Waterpoort. Visie op inrichting en beheer van de Diezemonding. Gemeente s-hertogenbosch Waterschap Aa en Maas september 2004

Transcriptie

1 Waterpoort Visie op inrichting en beheer van de Diezemonding Gemeente s-hertogenbosch Waterschap Aa en Maas september 2004

2 2

3 Inhoudsopgave Samenvatting 1. Inleiding Waterpoort Beleidskader Leeswijzer Betekenis van het Bossche Buiten Diezemonding voor de stad Stedelijke geleding Ecologie Recreatie Cultuurhistorie Waterhuishouding / hoog water / waterkwaliteit Ruimtelijke opbouw Ambitie Programmatische verkenning Ambitie Ruimtelijk streefbeeld voor de lange termijn Ruimtelijk concept Dieze: ecologische verbinding Engelse dijk: recreatieve ontsluiting Tussen Dieze en Engelsedijk Tussen Engelsedijk en Treurenburg De Henriëttewaard De Uiterwaarden en Crèvecoeur Concretisering naar aanleg en beheer Ontwikkelingsstrategie Recreatieve ontsluiting Tussen Dieze en Engelsedijk Tussen Engelsedijk en Treurenburg Henriëttewaard Uiterwaarden en Crèvecoeur Uitvoering Projectenprogramma Uitvoeringsorganisatie

4 Bijlagen Bijlage 1: Maatregelen in het kader van het recreatief netwerk Bijlage 2: Overzicht subsidie mogelijkheden 4

5 Samenvatting Voor het gebied de Diezemonding is samen met het waterschap en Natuurmonumenten en met externe belangstellenden en belanghebbenden een concept visie op de inrichting- en het beheer gemaakt. De visie bestaat uit een lange termijn visie en een korte termijn streefbeeld. In de lange termijn visie wordt de Diezemonding een groot aaneengesloten nat natuurgebied met volop mogelijkheden voor recreatie en opwaardering van cultuurhistorische waarden. Uit overleg met de agrarische ondernemers in het gebied en het ministerie van Defensie is gebleken dat deze visie vooralsnog niet geheel gerealiseerd zal kunnen worden. Echter door het zoveel mogelijk concentreren van de agrarische activiteiten in het gebied in de Henriëttewaard middels kavelruil en uitbreiding van de activiteiten van Defensie bij het Engels Gat zou toch op korte termijn een heel groot deel van de visie gerealiseerd kunnen worden. Dit is het korte termijn streefbeeld met als perspectief om binnen vijf jaar een enorme kwaliteitsslag in het gebied te realiseren: de ontwikkeling van een natuurgebied van meer dan 70 hectare, herstel van cultuurhistorische waarden en volop recreatie mogelijkheden voor de Bossche burger. 5

6 1. Inleiding 1.1 Waterpoort De Diezemonding dringt diep door in de stad. Het is een gebied met een rijke historie, waar de restanten nog van zichtbaar zijn. Het is de entree van de stad vanaf de Maas; de Bossche Waterpoort. Het gebied is gelegen tussen de Graaf van Solmsweg, Treurenburg, de Ertveldplas en de Maas in de gemeente s-hertogenbosch. Afbeelding 1.1 a: Plangebied 1850, 1896, 1998 Sinds de aanleg van de spoorlijn en het kanaal Engelen-Henriëttewaard is het gebied van de Diezemonding nauwelijks meer veranderd. De infrastructuur die de randen van het gebied vormt, is tevens de grens van de verstedelijking geworden. De stad is rondom het gebied uitgebreid, waardoor het gebied steeds minder buiten en steeds meer binnen de stad is komen te liggen. De stedelijke druk op het gebied neemt dan ook toe. Dit uit zich oa. in een toenemend recreatief (mede-)gebruik. Er staat een aantal natuurontwikkelingsprojecten op stapel in de directe omgeving en het gebied zelf is aangewezen als natuurontwikkelingsgebied. Afbeelding 1.1b Historische ontwikkeling van de stad

7 In het Waterplan voor s-hertogenbosch heeft het ontwikkelen van een visie op de inrichting van de Bossche Waterpoort hoge prioriteit gekregen. In het gebied spelen namelijk vele aspecten van water. Denk aan de zuivering van het afvalwater op de RWZI, wonen op het water (woonboten), water als omgevingskwaliteit, de realisatie van een natte ecologische verbindingszone, waterrecreatie, de bescherming tegen hoogwater en restanten die getuigen van de cultuurhistorische omgang met het water. De totstandkoming van de visie heeft plaatsgevonden door een integrale aanpak van de Bossche waterpartners; de gemeente s-hertogenbosch, het waterschap Aa en Maas en Brabant Water, samen met Natuurmonumenten en met andere belangstellenden en belanghebbenden in het gebied. Voor de uitvoering zijn de gemeente en het waterschap verantwoordelijk. In het plan worden dan ook de raming van de inzet van financiële en personele middelen van zowel waterschap als gemeente in beeld gebracht. 1.2 Beleidskader In het provinciaal Streekplan zijn delen van het gebied aangewezen als Ecologische Hoofdstructuur, namelijk de Fransche Wielen, de wielen bij de Rioolwaterzuiveringsinstallatie, Crèvecoeur en de Maasuiterwaarden. Verder is een groot deel van de Diezemonding aangewezen als natuurontwikkelingsgebied in de Groene Hoofdstructuur, met een ecologische verbindingsfunctie als schakel tussen het rivierengebied en de Brabantse bekenstelsels van de Dommel en de Aa. De Henriëttewaard en de Maasuiterwaarden zijn in het concept reconstructieplan aangewezen als deel van de Regionale Natuur en Landschapseenheid (RNLE) Maasuiterwaarden. Het noordelijk deel van het gebied valt in de varkensvrije zone langs de Maas en de rest van de Diezemonding is bestempeld als extensiveringsgebied. Afbeelding 1.2a: Reconstructiekaart (1 e concept) In de gemeentelijke Ruimtelijke Structuurvisie (2002) wordt een raamwerk gehanteerd waarin de basislaag van water- en bodemstructuren weer sterk medeordenend wordt voor ruimtelijke ontwikkelingen. Voorgesteld wordt de groene en ecologische hoofdstructuur te versterken, teneinde de ecologische relatie te verbeteren tussen de beken en de Maas en tegelijkertijd de ligging van 7

