan is het heus niet nodig dat die bezoekers alle jaartallen kunnen opdreunen. Peter van Stolk knikt instemmend. Helemaal mee eens. B E H O U D D O O R O N T W I K K E L I N G De locatie van het dubbelinterview voor Jaarlijn is het kasteel in Loenersloot, waar Juke van Niekerk een appartement bewoont, en het onderwerp van gesprek zijn de ontwikkelingen rond de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Waar staan we, waar komen we vandaan en waar gaan we naar toe? En niet in de laatste plaats: wat kunnen de aan de Linie verbonden organisaties daaraan bijdragen? Zowel de Stichting Liniebreed Ondernemen, opgericht in 2012 om ondernemers in het Liniegebied te ondersteunen en om een bijdrage te leveren aan PR, marketing en productontwikkeling, als het al oudere Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie, dat nog steeds verantwoordelijk is voor een samenhangend Liniebeleid onder het motto behoud door ontwikkeling. Het Projectbureau, benadrukt Peter Stolk, zal zichzelf op termijn overbodig maken. Ons programma loopt tot 2020, daarna is het afgelopen. Dan moet de Linie op eigen benen kunnen staan. Daarom is het zo goed dat we veel samenwerken met de provincies, en dat de Stichting Liniebreed Ondernemen van start is gegaan, die aan dat doel een belangrijke bijdrage levert. De markt is straks aan zet. Ik weet het: dat wordt vaak gemakkelijk gezegd, zonder dat duidelijk is wat er precies mee wordt bedoeld. Maar in dit geval betekent de markt in de eerste plaats de samenleving: ondernemers, bewoners van het Liniegebied, vrijwilligers. En een duurzaam beheer van de Waterlinie is ook de verantwoordelijkheid van bestuurders. Al die partijen moeten samenwerken op een creatieve en betrokken manier, in een onderlinge dialoog. En zonder dat er grote hoeveelheden publiek geld in worden gestoken, want die tijd is voorbij, dat weten we allemaal, zegt Juke van Niekerk. Dat is ook helemaal niet zo erg. Schaarste maakt creatief. W E R E L D E R F G O E D Een andere belangrijke taak van het Projectbureau, samen met het Rijk en de provincies, betreft de Wereld - erfgoedlijst van Unesco, waarvoor de Waterlinie enige tijd geleden is voorgedragen. Daarvoor moet je aan een aantal voorwaarden voldoen, licht Peter Stolk toe. Allereerst is het noodzakelijk dat je de bescherming van de diverse objecten goed hebt geregeld. Verder is het beheer een belangrijke kwestie, als je dat niet op orde hebt kom je niet in aanmerking. En tot slot moet je monument draagvlak hebben in de samenleving. Daaraan kunnen wij een bijdrage leveren, vult Juke van Niekerk aan. Om dat draagvlak te creëren is het belangrijk een groot publiek te bereiken, en dat doe je juist via de ondernemers. Want zij zijn het die de voorzieningen treffen en de programma s ontwikkelen die de Linie tot een aantrekkelijk decor maken voor bijzondere activiteiten. Recreatie, cultuur dat is de toekomst. Het verleden is natuurlijk ook van belang, maar het hoeft niet de boventoon te voeren. Het is geen doel op zich, maar meer iets dat je gaandeweg meepikt. Dat besef begint steeds meer te leven, ook bij vrijwilligers, valt me op. Steeds vaker merk je ook bij hen dat ze waardering hebben voor herontwikkeling, ook al betekent het om maar eens een voorbeeld te noemen dat er een splinternieuw fornuis komt te staan in een eeuwenoude keuken. Om dit alles mogelijk te maken wordt hard gewerkt aan de vernieuwing van de bestuursovereenkomst, waarin de afspraken en de taakverdelingen tussen de verschillende partners van de Waterlinie zijn vastgelegd. Ik ben voorstander van een verbreding, zegt Peter Stolk beslist. Ook gemeenten moeten in de Liniecommissie vertegenwoordigd zijn, ook vertegenwoordigers van de ondernemers en exploitanten. We hebben elkaar nodig, we willen de dialoog dus gaande houden. Wat doet de markt, wat doet de overheid, wat doen vrijwilligers? Dat zijn de vragen waarop we een antwoord moeten vinden. En hoe meer we met elkaar praten, hoe beter die antwoorden zijn. Zodat iedereen straks net zo trots is als die aannemer van Fort Asperen. Juke van Niekerk: volgende stap Christiaan Krouwels 4 J a a r L I J N

