Ons kenmerk Uw kenmerk 's-gravenhage, OR 2B/1745 S VO/BVE/BO/0/ december 1990 HLP/CR d.d. 26 oktober 1990 Onderwerp Eindtermen m.b.o.

Transcriptie

1 Acf/fes nîet-ambtetyfce adviescommissie Y/OB. Onderwijsraad Aan de staatssecretaris van onderwijs en wetenschappen, de heer drs. J. Wallage, Nassaulaan6 2514JS 's-gravenhage Postbus , Telefoon LZ Zoetermeer. Telefax Ons kenmerk Uw kenmerk 's-gravenhage, OR 2B/1745 S VO/BVE/BO/0/ december 1990 HLP/CR d.d. 26 oktober 1990 Onderwerp Eindtermen m.b.o. In uw bovengenoemde brief verzoekt u de Raad advies uit te brengen over de in de bijlage genoemde Eindtermendocumenten m.b.o. De adviesaanvrage is behandeld in de Afdeling secundair onderwijs (beroepsonderwijs) van de Onderwijsraad, waarbij kennis is genomen van het rechtstreeks toegezonden inspectie-advies d.d. 20 november Naar aanleiding hiervan en mede gezien het inspectie-advies bericht de Afdeling u het volgende. Een eerste criterium, waaraan de eindtermendocumenten in elk geval dienen te voldoen zijn de eisen die de Wet op het voortgezet onderwijs, met name in de artikelen 17a, 17b, 17c en 18, stelt. Eindtermen dienen ondermeer een beschrijving te geven van kwaliteiten van leerlingen op het gebied van kennis, inzicht, vaardigheden en beroepshoudingen. Zij moeten daarbij zo concreet zijn dat de scholen op die basis een dusdanig onderwijsaanbod kunnen samenstellen dat duidelijk is welke kwaliteiten de leerlingen aan het eind van de opleiding gericht op een beroep of beroepenveld, worden geacht te bereiken. Aldus ontstaan binnen het initiële m.b.o. goede mogelijkheden om aan te sluiten op deze - meer of minder specifiek te omschrijven - beroepen of beroepenvelden, die overigens voortdurend aan verandering onderhevig zijn. Hiermee komt de Afdeling bij een van de, in haar opvattingen belangrijkste tekortkomingen van de gepresenteerde Vermeld bij beantwoording van een brief kenmerk en datum

2 eindtermendocumenten: zij geven vrijwel uitsluitend een beschrijving van de huidige situatie in de vorm van een, soms op enige aanpassingen na, meestentijds tamelijk letterlijke translatie van de huidige opleidings- en examenprogramma's. Van de uitwerking van uw brief van 15 maart 1989 aan de BOOB s had de Afdeling meer verwacht dan slechts een inventarisatie van wat in het verleden tot stand is gekomen. Bovendien constateert zij dat de meeste documenten niet zijn afgeleid van en gebaseerd op vooraf opgestelde en erkende beroeps(opleidings)profielen, zoals artikel 17, lid 2, van de SVM-wetgeving vereist en waaraan dàn tevens een indeling in certificaateenheden is verbonden. Er zijn wel documenten die in zekere mate aan genoemde eisen voldoen, maar ook hierbij zijn kanttekeningen te plaatsen. De Afdeling denkt in dit verband bijvoorbeeld aan de aangeleverde documenten voor de korte en lange opleiding tot laboratoriummedewerker, die eindtermen bevatten die gebaseerd zijn op door het beroepenveld vastgestelde beroepsbeelden en de daaruit ontwikkelde opleidingsprogramma's. Deze beroepsbeelden lijken evenwel nog niet geheel uitgekristalliseerd te zijn (zo wordt de validiteit ervan voor de lange opleiding op dit moment opnieuw onderzocht). Bovendien is het, mede gelet op de aanbiedingsbrief van de betreffende BOTO-P van 8 november 1989, de vraag in hoeverre deze beroepsbeelden congruent zijn aan beroepsprofielen in de zin der wet. In het geval van de korte opleiding laboratoriumtechniek (chemisch respectievelijk biologisch) is alleen het beroepsbeeld proefdierverzorgster vastgesteld en is de doorstroming niet nader uitgewerkt. Voor de korte opleiding detailhandel geldt voorts dat volgens opgave de overigens (te) gedetailleerd uitgewerkte eindtermen zijn gebaseerd op vastgestelde beroepsprofielen. Op zichzelf beschouwt de Afdeling het als een stap in de goede richting dat een enkele maal is aangegeven dat zo goed mogelijk aansluiting is gezocht bij het beroepenveld (bij voorbeeld bij de opleiding machinisten aannemersbedrijf), dan wel dat de voorgestelde certificering is vastgesteld op basis van een prognose ten aanzien van mogelijk toekomstige aansluiting met het beroepenveld. De waarde hiervan is echter gering als het beroepenveld daarbij niet zelf wordt betrokken (vergelijk de opleiding bouwkunde). De eindtermen schieten volgens de Afdeling verder in deze zin tekort dat het aspect vaardigheden in een aantal documenten nogal summier is uitgewerkt. Zij hebben vooral betrekking op kennis en inzicht. Hierbij tekent de Afdeling tevens aan dat evenmin een aanduiding van het niveau wordt aangegeven en dit vaak ook nauwelijks is af te leiden. Dat deze aanduiding helder is acht de Afdeling mede van belang voor de toepassing van artikel 17a, derde lid, der wet, dat aan de inspectie de beoordeling van de voorgenomen afwijking van de eindtermen qua niveau toebedeelt. Daarbij komt dat ook de Onderwijsraad een administratief-rechterlijke taak heeft in 2