8 s-hertogenbosch aan de Maas in de delta van de Brabantse beken in landschappelijk opzicht weer beter herkenbaar te maken. De Diezemonding met de Maasuiterwaarden zijn hierbij aangewezen als gebied dat hiervoor bij uitstek geschikt is. Afbeelding 1.2b: RSV Afbeelding 1.2c: Bossche Buitens In de Landschapsvisie s-hertogenbosch (1999) wordt het gebied van de Diezemonding samen met de Maasuiterwaarden aangemerkt als één van de Bossche Buitens, een vijftal ecologische zwaartepunten rondom de stad, die tot de verbeelding spreken en ruimte bieden voor recreatie. Relaties tussen de Buitens onderling en met de stad worden gelegd door een achttal lange lijnen, verbindingszones met zowel een recreatieve als een ecologische betekenis. De Dieze zelf is één van de lange lijnen, belangrijk als leefgebied voor soorten die aan water gebonden zijn en als migratieroute tussen leefgebieden. De Orthensedijk/Engelsedijk is ook een lange lijn door de stad. Het is een leefgebied voor minder kritische soorten en verbinding tussen groengebieden, zoals de Heinis. Daarnaast is de Maasdijk voor recreanten een belangrijke recreatieve oost-westverbinding door de stad. Landschappelijk kerngebied in de Diezemonding is het fort Crèvecoeur. Hier komen landschappelijke, natuurlijke en cultuurhistorische kwaliteiten samen. Het plangebied valt onder het bestemmingsplan buitengebied 2001, waarvan de Landschapsvisie een bouwsteen vormde. In het bestemmingplan hebben de reeds aanwezige stukken natuur de bestemming natuurgebied gekregen. Voor de agrarische gronden is de mogelijkheid opgenomen om de agrarische bestemming te wijzigen in de bestemming natuurgebied. 1.3 Leeswijzer In de komende hoofdstukken wordt allereerst de betekenis van het gebied voor de stad beschreven. Vervolgens wordt beschreven hoe de visie op en de ambitie voor de ontwikkeling van het gebied tot stand is gekomen. Leidend hierbij was de ontwikkeling van natuur, recreatie en cultuurhistorie met het thema water als inspiratiebron. In hoofdstuk 4 wordt de visie op de ontwikkeling van het plangebied voor de lange termijn geschetst. In hoofdstuk 5 wordt de korte termijn ontwikkelingsstrategie geschetst en wordt een overzicht gegeven van de projecten in de komende periode van circa 5 jaar zouden kunnen worden gerealiseerd. In hoofdstuk 6 staat het projectenoverzicht met de benodigde tijd en financiële middelen en een globale tijdsplanning. 8

9 2. Betekenis van het Bossche Buiten Diezemonding voor de stad De Diezemonding heeft een aantal verschillende betekenissen in de stad. Het is een geledingszone tussen stedelijke ontwikkelingen, een schakel in het ecologisch netwerk, een recreatief uitloopgebied waarin de militaire geschiedenis van de stad afleesbaar is en het gebied speelt een rol in de hoogwaterproblematiek van de regio. 2.1 Stedelijke geleding In de Ruimtelijke Structuurvisie (2002) wordt een raamwerk gehanteerd dat leidend is geweest in de ontstaansgeschiedenis van de stad en als ordenend principe kan gelden voor toekomstige ruimtelijke ontwikkelingen. De ordening en inrichting van de stad wordt aan de hand van een vijftal lagen geanalyseerd; resp. de geomorfologie, bodem en water, de cultuurhistorie, de infrastructuur en de verstedelijking. De invloed van de ondergrond op de stadsstructuur blijkt heel duidelijk aan de ordening die is ontstaan als gevolg van de vele waterstromen en dijklichamen die de stad doorsnijden. Water wordt in de Structuurvisie een belangrijk ordenend principe voor het ruimtelijk beleid. De omgang met watersystemen biedt unieke mogelijkheden voor natuurontwikkeling, biodiversiteit, cultuurhistorie, toerisme en recreatie en versterking van de stedenbouwkundige kwaliteit. Er wordt gestreefd naar het verhogen van de belevingswaarde van water en verhoging van de gebruikswaarde.de basislaag van water- en bodemstructuren wordt weer sterk medeordenend voor het ruimtelijk beleid en nadrukkelijk meegenomen bij nieuwe ontwikkelingen. Ook wordt voorgesteld de groene en ecologische hoofdstructuur te versterken, teneinde de relatie te verbeteren tussen de beken en de Maas. Voor een duurzame stedelijke geleding wordt het versterken en verruimen van de groen-blauwe slingers als belangrijk gezien. Op sommige plekken staan de slingers onder stedelijke druk. De Diezemonding is zo n groen-blauwe slinger onder stedelijke druk. De verrommeling neemt hier zichtbaar toe. De groenblauwe slingers bepalen in belangrijke mate de grenzen van het stedelijk gebied. De oriëntatie van de stad, nu nog met de rug naar het water, moet worden omgekeerd. Het gebied zou zich meer moeten presenteren als entree van de stad vanaf de Maas: de Bossche Waterpoort. Afbeelding 2.1a: Duurzame geleding stadslichaam / Afbeelding 2.1b: Entree van de stad 2.2 Ecologie Door het overwegend agrarische gebruik van de Diezemonding zijn de natuurwaarden in het plangebied beperkt. De natuurwaarden concentreren zich op plekken die een extensief beheer kennen en worden in grote lijnen bepaald door een vijftal ecotopen: stromend open water (Dieze, Maas en Henriëttekanaal), stilstaand open water (plassen, wielen en poelen), moeras- en rietlandvegetaties (rond plassen, wielen en plaatselijk langs de Dieze), struweel en bosschages (in de 9

10 uiterwaarden en fragmentarisch aanwezig rond plassen, wielen, op dijken en bij Crèvecoeur) en kruidenrijke grazige vegetaties (op dijken, bermen, uiterwaarden en bij Crèvecoeur). In de kruidenrijke grazige vegetaties komt onder andere de Grote pimpernel voor. Ook komen binnen deze vegetaties plaatselijk typische stroomdalsoorten voor, zoals Geel walstro en Kattedoorn. Stroomdalflora is kenmerkend voor hoge rivieroeverwallen en zandige rivierdijkhellingen. In het gebied worden veel riet-, water- en moerasvogels aangetroffen. Een bijzondere kenmerkende moerasvogel die bij de Fransche wielen is aangetroffen is het Porseleinhoen. Fort Crèvecoeur, de Maasuiterwaarden en de wielen in het gebied maken deel uit van de Ecologische Hoofdstructuur. De Dieze en het Henriëttekanaal zijn aangewezen als ecologische verbindingszones. Afbeelding 2.2a: Fransche wielen De Diezemonding is gelegen op de kruising van twee ecologische verbindingszones. In noord zuid richting vormt het gebied de ecologische verbinding tussen de Maas en de beeksystemen van de Dommel en de Aa. In oost west richting ligt het gebied aan een kralensnoer van natuurgebieden die gekoppeld zijn aan de Maasuiterwaarden. In beide gevallen vervult het gebied de functie van zowel natte als droge verbindingszone. Vanwege deze ligging heeft het gebied hoge potenties voor natuurontwikkeling en daarom is het hele gebied aangewezen als natuurontwikkelingsgebied in de Groene Hoofdstructuur. Afbeelding 2.2b: Ecologische relaties met de omgeving 10