4 TOEKOMST Batterij onder Pouderoijen Op zoek naar de wezen van de Waterlinie Gras rond Werk aan het Spoel K R U I S B E S T U I V I N G I S H E T S L E U T E LW O O R D Op 22 mei 2012 vond op Fort Vechten de officiële start van het project AT FORT plaats. Verdedigingslinies uit elf Europese landen werken in dit project, dat wordt gefinancierd door de Waterlinieprovincies en het Europese programma Interreg, samen aan kennisuitwisseling. Daarbij gaat het om zaken als restauratietechniek en klimaatbeheersing, maar ook om de manier waarop de overheid de herontwikkeling van fortenstelsels kan organiseren. Het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie is lead partner van het project. Net als de andere bij AT FORT betrokken partijen heeft het Projectbureau een analyse gemaakt van de beschikbare kennis in eigen huis en de belangrijkste onderzoeksvragen. Onlangs vond op het Venetiaanse Fort Marghera de eerste van een serie vervolgbijeenkomsten plaats, met als uiteindelijk doel een voor alle partijen toegankelijk kennisloket, aldus Toon van der Ouderaa van het Projectbureau. Dat beloven interessante bijeenkomsten te worden, met thema s als duurzaamheid, marketing, financiering en de werelderfgoedstatus. Kruisbestuiving is daarbij het sleutelwoord. Voor meer informatie: Bij de oplevering van een gerestaureerd fort of een gerenoveerde sluis ziet alles er doorgaans prachtig uit. Maar dan begint het eigenlijke werk pas echt: ervoor zorgen dat de tand des tijds wordt weerstaan. Kwesties van kennis en beheer staan daarbij centraal. Het is een project dat bij velen tot de verbeelding spreekt, omdat onderwijs en herontwikkeling erin samen gaan. Het speelt zich af op de Batterij onder Pouderoijen, niet ver van Slot Loevestein. De Stichting Behoud Waterlinie Bommelerwaard, die verantwoordelijk is voor de revitalisering van dit verdedigingwerk, heeft een bijzonder idee om het project verder te helpen. Met een regionale HBO-opleiding is afgesproken dat studenten plannen maken voor inrichting en beheer van de batterij, en met een regionale praktijkschool is afgesproken dat die plannen door hun leerlingen worden uitgevoerd. Een geweldige oplossing, waarvan zowel de scholen als de stichting profiteren, aldus Jeroen Bootsma. Jeroen Bootsma is als projectmanager duurzaam beheer bij het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie onder meer verantwoordelijk voor de proefprojecten die het afgelopen jaar in het kader van het Europese programma SHARE van start zijn gegaan. Al die projecten hebben te maken met het thema beheer, legt hij uit. Beheer van forten en andere onderdelen van de Linie is van groot belang voor het noodzakelijke draagvlak. We weten: het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie duurt niet eeuwig. De samenleving mag het initiatief rond de Linie overnemen, en zonder draagvlak is dat onmogelijk. Het is niet voor niets dat dit een voorwaarde is voor de Werelderfgoedlijst van Unesco. Maar het werkt ook omgekeerd: projecten als in Pouderoijen zorgen voor draagvlak, bijvoorbeeld bij de studenten die ermee bezig zijn. V E R F B E U R T Naarmate het uitvoeringsprogramma vordert dringt het thema zich steeds vaker op: hoe onderhoud je de gebouwen, sluizen en kanalen die de afgelopen jaren zijn opgeknapt of een nieuwe bestemming hebben gekregen? Jeroen Bootsma: Bij de officiële opening staat het object er uiteraard altijd prachtig bij. Maar wie maait volgend jaar het gras, en wie verzorgt een nieuwe noodzakelijke verfbeurt? Dat zijn vragen waarover in de beginfase van het Nationaal Project Nieuwe Kennis en beheer van toenemend belang Geiten bij C-Fordt European Union European Regional Development Fund Hollandse Waterlinie soms te weinig is nagedacht en waarop we nu een antwoord moeten vinden. Want zonder een verantwoord beheer zijn alle inspanningen voor niets geweest, of ze leveren in elk geval veel te weinig op. Om een beeld te krijgen van de Liniebrede beheeropgave, is het Projectbureau begonnen met een herinventarisatie van alle objecten van de Linie: wie is de eigenaar ervan en wie is verantwoordelijk voor het onderhoud? Zo ontdek je wat wel de wezen van de Waterlinie worden genoemd, de sluizen, kogelvangers en al die andere objecten waarvoor niemand eigenlijk verantwoordelijkheid neemt. Als we die inventarisatie hebben afgerond, naar verwachting in de zomer van 2013, weten we in elk geval waarover we praten. Dan kunnen we gaan nadenken over maatregelen, aldus Jeroen Bootsma. G E I T E N Beheer heeft ook een praktische, technische kant. Neem het maaien van het gras. Fort Pannerden en Werk aan het Spoel zijn daar veel geld aan kwijt, soms meer dan begroot. Dat vraagt om een oplossing. Die oplossing is vaak te vinden in je netwerk, je hoeft immers niet altijd zelf het wiel uit te vinden. In dit specifieke geval kunnen de forten iets leren van de vesting Naarden, waar al langere tijd geiten rondlopen die het gras kort houden. In Naarden werkt dat goed, op die andere plekken is nu een proefproject gaande om te kijken of het daar ook lukt. Tot slot wil Jeroen Bootsma graag wijzen op belang van samenwerking tussen de diverse partijen die bij een object betrokken zijn. Neem Fort Asperen. Daar heb je de stichting die het KunstFort beheert, de provincie Gelderland, die eigenaar is van de waaiersluis ter plekke, Staatsbosbeheer, eigenaar van het fort, de omwalling en de gracht, en Domeinen, die een stukje van de kade in hun bezit hebben. Nu maken al die partijen afzonderlijk beheerplannen. Als dat gezamenlijk gebeurt en wordt uitgevoerd, is dat effectiever en goedkoper. Maar dat vereist een zorgvuldige communicatie, die gebaseerd is op vertrouwen, en de bereidheid om mee te denken met elkaar. Om dat te bereiken is ook op Fort Asperen een proefprogramma in het kader van het SHARE-project gaande. 6 J a a r L I J N

5 WATERLINIEMUSEUM Een nieuw Fort Vechten Het is een drukte van belang, deze winterse ochtend op Fort Vechten. Trekkers met containers vol aarde en zand rijden af en aan over de modderige toegangswerk naar het fort, en in de kantine is het een komen en gaan van stevige mannen in werkkleding. Hier zijn veel aannemers aan het werk, en het is een hele klus om ervoor te zorgen dat ze elkaar niet in de weg lopen, lacht Peter Kuypers. Kuypers is namens de provincie Utrecht al enkele jaren verantwoordelijk voor de herinrichting van Fort Vechten, na het nabijgelegen Fort Rijnauwen het grootste verdedigingswerk van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Vanwege de centrale ligging en de goede bereikbaarheid is Vechten enkele jaren geleden uitgekozen als plek voor het nieuwe Nationale Waterliniemuseum, dat naar verwachting over anderhalf jaar zijn deuren opent. T O K K E L B A A N Het vernieuwde fort omvat veel meer dan een museum alleen, benadrukt Peter Kuypers, terwijl hij zijn bezoek rondleidt. Het terrein wordt volledig nieuw ingericht, er wordt onder meer een grote strook aangelegd van zo n tachtig meter breed waar de situatie van rond 1880 heel precies wordt gereconstrueerd. Daarvoor worden onder meer alle grondlichamen hersteld, waardoor de gigantische omvang van het oorspronkelijke fort beter zichtbaar wordt. Verder worden de meeste gebouwen van het fort publiek toegankelijk, en er komt de mogelijkheid om met een zogeheten tokkelbaan, een soort simpele kabelbaan, naar de overkant van de fortgracht te glijden. Geloof me, het wordt heel spectaculair allemaal. De bezoekers arriveren straks op een nieuwe, groene parkeerplaats, die begin dit jaar werd genomineerd voor een Europese prijs. Daarna betreden ze het fort via een brug over het breedste gedeelte van de gracht en een coupure in de fortwal, die met opzet smal en hoog is gemaakt om de schaal van de wal te benadrukken. Vervolgens arriveren ze over een verbeterd wandelpad bij het entreegebouw, waarvan het ontwerp het midden houdt tussen een traditionele houten barak en een metalen Romneyloods. In het entreegebouw zijn uiteraard kaartjes en informatie te krijgen, maar ook zijn er kantoren gevestigd, waaronder dat van de Stichting Liniebreed Ondernemen, die als taak heeft de samenwerking tussen ondernemers en de Waterlinie te versoepelen. PAT I O Daarna kunnen bezoekers het nieuwe museum bezichtigen dat wordt gerealiseerd achter de voormalige bomvrije kazerne. Het is een spectaculair ontwerp in donkerbruin beton van Studio Anne Holtrop, dat onder meer voorziet in een grote patio, waarvoor een enorme hoeveelheid grond moet worden afgegraven. In het museum komt een permanente tentoonstelling Fort Vechten wordt ingericht als Nationaal Waterliniemuseum. Maar het is meer dan dat, benadrukt projectleider Peter Kuypers van de provincie Utrecht. Dit wordt een heel bijzondere plek, waarvoor ongetwijfeld veel belangstelling is. Er is ruimte voor avontuur, cultuur en informatie, maar