11 De natte ecologische verbinding tussen de Maas en de beken is sterk verstoord. Doelsoorten voor de natte ecologische verbindingsfunctie zijn vissoorten zoals de Winde, die voor het paaien stroomopwaarts de beek moeten optrekken. De sluizen in de Dieze en het Henriëttekanaal belemmeren echter deze migratie. De Dieze ligt strak ingeklemd tussen dijken, is gekanaliseerd en de oevers zijn beschoeid. Er is nauwelijks ruimte voor natuurlijke oevers, waar de vis en oevergebonden soorten bescherming en geschikt ecotoop kunnen vinden. De ruimte in de Dieze voor een natuurlijke oever wordt beperkt door de afvoercapaciteit die gewaarborgd moet blijven. In het Henriëttekanaal worden de mogelijkheden voor een natuurlijke oever beperkt door de scheepvaartfunctie. De mogelijkheden voor een natuurlijke, flauwe oever aan de noordzijde van de Ertveldplas tenslotte worden bemoeilijkt door de grote diepte van de plas. Ook de droge verbindende functie tussen de Maas en de beken is sterk verstoord. De beperkte aanwezigheid van geschikt ecotoop vormt, door het overwegend agrarisch gebruik van het gebied, een beperkende factor. Een grote barrière voor dieren is de doorkruising van het plangebied door de A-59. Verder vormen de Dieze en het Henriëttekanaal, die de Diezemonding omgeven, voor dieren door de steile en beschoeide oevers een barrière, omdat ze vanuit het water niet meer op de kant kunnen klimmen. Zuidelijk van het plangebied loopt de ecologische verbinding langs de Stadsdommel en Stadsaa, door het centrum van de stad. Het stedelijk gebied is voor veel soorten een grote barrière. De ruimte voor natuur is hier zeer beperkt en met name ter hoogte van de bedrijventerreinen Rietvelden en Ertveld is sprake van zeer smalle oeverzones en stenige kades. Verder geeft de stedelijke omgeving veel verstoring. De stedelijke dynamiek betekent kortom dat de zone langs de Stadsdommel en Stadsaa vooral van betekenis zal zijn voor algemeen voorkomende soorten, die minder kritische eisen stellen aan hun leefomgeving. Wel kan de zone voor mobiele soorten en voor planten een verbindende functie vervullen door een (tijdelijk) leefgebied te bieden. De Diezemonding kan voor de mobiele soorten de opstap vormen waarvandaan de stad makkelijker gepasseerd kan worden. De ecologische relatie van het plangebied met de Maasuiterwaarden is minder verstoord. In de Maasuiterwaarden worden al grote delen als natuurgebied beheerd. Het plangebied ligt hier midden in een reeks van gebieden met extensieve graslandvegetaties, stroomdalvegetaties, wielen, plassen, moerassen, bosschages en struwelen dat zich uitstrekt langs de Maas. De grote natuurkerngebieden langs de Maas, de Biesbosch, Fort St. Andries en de Gelderse Poort liggen op een relatief grote afstand van elkaar. Ecologisch is het van belang om deze natuurgebieden aan elkaar te koppelen via natuurontwikkeling in de uiterwaarden (lint), met daaraan gekoppeld een stelsel van natuurgebieden (stapstenen). De Waterpoort zou als stapsteen een belangrijke rol kunnen spelen in het bieden van de mogelijkheid aan soorten als de Bever, Ooievaar en moerasvogels om te migreren tussen de genoemde grote natuurgebieden. 2.3 Recreatie Het gebied is recreatief interessant voor de stad. Het gebied ligt op slechts 2 kilometer afstand van het centrum van de stad en biedt voor de bewoners van de binnenstad rust en ruimte op nog geen 10 minuten fietsafstand. Met name de Engelse Dijk is een belangrijke radiale recreatieve route van het centrum van de stad naar het buitengebied en omgekeerd. Deze route sluit aan de noordzijde aan op de regionale route over de dijk langs de Maas. Aan de zuidzijde sluit de route aan op de Orthensedijk richting de Heinis en de Maaspolders ten oosten van de stad; de voormalige Beersche Overlaat. Door de groei van de stad aan weerszijden van de Waterpoort, in resp. Maaspoort en Engelen/Haverleij, zal de recreatieve druk op het gebied gaan toenemen. Het gebied is echter in oostwest richting voor het recreatief verkeer slecht ontsloten. Er zijn slechts enkele toegangswegen naar het gebied voor de auto en de infrastructuur rondom het gebied vormt een barrière voor het langzaam verkeer. Zowel Maaspoort als Engelen zijn slechts aan de noordzijde verbonden met de Diezemonding via de Maasdijk en door middel van een langzaamverkeersroute langs de A59, gekoppeld aan het viaduct over de Dieze. Aan de noordzijde is via de sluis in het kanaal Henriëttewaard het gebied verbonden met de Haverleij en de Maasdijk. 11

12 Afbeelding 2.3a: Recreatief netwerk Aan de westzijde levert het mooie Waterfront van Engelen een belangrijke visuele bijdrage aan het gebied. De bereikbaarheid van Engelen vanuit het gebied is echter matig. Engelen zou beter aan het gebied gekoppeld kunnen worden door het herstellen van één van de historische veerverbindingen voor langzaam verkeer. Veerstoepen en toegangswegen zijn nog op twee plaatsen aanwezig, ter hoogte van de weg door de Henriëttewaard richting Crèvecoeur en ter hoogte van de Schans van Engelen. De scheepvaart op het Henriëttekanaal vormt echter een belemmering voor het herstellen van de veerverbindingen. De omlegging van de Zuid-Willemsvaart zal hier weinig aan veranderen, omdat de containervaart tussen de Rietvelden en de Maas zal voortduren. De Dieze en het Henriëttekanaal vormen via de sluis bij Engelen de verbinding naar de Maas voor schepen die de stad binnenkomen of verlaten. Voor watersporters is de Dieze matig aantrekkelijk, met name door het harde, technische profiel van de rivier en de harde oevers. Tevens is de menging met de beroepsvaart, met name in de sluis bij Engelen, problematisch. Voor kanoën en roeien zijn de Ertveldplas, het Henriettekanaal en de Dieze interessant omdat hier zonder obstakels lange rechte stukken gevaren kunnen worden. De wielen in het gebied zijn interessant voor vissers. 12

13 2.4 Cultuurhistorie Geomorfologie is vanaf de vroegste tijd leidend geweest voor het samenspel tussen land en water in het plangebied. Nog ver voor er sprake was van menselijk ingrijpen persten de benedenlopen van Dommel, Aa, Zandleij, Bossche Sloot en Essche Stroom zich als Dieze tussen de dekzandruggen door naar de bedding van de Maas. De lage ligging van dit stroomgebied bepaalde dat het water hier de dienst uitmaakte. Slechts op de resterende hoge dekzanden, hier donken genoemd ontstonden nederzettingen. Een vroeg voorbeeld hiervan is het dorp Orthen, dat al in 815 is gesticht. Afbeelding 2.4c: Geomorfologie Ter beheersing van het water bedijkte men vanaf de middeleeuwen de Maas en de aanliggende waterlopen. De nauwe Maasbedding zocht een breder winterbed: de Beerse Overlaat was geboren. Dwarsdijken, sluizen, wielen en overlaten in het plangebied zijn hiervan de tastbare herinnering. Het plangebied herbergt een rijke structuur aan verdwenen en aangepaste waterlopen, die veelal traceerbaar zijn door interpretatie van hoogtekaarten en tracé s van oude dijkjes. Via de donken en dijken ontstonden er routes over land. Het plangebied had een vooraanstaande militair-strategische betekenis. De kracht van het water werd aangewend als bondgenoot. Kunstmatige versterkingen waren slechts op enkele plekken noodzakelijk; hier werden schansen en forten aangelegd. Afbeelding 2.4a Historisch topografische relicten / Afbeelding 2.4c: Stelling van s-hertogenbosch 13