ook voor feesten en bruiloften, vergaderingen en congressen. Opening Waterliniemuseum gepland voor 2014 die de geschiedenis van de Waterlinie beleefbaar maakt, met in de patio een maar liefst vijftig meter lange maquette van de Linie, die door bezoekers daadwerkelijk onder water kan worden gezet. Ook andere gebouwen van het fort worden toegankelijk gemaakt, waaronder het reduit met zijn prachtige gietijzeren neogotische trap. Dit gebouw wordt De Laatste Redding genoemd, omdat het de plek is waar alle soldaten en één wasvrouw zich konden terugtrekken als de rest van het fort door de vijand veroverd zou zijn, iets dat overigens nooit is gebeurd. Dit alles is voor ons als provincie een enorm project, maar erg leuk om te doen, aldus Peter Kuypers. Gelukkig werken we goed samen met onze partners, waaronder forteigenaar Staatsbosbeheer, het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie en de gemeente Bunnik. En ook de samenwerking met de exploitant, Nieuwland Holding, verloopt uitstekend. Ze hebben ervaring met het fort, dat scheelt, want het blijft een enorme taak om het beheer en de exploitatie van zo n groot bouwwerk op een verantwoorde manier vorm te geven. Dit wordt gelukkig een heel bijzondere plek, waarvoor ongetwijfeld veel belangstelling is. Er is ruimte voor avontuur, cultuur en informatie, maar ook voor feesten en bruiloften, vergaderingen en congressen. Ik ben er dan ook trots op dat ik aan zo n bijzonder project een bijdrage mag leveren. Peter Kuypers: samenwerking Nieuwe coupure in de fortwal E E N B E S T E M M I N G M E T I N T E R N AT I O N A L E A L L U R E Het Nationale Waterliniemuseum wordt naar verwachting in de tweede helft van 2014 geopend. Het museum omvat het complete, 17 hectare grote terrein van Fort Vechten, en gaat diverse thematische en interactieve experiences omvatten. Ook is er ruimte voor gepaste, niet al te grootschalige commerciële activiteiten. Naar verwachting is het museum rond 2020 uitgegroeid tot een populaire bestemming met internationale allure, met nadruk op cultuurhistorie, aandacht voor het huidige gebruik van de forten, de Romeinse tijd en de natuur. Nabij Fort Vechten zijn middels een aantal bescheiden landschappelijke ingrepen de contouren zichtbaar gemaakt van het Romeinse Fort Fectio, dat hier aan het begin van de jaartelling lag. Christiaan Krouwels 8 J a a r L I J N

6 UITVOERINGSPROGRAMMA Brigitte van Haaften over de Linie in Brabant Het verhaal zichtbaar maken, daar gaat het om 'Bunkerbreien' Projectbureau Fort Bakkerskil E E N P L A N V O O R D E Z U I D E R WAT E R L I N I E Recent werd in Bergen op Zoom een ondergronds gangenstelsel ontdekt in de tuin van een particulier. Het bleek deel uit te maken van de zogeheten Zuiderwaterlinie, een oude verdedigingslijn die de complete provincie Brabant doorkruist, van Bergen op Zoom tot Grave. Anders dan de Nieuwe Hollandse Waterlinie is de Zuiderwaterlinie niet als één geheel ontworpen en aangelegd, maar een stelsel van verschillende verdedigingslinies. Ook de Zuiderwaterlinie willen we weer zichtbaar en beleefbaar maken, aldus Van Haaften. Op termijn denken we erover om forten van die Linie aan te kopen, zoals we dat als provincie wel vaker doen in het programma Grote Erfgoedcomplexen. We doen dat echter alleen als er zicht is op exploitatie en verkoop. Met twee kloosters, een oude energiecentrale en een industrieel complex (de CHV in Veghel) zijn we al bezig, en we hopen dat we op niet al te lange termijn ook een plan kunnen ontwikkelen voor een van deze forten. Christiaan Krouwels Alle projecten in het Brabantse deel van de Waterlinie zijn wat haar betreft bijzonder, maar voor de nieuwe bed & breakfast in Werk aan het Bakkerskil heeft gedeputeerde Brigite van Haaften wel een heel speciale voorkeur. Dat is zo mooi geworden. Comfortabel, luxueus, verantwoord ingepast in de historische omgeving en qua inrichting toch strak en modern. Heel bijzonder, ook omdat de betreffende ondernemers zoveel geduld hebben gehad. Want het heeft even geduurd voordat ze hun intrek konden nemen in het fort. Er moest veel worden geregeld: de restauratie, de infrastructuur en niet te vergeten alle noodzakelijke vergunningen Maar dat is gelukkig achter de rug, en we hebben er weer een voorziening bij waar we trots op mogen zijn. Noord-Brabant is de