14 Heden ten dage neemt de belangstelling voor militair-landschappelijke complexen toe. Zo worden zowel voor de Hollandse Waterlinie als voor de Stelling van Amsterdam op dit moment ontwikkelingsplannen voor de toekomst gemaakt. Ook de Stelling van s-hertogenbosch is een interessant landschappelijk fenomeen, dat in de toekomst een grotere rol zou kunnen gaan spelen in de ruimtelijke ontwikkelingen rondom de stad. In het plangebied zijn een aantal onderdelen van de Stelling nog aanwezig, zoals het rijksmonument fort Crèvecoeur, de Schans bij Engelen en de Engelse Dijk. Deze verkeren echter in een matige staat van onderhoud en ook de samenhang tussen deze onderdelen, de inundatiekommen en de schootsvelden is langzaam maar zeker verloren gegaan. De militaire functie van het fort Crèvecoeur blijft vooralsnog gehandhaafd. Ook het Engelse Gat zal voorlopig bij Defensie in gebruik blijven. Een stukje levende cultuurhistorie in het gebied wordt gevormd door de positie van de afdeling Orthen in de gemeente s-hertogenbosch, die nog eigen bezittingen heeft en meebeslist over het beheer en de verdeling van de opbrengsten hiervan. Vroeger bestond particulier grondbezit in Orthen niet. De gronden waren in eigendom van de gemeenschap en werden in gebruik gegeven aan de inwoners van Orthen. Vervolgens werden de opbrengsten weer verdeeld onder de inwoners. De laatste resten van het uitgebreide gemeenschappelijk grondeigendom van Orthen liggen in het plangebied rondom de Fransche Wielen. Afbeelding 2.4d: Archeologische verwachtingenkaart 14

15 2.5 Waterhuishouding / hoog water / waterkwaliteit De Maasdijken zijn recent allemaal op hoogte gebracht, waarmee het risico op overstroming van de Maas op het gewenste veiligheidsniveau van een kans van eens in de 1250 jaar is gebracht. De waterkerende functie van de Maasdijken is daarmee een randvoorwaarde voor de planvorming voor het gebied. Naast deze primaire waterkering liggen er in de Diezemonding nog enkele waterkeringen, die van lokale betekenis zijn (alleen voor het inliggend gebied), namelijk de Rechter Diezedijk (de Engelsedijk), de kade Henriëttekanaal en de Noordelijke kade Ertveldplas. Het peil van de Noordelijke kade Ertveldplas is 5 m. +NAP terwijl dat van de overige waterkeringen 6 meter is. Het streefwaterpeil van de Dieze is 2.20 m. +NAP. De maaiveldhoogtes in de Diezemonding variëren van ca m. +NAP in de Ertveldpolder tot ca m. +NAP op Crèvecoeur. Het maximaal toelaatbaar peil in de Dieze, oftewel het peil waarbij nog geen wateroverlast optreedt in de stad, is 4.90 m. + NAP. Afbeelding 2.5a: hoogtekaart Als gevolg van de Maaswerken en de invloed van klimaatveranderingen zal rondom s-hertogenbosch de afvoer van water van de bekenstelsels de komende decennia steeds moeilijker worden. Om het gewenste beschermingsniveau tegen wateroverlast van de bekenstelsels (een kans op eens in de 150 jaar) te realiseren wordt er op dit moment door de projectgroep HOWABO (Hoogwaterbescherming 's-hertogenbosch en omgeving) gekeken naar verschillende opties om dit te bereiken. De meest waarschijnlijke optie (op basis van een bestaand globaal rekenmodel) voor de korte termijn is ophoging van het maximaal toelaatbaar peil (piekwaterpeil) van het huidige niveau van 4.90 m. +NAP naar 5.60 m. +NAP. Dit kan door het treffen van maatregelen, zoals het ophogen van kades ed. in de stad. Een prognose van de frequentie waarop het waterpeil in de Dieze hoger zal zijn dan het nieuwe piekwaterpeil van 5.60 m. +NAP is circa eens in de 150 jaar. In het watersysteem vormt de Ertveldpolder een uiterwaard van de Dieze. Het feit dat het gebied in het watersysteem als een uiterwaard wordt gezien betekent dat het acceptabel wordt gevonden dat het gebied tijdelijk onder water komt te staan. Hier worden geen schadevergoedingen voor uitgekeerd. De Ertveldpolder is s winters vaak heel nat, doordat regenwater door een slecht 15

16 afwateringsstelsel niet wegstroomt. Door de dijk om het gebied en het dichtzetten van het inlaatwerk in de dijk functioneert het gebied niet als een natuurlijke uiterwaard. Vanuit het watersysteem zou het wel toelaatbaar zijn om de Ertveldpolder als een natuurlijke uiterwaard te laten functioneren (met een natuurlijke waterretentiecapaciteit). Regelmatige overstroming met Diezewater heeft echter nadelige gevolgen voor de waterkwaliteit in de Fransche wielen, zodat dit ongewenst is. Van de Henriëttewaard is inmiddels duidelijk dat deze géén rol kan vervullen als tijdelijk bergingsgebied, omdat deze relatief klein is en de benodigde (inrichtings)maatregelen relatief duur zijn. De waterkwaliteit van de Dieze voldoet momenteel niet aan de landelijke normen. Belangrijkste oorzaken hiervoor zijn bovenstroomse lozingen vanuit de landbouw, industrie en gemeentelijke riooloverstorten. Het effluent van de Rioolwaterzuivering vormt slechts een twintigste deel van het debiet van de Dieze, zodat verdere verbetering van de kwaliteit hiervan maar een geringe bijdrage kan leveren aan de verbetering van de waterkwaliteit in de Dieze. Indien in de toekomst verbetering van de waterkwaliteit van de RWZI gewenst is gaat de voorkeur uit naar een techniek als zandfiltratie, waarbij op een relatief kleine oppervlakte goede resultaten worden gehaald. Een helofytenfilter is een minder doelmatige oplossing. Er is dan ook geen rekening gehouden met toekomstige inpassing van een helofytenfilter in het plangebied. 2.6 Ruimtelijke opbouw Het gebied van de Diezemonding heeft geen natuurlijke begrenzing. De randen worden voornamelijk gevormd door infrastructuur. Ook wordt het gebied door infrastructuur doorsneden. Daardoor ontstaan een aantal duidelijk begrensde ruimtelijke eenheden, die vaak fragmenten zijn van oorspronkelijk grotere eenheden. Al deze fragmenten worden door de Dieze met elkaar verbonden en zijn vanaf de dijk langs de Dieze ervaarbaar. Randen: - De Maas vormt de noordgrens van het gebied. Hoewel de rivier ruimtelijk en functioneel een duidelijke grens vormt is deze tegelijkertijd ecologisch en landschappelijk onlosmakelijk verbonden met de Diezemonding. Opvallend element in de uiterwaard is het fort Crèvecoeur. - De westgrens van het gebied wordt gevormd door het kanaal Henriëttewaard-Engelen en de bebouwingsrand van Engelen. Het kanaal is landschappelijk duidelijk herkenbaar aan de bomenrijen die aan weerszijden langs het kanaal zijn geplant. Ten westen het kanaal wordt de bebouwing van het landgoed Haverleij gerealiseerd. Het karakteristieke Waterfront van Engelen betekent een belangrijke landschappelijke kwaliteit. Ten zuiden van Engelen bevinden zich een aantal restanten van de Engelse Schans. Deze zijn cultuurhistorisch van betekenis als onderdeel van de Stelling van s-hertogenbosch. - De grenzen in het zuidelijk deel van de Diezemonding worden voornamelijk bepaald door de industrieterreinen De Rietvelden en het Ertveld, samen met de Ertveldplas. De grote industriële bouwwerken zijn nadrukkelijk aanwezig in dit deel van de Diezemonding en hebben een negatief effect op de landschappelijke kwaliteit van de Diezeoevers. - Aan de oostkant wordt de Diezemonding begrensd door de weg Treurenburg, evenwijdig aan de spoorlijn s-hertogenbosch-utrecht. Zowel functioneel als visueel vormt de weg een harde grens en moeilijk te nemen barrière, functioneel omdat de weg slechts op een aantal plekken gekruist kan worden en visueel omdat de weg op een dijklichaam ligt en door forse bomenrijen wordt begeleid. Tussen de weg Treurenburg en de spoorlijn wordt een nieuw bedrijventerrein ontwikkeld. - De A59 vormt een rand dwars door de Diezemonding, ongeveer halverwege tussen Ertveldplas en Maas. Zowel functioneel als visueel wordt de Diezemonding hierdoor in tweeën gedeeld. Door de A59 wordt de Engelse dijk onderbroken als route en doorlopende landschappelijke lijn. De weg ligt gedeeltelijk op een dijklichaam dat met bosplantsoen is afgeplant. Hierdoor is de weg eveneens een sterke visuele barrière. 16