eerste provincie van de Nieuwe Hollandse Waterlinie die min of meer af is, wordt wel beweerd. Nou, nog niet helemaal, relativeert de gedeputeerde in haar werkkamer in het provinciehuis in Den Bosch. Op Fort Altena moet nog een kazerne worden opgeknapt en Fort Giessen wordt nog ontwikkeld tot een plek voor natuureducatie. Verder hebben we nog steeds te maken met een buitendijks bedrijventerrein niet ver van Slot Loevestein, dat het Liniebeeld behoorlijk verstoort en waarvoor een oplossing moet worden gevonden. Maar het is waar, we schieten desondanks behoorlijk op. Een paar jaar geleden zag je nog niets van Fort Altena als je over de A27 reed. Nu ligt het er prachtig bij. B U N K E R B R E I E N Noord-Brabant is de zuidelijkste van de vijf Linieprovincies, en de plek waar de Nieuwe Hollandse Waterlinie eindigt. Op de forten Altena en Bakkerskil, niet ver van de destijds onneembare Biesbosch, is de herontwikkeling al ver gevorderd. In Fort Altena zijn een aantal activiteiten geconcentreerd, waaronder een restaurant en een waterwinkel, in Fort Bakkerskil is zoals gezegd een bed & breakfast gerealiseerd. Het afgelegen Fort Giessen wordt min of meer met rust gelaten, afgezien van regelmatige bezoeken van scholieren die er aanschouwelijk biologielessen zullen krijgen. Verder zijn er tal van kleinere projecten in het Brabantse deel van de Waterlinie het noemen waard, zoals een speciale door beeldend kunstenaar Arie Huisman ontwikkelde vogelkijkhut van cortenstaal op de ruïne van een koepelkazemat nabij Fort Altena. Ook de aanleg van een Liniepad van de vesting Woudrichem naar Fort Bakkerskil wordt beschouwd als een succes. Eind september werd op deze plek een druk bezocht Liniepadfestival georganiseerd, met als belangrijkste attractie het zogeheten bunkerbreien. Een groepsschuilplaats langs de Zevenbansche boezem werd daarbij ingepakt in een kleurige wollen trui. Wat ik het mooie vind van al deze projecten, en van het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie in Ze is de verantwoor - delijke gedeputeerde van een provincie waar het uitvoerings - programma van de Waterlinie al ver is gevorderd. Brigite van Haaften: Een paar jaar geleden zag je nog niets van Fort Altena als je over de A27 reed. Nu ligt het er prachtig bij. het algemeen, vervolgt Brigite van Haaften, is dat het de afzonderlijke bestuursperioden overstijgt. Ik ben als gedeputeerde alweer een jaar of zes verantwoordelijk, en ik heb in de Liniecommissie heel wat collega s zien komen en gaan. Zonder uitzondering waren ze enthousiast over de Linie. En hetzelfde gold voor mijn eigen voorganger toen ik de portefeuille van hem overnam. T W E E G E M E E N T E N In Brabant is de situatie overzichtelijk, stelt de gedeputeerde vast Dat maakt het werk natuurlijk wel eenvoudiger. We hebben met twee gemeenten te maken, Werkendam en Woudrichem, en met één eigenaar, het Brabants Landschap. In een provincie als Utrecht, waar de opgave complexer is, is uiteraard ook meer discussie. Maar bij ons loopt de samenwerking vrijwel vlekkeloos. Niet alleen met de betrokken overheden en maatschappelijke organisaties, maar ook met particulieren, zoals de ondernemers die de forten gaan exploiteren. Ze zijn enthousiast en geduldig tegelijkertijd een bijzondere combinatie. Dat maakt mijn werk voor de Linie extra aantrekkelijk. Particuliere initiatieven als landgoed Kraaiveld maken het plaatje voor Brigite van Haaften compleet. In dit nieuw ontwikkelde landgoed nabij Woudrichem is plek voor acht vrijstaande woningen. De verkoop gaat in deze tijd natuurlijk wat minder hard dan voorheen, maar er zijn inmiddels toch al drie kavels verkocht, op een plek die eveneens wordt ingericht om het verhaal van de Waterlinie zichtbaar te maken. Want uiteindelijk is het dat toch waar het allemaal om gaat. Brigitte van Haaften: trots Brigitte van Haaften 1 0 J a a r L I J N