17 Afbeelding 2.6a: Randen Afbeelding 2.6b: Lijnen Afbeelding 2.6c: Fragmenten Lijnen Binnen de grenzen van het gebied zijn twee lijnen van belang voor de ruimtelijke opbouw; de Dieze en de Engelsedijk, de oostelijke bedijking van de Dieze. Vanaf deze beide lijnen zijn alle landschappelijke fragmenten waaruit het gebied bestaat te beleven. Beiden bieden dan ook veel kansen voor recreatief gebruik (vaarroutes, fiets- en wandelroutes). Tevens bieden beide lijnen de meeste kansen voor een (resp. natte en droge) ecologische verbinding. De Dieze is een belangrijke waterlijn, een vaarroute de stad in en uit. Door de steile en beschoeide oevers heeft de Dieze meer het karakter van een kanaal dan van een rivier. De Engelse dijk is een belangrijke cultuurhistorische lijn, als onderdeel van de bedijking van de Beerse Overlaat, samen met de Orthensedijk en de Heinisdijk. Fragmenten Door de aangelegde infrastructuur, de Dieze en de Engelse dijk wordt het gebied verdeeld in een aantal fragmenten: - De uiterwaarden met het voormalig fort Crévecoeur, een bijzonder element in het rivierenlandschap van de Maas. Ondanks de matige staat van onderhoud is de oorspronkelijke vorm goed afleesbaar, door het reliëf en de nog aanwezige struweelbeplanting. Door het jarenlange privékarakter van het fort heeft de natuur zich volop kunnen ontwikkelen. - De polder Henriëttewaard, een grootschalige, open landbouwpolder. Er is voornamelijk grasland ten behoeve van de melkveehouderij. Er zijn 2 boerenbedrijven in de polder. De voormalige weg Engelen-Crèvecoeur is door de laanbeplanting nog goed zichtbaar. - Het Engelsche Gat, een zandwinplas in een voormalige buitenbocht van de Dieze. De plas is in gebruik bij Defensie. De oevers van de plas zijn ten behoeve van de activiteiten (oa. bruggenbouwen) en opslag grotendeels verhard en bebouwd. Zowel landschappelijk als ecologisch heeft de plas in de huidige situatie nauwelijks waarde. De landtong tussen de zandwinplas en de afgesneden bocht van de Dieze heeft, doordat deze niet toegankelijk is, enige natuurwaarde. - Een restant van de polder van Empel en Meerwijk, ten oosten van de Engelse dijk. Inmiddels wordt het grootste deel van deze polder in beslag genomen door de Rioolwaterzuiveringsinstallatie. De afschermende beplanting rondom de installatie is grootschalig (populierenrijen). - Dieskant, een kleine nederzetting tegenover het Waterfront van Engelen. Het bestaat uit lintbebouwing tussen de Engelse dijk en de Dieze. Het zuidelijk deel is rommelig; hier liggen een aantal woonboten, met schuurtjes op de oever, een kleine scheepswerf en een aantal braakliggende terreinen gebruikt voor opslag. Ten noorden van Dieskant, op de splitsing van 17

18 de Dieze en het Kanaal Henriëttewaard-Engelen, ligt het huis Meerwijk, een kasteelachtig landhuis uit de 19 e eeuw. - Een klein fragment van de voormalige Polder van der Eijgen, ten zuiden van de Ploossche Wetering. In de huidige situatie is dit een typische stadsrand. Er zijn volkstuinen, er worden pony s en paarden geweid en aan de rand bevindt zich de bebouwing van Kerkhoek met kleinschalige bedrijvigheid. In de zuidelijke punt bevindt zich een wiel met landschappelijke en natuurwaarden. - Polder Het Ertveld bevindt zich tussen de Engelse Dijk en de Dieze en is voor een groot gedeelte afgegraven voor de zandwinning en vormt nu de Ertveldplas. Langs de zandwinplas is een hoge kade aangebracht gedeeltelijk beplant met bomen. In de huidige situatie maakt de polder een rommelige indruk. De polder ligt laag en loopt dan ook snel onder bij hoog water. Langs de Engelse Dijk liggen de Franse Wielen, restanten van doorbraken van de Beerse Overlaat. Naast een natuurfunctie hebben deze plassen een recreatieve functie, waaronder voor vissers. 18

19 3. Ambitie 3.1 Programmatische verkenning Bij de ontwikkeling van de Bossche Waterpoort moet een integrale oplossing gevonden worden voor de diverse problemen en kansen die, zoals geschetst in hoofdstuk 2, in het gebied spelen. Het gebied is lastig bereikbaar voor recreanten en rommelig: het beeld wordt bepaald door stadsrandfuncties als industrie, woonboten, waterzuivering, terreinen van defensie, etc. Het gebied is weinig bebouwd, er is veel water en er liggen waardevolle cultuurhistorische elementen, zoals fort Crèvecoeur, het sluizencomplex, oude dijken, het waterfront van Engelen en de uitmonding van de voormalige Beerse Overlaat. In de toekomst neemt de Diezemonding een markante positie in tussen Maaspoort en Haverleij. Voor bewoners van s-hertogenbosch kan het een bijzonder natuurgebied vormen op loopen fietsafstand. Nieuwe functies kunnen de relaties met de stad onderstrepen. De kansen en problemen van het gebied zijn besproken in een tweetal workshops met belangstellenden en belanghebbenden bij de ontwikkeling van het plangebied. In de workshops stond de vraag centraal hoe de natuur- en landschapswaarden, de recreatieve waarden en de cultuurhistorische waarden van het gebied versterkt kunnen worden met het thema water als inspiratiebron. In de eerste workshop is een ideeënboek met ideeën per onderwerp geproduceerd. In de tweede workshop zijn de ideeën geïntegreerd en is er ingezoomd op de mogelijkheden voor ontwikkelingen op de korte termijn. Resultaat van de tweede workshop was een voorontwerp, een beeld van de mogelijke ontwikkeling van het gebied, dat nu, voor zover mogelijk, uitgewerkt is tot een lange termijn streefbeeld en een projectenprogramma voor de korte termijn. Het lange termijn streefbeeld is een logisch vervolg op het ruimtelijk streefbeeld voor het gebied dat reeds in de gemeentelijke Landschapsvisie en de gemeentelijke Ruimtelijke structuurvisie is weggezet. Voor zover mogelijk is dit streefbeeld verder uitgewerkt en aangepast aan de nieuwste inzichten. Het streefbeeld is het referentiekader waaraan de uitvoeringsprojecten die in hoofdstuk 5 staan aan getoetst kunnen worden. 3.2 Ambitie De ambitie is het verzilveren van de unieke kans om de beleving van s-hertogenbosch als stad in de delta van de Brabantse beken vorm te geven door de ontwikkeling van een groot aaneengesloten nat natuurgebied. De entree van de stad vanaf de Maas. Het landschap dringt als een groenblauwe slinger diep in de stad binnen ten behoeve van natuur en recreatie dicht bij huis. Een krachtige samenhangende ontwikkeling van het gebied, die nodig is om het gebied als geledingszone voldoende kracht te geven om verzet te kunnen bieden aan de hoge stedelijke druk en verdere verrommeling. Een integrale, gebiedsgerichte en gezamenlijke aanpak moet van het gebied een bijzonder natuurgebied maken. Een ecologische stapsteen, die een bijdrage levert aan het behoud van bedreigde soorten als moerasvogels en de bever, die afhankelijk zijn van natte natuur. Waterfort Crèvecoeur is landschappelijk kerngebied, hier komen landschappelijke, natuurlijke en cultuurhistorische kwaliteiten samen. In de cultuurhistorische structuren in het landschap moet samenhang worden gebracht (Stelling van s-hertogenbosch) en tastbare restanten (sluizen en overlaten) worden geaccentueerd en getuigen van de geschiedenis van het gebied. Het gebied moet een grote recreatieve aantrekkelijkheid krijgen voor recreatievaar, kanoërs, roeiers, vissers, fietsers en wandelaars. Er zijn ruime mogelijkheden voor verblijf (lig-, speel- en plukweides), bijzondere vormen van recreatie (struinen, uitkijkposten) en kansen voor hergebruik van eventueel vrijkomende gebouwen (theehuis, restaurant/horeca, overnachting e.d.). Een hoge ambitie voor de lange termijn, waarbij de kanttekening geplaatst moet worden, dat deze alleen gefaseerd en door partijen samen gerealiseerd kan worden. In hoofdstuk 5 is de ontwikkeling geschetst voor de komende periode van circa 5 jaar. In deze periode kan door grondaankoop en kavelruil, door werk met werk te maken en door gebruik te maken van het grondbezit van gemeente en waterschap een eerste fase van het plan gerealiseerd worden. Werk met werk wordt er gemaakt 19

20 doordat er bij het grondwerk, dat voor de realisatie van de natte natuur nodig is, klei kan worden gewonnen. Bij een goede vermarkting van de klei kan hiermee een deel van de kosten van de uitvoering van de eerste fase van het plan gedekt worden. Een ambitieuze koers dus voor de lange termijn, die samen met het op korte termijn uitvoeren van een aantal aansprekende projecten in het gebied de motor vormt die de ontwikkeling van het gebied in een stroomversnelling moet brengen. Afbeelding 3.2a: Eigendommen 20

21 4. Ruimtelijk streefbeeld voor de lange termijn 4.1 Ruimtelijk concept Afbeelding 4.1a: Landschapsplan Het gebied van de Diezemonding is, anders dan de andere Bossche Buitens, lang en smal en sterk radiaal gericht. Het verbindt het stadscentrum met het buitengebied en de Maas en het is een belangrijke ecologische verbinding in noord-zuid richting. Oost-west functioneert het gebied als geledingszone van de stedelijke ontwikkelingen in Engelen-Haverleij en Maaspoort en als ecologische stapsteen langs de Maas. Dragers van het ruimtelijk concept zijn de lange noord-zuid lijnen van de Dieze en de Engelse Dijk, respectievelijk als ecologische verbinding en als hoofdroute in het recreatief netwerk. Langs deze twee lijnen worden vier fragmenten ingericht als duidelijk herkenbare, te onderscheiden onderdelen. Deze maken vanuit het stadscentrum richting Maasuiterwaarden de steeds grotere openheid en steeds grotere schaal voelbaar, de overgang van de zanddonk richting rivierengebied. Achtereenvolgens zijn dit het gebied tussen de Dieze en de Engelse dijk, waarin (natte) natuur wordt ontwikkeld, het gebied tussen de Engelse dijk en Treurenburg, waar bos wordt aangeplant, de Henriëttewaard waar langs de Dieze een moeraszone wordt ingericht, en de uiterwaarden, waar als onderdeel van de Ecologische Hoofdstructuur natuur wordt ontwikkeld. Door het aanbrengen van het sterke contrast tussen de oostzijde en westzijde van de Engelsedijk door de ontwikkeling van respectievelijk een bosrijke zone en een moerasrijke zone wordt deze cultuurhistorische lijn in het landschap versterkt. Door de doorlopende boszone ten noorden en ten zuiden van de A 59 wordt de eenheid van het gebied versterkt en de tweedeling die de A 59 veroorzaakt verminderd. De rioolwaterzuivering en het nieuwe bedrijventerrein Treurenburg worden aan het zicht onttrokken waardoor het gevoel echt buiten de stad te zijn wordt versterkt. De oude dijkstructuren zijn drager van de recreatieve hoofdroute door het gebied. De structuur van het fort Crèvecoeur is scherper in het landschap geplaatst door herstel van de oude slotgracht en onderhoud aan de beplanting aan met name de oostzijde van het fort. De herstelde slotgracht maakt deel uit van de vispassage, waardoor er werk met werk is gemaakt. Crèvecoeur is verder als onderdeel van de Stelling van s-hertogenbosch duidelijk afleesbaar in het landschap. 21

22 Dwars door fort Crèvecoeur is de oude loop van de Dieze weer opengelegd en is een schutsluis aangelegd ten behoeve van de recreatievaart: de Waterpoort van s-hertogenbosch. 4.2 Dieze: ecologische verbinding Het ecologisch streefbeeld voor het plangebied is het natuurdoeltype: Langzaam stromend riviertje. Het motto is ruimte voor de Dieze als natte ecologische verbindingszone. In het lange termijn streefbeeld is het gebied een zoveel mogelijk aaneengesloten afwisselend natuurgebied langs de Dieze met een mozaïek van ooibos, struweel, ruigte, riet, grasland, wielen, poelen en moerassen. Het intensief agrarisch grondgebruik is grotendeels beëindigd en er is alleen nog sprake van extensieve begrazing. De natuur kan zich ontwikkelen door de wisselwerking tussen de dynamiek van het water in het gebied, spontane ontwikkelingen in de groei van de vegetatie en extensieve begrazing. Aan de oostzijde van de Engelse dijk ligt een bosrijke zone en op de dijken in het gebied bevindt zich een bloemrijke graslandvegetatie met verspreid struwelen. Van de natuurontwikkeling kan een rijkdom aan vissen, amfibieën, riet-, moeras- en watervogels, planten, libellen, vlinders en kleine zoogdieren profiteren. In dit ecologisch streefbeeld is het plangebied een stapsteen in de reeks van natuurgebieden langs de Maas tussen de grote natuurkerngebieden de Biesbosch en de Gelderse Poort. De natte natuur biedt een tijdelijk leefgebied voor een grote diversiteit van soorten, die leven in een moerasrijke omgeving en die migreren tussen de grote natuurkerngebieden. In de ecologische relatie tussen de Maas en de beken Dommel en Aa vervult het gebied de rol van natte ecologische verbinding en brongebied van waaruit de natuur diep in de stad kan doordringen. De dijken in het gebied worden extensief beheerd teneinde de natuurwaarde en de functie als droge verbindingszones te versterken. In het lange termijn streefbeeld zijn de ecologische barrières in het plangebied opgeheven: er is een vistrap bij Crevecoeur en een faunapassage onder de A-59. Belangrijkste doelsoorten voor de natuurontwikkeling in het gebied zijn moerasvogels en migrerende vissen. Als ambassadeurs voor deze doelsoorten kunnen fungeren het Porseleinhoen, een zeldzame moerasvogel, die tot op 22