7 UITVOERINGSPROGRAMMA Van Lunet aan de Snel tot de Diefdijk Ontwerper Kees van der Velden is betrokken bij een aantal belangrijke Waterlinieprojecten. Kernkwaliteiten van de Linie zijn volgens hem de openheid, de rust en het landelijk karakter. Iets om trots op te zijn, meent hij. Arie de Leeuw D O O R G E Z A AG D E B U N K E R De Nieuwe Hollandse Waterlinie, zegt hij, is een geweldig project. Eerder was ik als landschapsarchitect onder meer betrokken bij de inpassing van nieuwe snelwegen, waaronder de A73-Zuid in Limburg. Maar hoe interessant dat ook was, de Waterlinie is van een andere orde. Ook een markante lijn in het landschap, ook infrastructuur, maar verder volkomen verschillend. Van werken aan snelheid en drukte naar de subtiele omgang met rust, ruimte en eeuwenoude tekenen van de tijd. Iets om trots op te zijn. Kees van der Velden is ontwerper bij Dienst Landelijk Gebied (DLG) en betrokken bij een aantal in het oog springende projecten in de Waterlinie. Allereerst het complex dat bestaat uit de forten Honswijk en Everdingen, waarvoor een nieuwe eigenaar wordt gezocht, en de nabijgelegen Batterij Hagestein en Lunet aan de Snel. Bij dat laatste verdedigingswerk, met zijn plattegrond in een unieke pijlvorm, zijn er plannen. Een boerenbedrijf uit de omgeving wil het in principe kopen. Dat bedrijf gaat zich richten op duurzame melkvee- en varkenshouderij, met de lunet als startpunt voor de beleving van het Waterlinielandschap en het concept van duurzame landbouw. Mogelijk verrijst er op de lunet een winkel voor streekproducten en een bed & breakfast. Dat alles afgestemd op de historische omgeving, uiteraard. Om dit te faciliteren wordt Lunet aan de Snel bouwkundig in zijn oude glorie hersteld en wordt de toegangsbrug gereconstrueerd. Al met al een prachtig project, aldus Kees van der Velden, waarvan ook waterberging deel uitmaakt, evenals recreatie. De samenwerking met de landbouw is cruciaal voor de beleving en het behoud van de kernkwaliteiten van de Linie: de openheid, de rust en het landelijk karakter. D I E F D I J K Nog verder gevorderd dan de plannen voor Lunet aan de Snel zijn de ontwerpactiviteiten rondom de Diefdijk, de historische grens tussen Gelderland en Holland die al sinds de achttiende eeuw deel uitmaakt van de Waterlinie. Een bijzondere plek langs de Diefdijk ligt in de gemeente Culemborg, ter hoogte van de kruising met de A2, waar de binnenruimte van een groepsschuilplaats zichtbaar is gemaakt, een kunstwerk dat bekend staat als de doorgezaagde bunker. Het gewapende beton van meer dan twee meter dik gaf zich niet gemakkelijk over: een forse diamantdraadzaag had er ruim drie weken voor nodig. Het project maakt deel uit van de herinrichting van het natuurgebied Molenkade. Een deel van dit gebied is onder water gezet, als waterberging maar ook om inzichtelijk te maken wat inundatie betekende. Een mooi symbool van de huidige opgave voor de Waterlinie, aldus Kees van der Velden. Want het wordt opengesteld voor de samenleving. Het nieuwe ontwerp hangt samen met de verbetering van de dijk, die noodzakelijk was vanwege de bescherming van het achtergelegen gebied bij hoog water. Gelukkig bleken bij het Rijk en de provincies Gelderland en Zuid-Holland middelen beschikbaar om het middeleeuwse profiel van de dijk hoog en smal te behouden. Daardoor hoefden de kenmerkende Linie-elementen niet onder een laag grond te verdwijnen. Het gaat om een groot aantal groepsschuilplaatsen uit 1940 aan de Gelderse kant, en om karakteristieke batterijopstelplaatsen aan de Zuid-Hollandse en Utrechtse kant, legt Kees van der Velden uit. Die laatste waren ooit grondgedekte schuilplaatsen die ruimte boden aan enkele manschappen, geschut en munitie. Bovenop was een opstelling voor geschut. Vanachter de dijk konden de kanonnen de vijand bestoken, over de inundatievelden heen. De opstelplaatsen zijn nauwelijks meer herkenbaar, maar ze worden zorgvuldig gereconstrueerd en omgevormd tot recreatieplekken. Ook wordt op de betreffende locaties een verkeersdrempel met een inscriptie in het wegdek aangebracht. Die drempels geven informatie over het bouwjaar van de batterij. Zo worden Waterlinie en verkeersveiligheid gecombineerd. Dat was hard nodig, want de Diefdijk was niet alleen zwak als waterkering, maar ook onveilig vanwege de hoge snelheden en het sluip- en vrachtverkeer. WA N D E L E N Om de verbondenheid te benadrukken van de historische locaties langs de Diefdijk wordt een nieuw wandelpad aangelegd, deels over de dijk en deels door de naastgelegen natuur- en landbouwgebieden. Een bijzondere en gevarieerde wandelroute tussen Lek en Waal, aldus Kees van der Velden. Het pad gaat langs weilanden, over oude polderkades en door moerassen en bossen. Op de dijk heb je een prachtig uitzicht