23 Europees niveau bescherming geniet 1 en de Winde, één van de vissoorten die voor het paaien de bovenloop van de beek optrekken. Een doelsoort staat voor een heleboel andere soorten die mee zullen profiteren van de natuurontwikkeling en het Porseleinhoen en de Winde zijn dan ook ambassadeurs voor de totale natuurontwikkeling van het gebied. Afbeelding 4.2a: Winde Afbeelding 4.2b: Porseleinhoen 4.3 Engelse dijk: recreatieve ontsluiting Met de Engelse Dijk als hoofdroute is voor het hele plangebied een recreatief routenetwerk voor wandelaars en fietsers uitgewerkt, waarbij aan de bestaande infrastructuur met name de dijken in het gebied zijn toegevoegd. Hierbij moeten nieuwe verbindingen met de omliggende wijken Engelen en Maaspoort worden gemaakt en nieuwe verbindingen in het gebied zelf, tussen Crevecoeur en de Henriëttewaard en tussen de Henriëttewaard en Dieskant. Langs de hoofdroute worden een drietal pleisterplaatsen gerealiseerd, ter hoogte van de Fransche Wielen, op de splitsing van Dieze en Henriëttekanaal en in de uiterwaarden. 1 Nederland vervult op Europese schaal een belangrijke rol in het bieden van ruimte voor moerasvogels.voor moerasvogels is dan ook een speciaal beschermingsplan opgesteld, het Beschermingsplan moerasvogels Het Porseleinhoen is een beschermde soort op grond van de Europese Vogelrichtlijn. 23

24 Afbeelding 4.3a: Referentiebeeld van nieuwe brug over de Dieze Bij de vormgeving van de recreatieve routes moet rekening worden gehouden met versterking van de cultuurhistorische waarden en de ontwikkeling van natuurwaarden. Het openen van de voormalige sluis door Crèvecoeur is een combinatie van verbetering van de toegang tot de stad voor de recreatievaart met herstel van een stuk cultuurhistorie. De dijken fungeren op een informele manier als voetgangersroutes. Naast het recreatief routenetwerk is het mogelijk om vrij het gebied in te wandelen en bijvoorbeeld over door grote grazers gebaande paden door het gebied te struinen. Kwetsbare natuurwaarden zijn op een natuurlijke wijze, door bijvoorbeeld water of dichte beplanting afgeschermd tegen de verstorende invloed van recreanten. Op de grote wateren genieten roeiers, kanoërs en vissers mee van de mooie natuur en de Dieze kan worden opgenomen in de route van de rondvaartboten vanuit de binnenstad. 4.4 Tussen Dieze en Engelsedijk Het gebied tussen de Dieze en de Engelsedijk (Polder Ertveld, Dieskant en het Engelse Gat) leent zich door de lage ligging goed voor de ontwikkeling van natte natuur. In het lange termijn streefbeeld 24

25 wordt het gebied een zoveel mogelijk aaneengesloten nat moerassig natuurgebied. Het landschap is een mozaïek van ooibos, struweel, ruigte, riet, grasland, wielen, poelen en moerassen. Er zijn afgesloten wateren (wielen en poelen) en wateren die in verbinding staan met de Ertveldplas en de Dieze en die paaiplaatsen bieden voor vis. Voor een goede waterbeheersing is de dijk tussen de Ert veldplas en de Ertveldpolder behouden. In de waterbeheersing is een afweging gemaakt tussen de beheerste inzet van de Ertveldpolder voor waterretentie ten tijden van hoogwater, de bescherming van de waterkwaliteit in de wielen en de nieuwe wateren en een natuurlijk functioneren van de Ertveldpolder als uiterwaard van de Dieze. Afbeelding 4.4a: Referentiebeelden Ertveldpolder Mocht in de verre toekomst het gebruik door Defensie van het Engels Gat worden beëindigd, dan kan ook de landtong om het Engelse Gat voorzien worden van een brede ecologische oever. In het Engels Gat zijn dan eventueel mogelijkheden voor watergebonden recreatievoorzieningen, zoals een jachthaven. De woningen in Dieskant en Meerwijk liggen op hogere delen en zullen ook bij peilverhoging droog blijven. In het streefbeeld zijn Dieskant en Meerwijk door een afgestemde beplanting een fraai samenhangend geheel geworden. De woonboten in Dieskant kunnen positief bestemd worden en ingepast in het geheel. Op de lange termijn is het streven om de woonboten langs de noordoever van de Ertveldplas zoveel mogelijk buiten de 55 db(a) geluidszone van de Rietvelden te leggen. Afbeelding 4.4b: Geluidcontour Rietvelden 25

26 4.5 Tussen Engelsedijk en Treurenburg In het gebied tussen de Engelsedijk en Treurenburg wordt bos aangeplant. Het type bos dat hier van nature kan ontstaan is het droog essen-iepen bos, met op nattere delen elzen. Aangezien het hier een rivierpolder betreft zijn ook populierenweides denkbaar, waar eventueel een ooievaar een broedplaats in kan vinden. Na vernatting en afgraving van delen van het gebied kunnen ook wilgengrienden worden gerealiseerd. Het bos biedt broed- en schuilplaatsen voor vogels en amfibieën en een maaltijd voor bevers die op weg van de Biesbosch naar de Gelderse Poort de Diezemonding aandoen. Door dit gebied te verdichten wordt het contrast tussen de oost- en westkant van de Engelse dijk versterkt. Hiermee wordt de noord-zuid-gerichtheid van de Diezemonding benadrukt. De aanplant van bos geeft vorm aan de wens om de Diezemonding als stedelijke geledingszone sterker vorm te geven. Dit is nodig om weerstand te kunnen bieden aan verdere verstedelijking. Door zowel ten noorden als ten zuiden van de A 59 bos aan te planten wordt de doorsnijding van het gebied door de A 59 ruimtelijk verzwakt. In het bos zijn de Rioolwaterzuiveringsinstallatie opgenomen en het bestaande volkstuinencomplex. De eventuele toekomstige uitbreiding van de RWZI kan in het bos plaatsvinden.tot die tijd zou op dit terrein produktiebos kunnen worden gerealiseerd. Het bos sluit aan op de populierenbeplanting rondom het bedrijventerrein Treurenburg. Dit cultuurlijke bos vormt een overgang tussen de stedelijke bebouwing van Maaspoort/Treurenburg en het natuurlijke landschap van de Dieze. 26