over het landschap. Ook de beplanting wordt aangepast. Op een aantal batterijen staan momenteel paardenkastanjes, die in de meeste gevallen aan het einde van hun levenscyclus zijn. We zijn op zoek naar een eigen Diefdijklinieboom voor bij de geschutsemplacementen. Dat biedt intimiteit en het benadrukt de betekenis van de dijk als hoofdverdedigingslijn, waarbij de te verdedigen zijde verdicht is en de inundatiezijde open. Het opnieuw aanplanten van kastanjes ligt niet voor de hand vanwege ziektegevoeligheid. Als alternatief denken we aan de iep. Uit historisch onderzoek blijkt dat iepen in de regio Gorkum vaak werden gebruikt in de Waterlinie. Bovendien is het een markante boom, die past in het rivierenlandschap en waarvan sommige soorten inmiddels resistent zijn tegen ziekten. De nieuwe Diefdijk met al deze aanpassingen, en meer, is naar verwachting in 2014 gereed. Niet te vergelijken natuurlijk met de A73, besluit Kees van der Velden, maar zeker zo mooi!. Kees van der Velden: gevarieerd Landschapsarchitect Kees van der Velden en de Waterlinie Diefdijk en batterijopstelplaatsen Christiaan Krouwels 1 2 J a a r L I J N

8 ERFGOEDREEKS ORGANISATIE Alles over uw fort Een klein en betaalbaar boekje voor fortexploitanten dat was het idee achter de Nieuwe Hollandse Waterlinie Erfgoedreeks. Bezoekers van die forten, die vaak een publieke functie hebben, bleken daar behoefte aan te hebben, en zo is de serie drie jaar geleden begonnen, vertelt Pim van Schaik van uitgeverij Stokerkade. De eerste afleveringen uit de serie gingen over de forten Altena en Asperen en telden 32 pagina s. Inmiddels zijn er tien boekjes verschenen, waarvan sommige nu al 48 pagina s tellen. Het gaat dus hard. De boekjes over de forten zijn niet alleen verkrijgbaar bij de betreffende forten maar ook bij de uitgeverij. Het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie is de initiatiefnemer van de serie. Voor de onlangs verschenen delen over de forten bij de Nieuwe Steeg (Geo- Fort), Fort Vechten en Fort Everdingen, blijkt ook veel belangstelling te zijn. Dat begrijp ik goed, want die forten zijn buitengewoon interessant, ook voor een geïn- nieuw nieuw Bij Stokerkade cultuurhistorische uitgeverij in Amsterdam verschijnt een serie uitgaven over de forten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Er zagen al tien delen het licht. nieuw teresseerde leek als ik. Ik kom graag op die locaties, zeker ook in de fase voordat ze een nieuwe bestemming krijgen. Dan hebben ze iets mysterieus. S L O T L O E V E S T E I N Behalve over de eerder genoemde forten zijn er ook uitgaven verschenen over de forten Vuren, Bakkerskil en Pannerden, plus Werk aan het Spoel en Slot Loevestein. Vooral die laatste is populair, Loevestein trekt nu eenmaal veel bezoekers. Voor veel forten is de belangstelling groter dan je misschien zou verwachten. De boekjes verschijnen in een oplage van zo n stuks, en die vinden uiteindelijk de weg naar de afnemers wel. M E D E W E R K E R S V.l.n.r. Peter Ros, Esther Brenninkmeijer, Paul Berends, Rienke de Groot, Marga Mos, Rob zakee, Tina Lopulalan, Arnold van Vuuren, Chris Will, Etienne van der Leur, Titia de Zeew-Blom (Stichting Liniebreed Ondernemen), Dimitra Hierck Het Nationaal Project Nieuwe Hollandse Waterlinie in 2012 In de tweede helft van 2012 verkeerden de bovengenoemde overlegsituaties in een overgangssituatie. Al werkende weg creëerden we een situatie waarin de decentralisatie beter tot zijn recht komt en waarin de overlegorganen zich voorbereidden op de nieuwe fase van het programma. De uitvoeringsprojecten zijn gebundeld in zeven regionale enveloppen. De enveloppencommissies vertegenwoordigers van provincie, gemeenten, waterschappen en de grotere forteneigenaren coördineren de uitvoeringsprojecten. De Liniebrede projecten worden opgepakt onder leiding van het PMO en in samenwerking met het Projectbureau. De afstemming tussen de provincies onderling en met het Rijk vindt meer en meer plaats in het PMO. K WA L I T E I T S T E A M E N P R O J E C T B U R E A U De Liniebrede uitvoering wordt ondersteund door het Kwaliteitsteam, dat bestaat uit vier onafhankelijke adviseurs op het gebied van landschap en cultuurhistorie. Het Projectbureau ondersteunt de Liniecommissie en doet dat in steeds betere samenwerking met het PMO. Naast het uitvoeren