27 Afbeelding 4.5a: Referentiebeelden voor het gebied tussen de Engelsedijk en Treurenburg 27

28 4.6 De Henriëttewaard Indien op de lange termijn de agrarische functie in de Henriëttewaard wordt verminderd is het streefbeeld de ontwikkeling van een brede oeverzone aan de oostzijde met afwisselend flauwe oevers en steile oevers, stromingsluwe delen, riet en moeras. De vis die zojuist de vispassage bij Crevecoeur is opgezwommen kan hier uitrusten voordat deze verder stroomopwaarts de bekenstelsels van de Aa en de Dommel optrekt om te paaien. De ecologische verbindingszone langs de Dieze wordt een aaneengesloten lint. Op de dijken rondom de Henriëttewaard wordt bloemrijk grasland ontwikkeld en pleksgewijs struweel aangeplant. De dijk aan de oostzijde van de Henriëttewaard wordt voor de ontwikkeling van de brede oeverzone teruggelegd tot de oude weg die vroeger ook over een dijk van Engelen naar Crèvecoeur liep, waarmee een stuk van de cultuurhistorische structuur in het gebied wordt hersteld. De weg van Engelen naar Crèvecoeur was ooit de rand van het eiland van Engelen, een binnenpolder grenzend aan de Dieze. Door deze verbreding van het stroomgebied van de Dieze wordt tevens de relatie van het fort Crèvecoeur met de Dieze versterkt. Afbeelding 4.6a: Referentiebeelden voor de Henriëttewaard 28

29 4.7 De Uiterwaarden en Crèvecoeur De Maasuiterwaarden van s-hertogenbosch zijn begrensd als reservaatgebieden in het kader van de Ecologische Hoofdstructuur van Nederland. Richtinggevend voor natuur in het gebied is de ontwikkeling van een rivierboslandschap in de uiterwaarden van de Maas. In wisselwerking met het aanwezige reliëf kan dit eenvoudig worden bereikt door extensieve begrazing. Langs de Maas worden door Rijkswaterstaat natuurvriendelijke oevers aangelegd. De oevermorfologie wordt zo aangepast dat zich vlakke zandige oevers met plaatselijk riet- en biezenvelden kunnen ontwikkelen. Het fort Crèvecoeur wordt extensief beheerd waarbij droge stroomdalgraslanden en struwelen verder ontwikkeld worden conform de voor het gebied vastgestelde natuurdoeltypen. In het streefbeeld is op een eigentijdse wijze vorm gegeven aan de wens om weer recht te doen aan de cultuurhistorische betekenis van het fort voor de stad. Belangrijk onderdeel in het streefbeeld is de wens om de oorspronkelijke sluis door het fort te herstellen als toegang tot de stad voor de recreatievaart: de Bossche Waterpoort. Afbeelding 4.7a: Crèvecoeur

30 5. Concretisering naar aanleg en beheer 5.1 Ontwikkelingsstrategie De ontwikkelingsstrategie voor het plangebied berust op drie peilers: - samenwerking - gebiedsgerichte en integrale aanpak - realiseren door faseren. De samenwerkingsstrategie is vanaf het begin van het project gevolgd door een projectgroep te vormen van de waterpartners gemeente, waterschap en Brabant Water samen. Vanaf het begin heeft ook Vereniging Natuurmonumenten aan de projectgroep deelgenomen, omdat Natuurmonumenten aan de lat staat voor de natuurontwikkeling in de Maasuiterwaarden en als beheerder een rol kan spelen bij de natuurontwikkeling in de Diezemonding. De samenwerkingsstrategie kan uitgebouwd worden door het overleg dat met diverse partijen heeft plaatsgevonden om te zetten naar samenwerking en concrete afspraken over uitvoeringsprojecten in het gebied. De partijen waar met name aan gedacht kan worden zijn: de agrarische ondernemers in het gebied, provincie, Rijkswaterstaat, Ministerie van Defensie, commissie van ingezetenen van Orthen en belangenorganisaties op gebied van recreatie en cultuurhistorie, maar ook belangstellende burgers, die na het meedenken over de ontwikkeling van het gebied betrokken willen blijven bij de uitvoering. Een gebiedsgerichte aanpak van het gebied betekent dat voor de mensen in het gebied en met de mensen in het gebied ontwikkelingen in gang worden gezet. Een hele belangrijke partij voor het mogelijk maken van de ontwikkeling van het gebied zijn de twee melkrundveehouderijen, die in het gebied gevestigd zijn. De gebiedsgerichte aanpak betekent dat de zittende agrariërs voorrang krijgen bij bijvoorbeeld inscharen van vee of maaien in gebieden waar natuur ontwikkeld wordt. Een gebiedsgerichte aanpak betekent bijvoorbeeld ook dat opbrengsten in het gebied door vermarkten van klei die vrijkomt bij de ontwikkeling van natte natuur, weer in het gebied worden geïnvesteerd. En dat alle investeringen in het gebied als totaal in beeld worden gehouden, wat gunstig is voor aanvragen van subsidie. Integrale ontwikkeling tenslotte betekent dat bij verdere uitwerking van de plannen recreatie, natuur en landschap, cultuurhistorie en water tegelijk worden opgepakt en niet alleen de krenten uit de pap. Realiseren door faseren wil zeggen dat rekening gehouden moet worden met de belangen van partijen in het gebied. De realisatie van het plan berust immers op vrijwillige medewerking. Uit het overleg met de agrarische ondernemers in het gebied is gebleken dat deze hun bedrijfsvoering voorlopig willen voortzetten. In de fasering zal daarom voorlopig het streefbeeld voor de Henriëttewaard niet worden gerealiseerd. Sterker nog, de koers wordt optimalisatie van de agrarische activiteiten aldaar door verplaatsing van het grondgebruik in de rest van het gebied naar de Henriëttewaard. In de Henriëttewaard ligt nog 25 hectare grond die niet in eigendom is van de hier gevestigde bedrijven en er is principe bereidheid om mee te werken aan kavelruil om gronden in de rest van het gebied vrij te spelen voor natuurontwikkeling. Voor de militaire activiteiten in het gebied geldt hetzelfde als voor de agrarische activiteiten. Voorlopig zullen deze worden voortgezet, maar door concentratie van activiteiten rondom het Engels Gat zou ruimte kunnen ontstaan op Crèvecoeur om hier op korte termijn het streefbeeld voor een groot deel te realiseren. De uitbreiding van het Defensieterrein bij het Engelse Gat zou eventueel kunnen plaatsvinden door een stuk van de parallelweg van Treurenburg toe te voegen aan het Defensieterrein. De financiële strategie voor de ontwikkeling van het gebied kent de volgende peilers: - investeringsbudgetten van gemeente en waterschap - subsidies, met name in het kader van de realisatie van de ecologische verbindingszone (50% van de grondaankoop) - opbrengsten van werk met werk maken (kleiwinning biedt financieel het perspectief dat de inrichtingskosten van het gebied waar klei gewonnen wordt hieruit gedekt kunnen worden en er bij een goede vermarkting van de klei mogelijk nog geld overblijft om een deel van de overige maatregelen uit het plan te bekostigen). - grondeigendom van gemeente en waterschap in het gebied (ca. 40 hectare). In het projectenprogramma voor de korte termijn is de financiering van het plan verder uitgewerkt. 30