van Liniebrede taken in samenwerking met het PMO anticipeert en speelt het Projectbureau in op politieke, bestuurlijke en vakinhoudelijke ontwikkelingen. In november nam Arnold van Vuuren afscheid van het Projectbureau en van DLG. Een maand later vertrok Dimitra Hierck, de secretaris van het Kwaliteitsteam: zij is overgestapt naar een andere functie binnen DLG. F I N A N C I Ë N E N I N Z E T Het programmabudget van 1,4 miljoen en de toegekende uren van 2012 zijn volledig benut voor de acties uit het werkplan. Een kleine greep daaruit. Het Uitvoeringsprogramma voor de periode is opgeleverd. Onderdeel van dit programma is de Ambitiekaart waarmee het Kwaliteitsteam een twaalftal opgaven op de kaart zet waaraan bestuurders zich nog niet direct willen verbinden. Om de eenheid van de Linie vorm te geven is een ontwerp voor Liniemeubilair opgeleverd. Van belang voor de Waterlinie is de UNESCOnominatie voor werelderfgoed. Ter voorbereiding is onderzoek naar de cultuurhistorische kwaliteiten uitgevoerd. Om de aanwezige kwaliteiten planologisch veilig te stellen is de Handreiking NHW-RO opgesteld, aan de hand waarvan provincie en gemeente plannen kunnen toetsen op bescherming van de Linie-elementen. K E N N I S E N O N D E R N E M E R S Vanuit het kennisthema leverde het Projectbureau specialistische kennis voor de inrichting van informatiecentra in de vesting Naarden en het Liniemuseum Fort Vechten. Ook is een informatief boekje over vleermuizen en restauratie uitgebracht. Een bijzonder project is het promotieonderzoek van Koen Raats van de Universiteit van Amsterdam. Zijn eerste rapport verscheen eind Voor kennisverspreiding is een trainingsprogramma voor gidsen en vrijwilligers opgezet. De rol van de ondernemers in de Linie moet worden versterkt. In dit kader heeft het Projectbureau enige tijd het secretariaat van de nieuw opgerichte Stichting Liniebreed Ondernemen gevoerd. Een aantal taken op gebied van communicatie en marketing is naar de stichting overgeheveld. Met cofinanciering van de EU zijn ICT-applicaties voor ondernemers ontwikkeld waarmee zij efficiënt hun producten en activiteiten bij een groot publiek kunnen promoten. Erfgoedreeks kent inmiddels tien delen Een maand later vertokken Dimotra Hierck, de secretaris van het kwaliteitsteam, Tina Lopulalan, secretaresse en Marga Mos financiele administratie. B E D R I J F S V O E R I N G Het Projectbureau heeft zijn voortgangsrapportages en het jaarplan 2012 opgesteld. Het jaarplan had veel voeten in aarde omdat vanaf 2012 de provincies medefinancier zijn van het Projectbureau. Dit leidde tot meer afstemming tussen Rijk, provincies en Projectbureau. 1 4 J a a r L I J N

9 FORTENMAAND Samen een vuist maken We hebben de Fortenmaand drie jaar lang georganiseerd, en wisten het in die periode om te bouwen tot een eigentijds festival, dat veel bezoekers trok en de Nieuwe Hollandse Waterlinie in al zijn facetten beter zichtbaar maakte. Maar duidelijk was ook dat het lastig is een maand lang de aandacht te vragen en vast te houden. Bovendien bleek voor veel deelnemers september geen ideaal moment, omdat er in die periode veel andere evenementen zijn. We gaan het dus anders doen. Dat zegt John van Sas van evenementenbureau Art of Events. Een breed aansprekende Fortenmaand met een verminderd budget dat was de opdracht waarvoor hij zich in 2012 gesteld zag. We hebben dat invulling gegeven door nog meer en breder samen te werken, met partners die in het verlengde opereren van de Waterlinie. Dat varieerde van de Nacht van de Buitenplaats tot de jaarlijkse streekmarkt in de Twijnstraat in Utrecht. L I N K M E T D E L I N I E In de laatste Fortenmaand oude stijl kreeg deze samenwerking, naast vaker terugkerende onderdelen als een De Fortenmaand 2012 was de laatste Fortenmaand oude stijl. Organisator John van Sas blikt terug. fortenfietstocht en theatervoorstellingen op locatie, onder meer vorm in een shanty-festival, een vleermuizenavond en een Grote Parade in de Vesting Naarden. Alles was mogelijk en denkbaar, zolang er een duidelijke link was met de Waterlinie en er sprake was van wederzijdse meerwaarde, aldus John van Sas. Zo konden we samen een vuist maken. In 2013 de Stichting Liniebreed Ondernemen is verantwoordelijk voor de invulling van de Fortenmaand Fortenmaand 2012 gevarieerder dan ooit