3 bepaalde gevallen. Een ander aspect dat de aandacht verdient betreft het gegeven dat veel eindtermendocumenten zich te sterk richten op instrumentele vaardigheden. Meer algemene vaardigheden zoals communicatievermogen, teamgeest en kwaliteitszorg zijn evenzeer van belang. De persoonsvorming is in de opvatting van de Afdeling een dermate belangrijk element dat deze bij het opstellen van eindtermen voor een beroepskwalificatie niet buiten beschouwing kan blijven. Verder wijst de Afdeling erop dat nogal eens niet wordt voldaan aan de bepaling dat eindtermen in certificaateenheden behoren te zijn gegroepeerd. Het is de Afdeling gebleken, dat, zoals in een aantal gevallen in de adviezen bij de documenten ook wordt aangegeven (bij voorbeeld expliciet bij de opleiding agogisch werk), de groepering van eindtermen in certificaateenheden niets anders is dan een groepering in examenonderdelen. Het gebruik van de term certificaateenheden acht de Afdeling in deze gevallen derhalve niet op zijn plaats. Met instemming constateert de Afdeling dat door een enkele BOOB het hanteren van deze benaming om die reden eveneens nadrukkelijk wordt afgewezen (vergelijk de opmerking van de BOTO-GWW bij de opleiding weg- en waterbouwkunde). Een belangrijk criterium bij de beoordeling van eindtermen is volgens de Afdeling ook, dat zij blijk geven van onderwijskundige integratie van opleidingsrichtingen en leerstofgebieden alsmede van parallelschakeling van opleidingen van verschillende duur. Dit is uiteindelijk één van de doelstellingen van het vernieuwde m.b.o. De Afdeling is van oordeel dat de eindtermen bij het verwezenlijken van deze doelstelling een cruciale rol dienen te vervullen. De documenten zullen haars inziens in de thans voorgelegde vorm daaraan echter nauwelijks een bijdrage kunnen leveren. Een en ander brengt de Afdeling tot de conclusie dat er op dit moment in feite bezwaarlijk gesproken kan worden van eindtermendocumenten in de zin der wet. De eindtermendocumenten kunnen - zo ze al deze naam zouden mogen dragen - naar haar mening uitsluitend als zeer voorlopige produkten in het kader van de ontwikkeling van de uiteindelijke eindtermen ingevolge de betreffende artikelen uit de SVM-wetgeving worden opgevat in afwachting van de oplevering van eindtermendocumenten welke tot stand zijn gekomen 'langs de koninklijke weg'. Veeleer beschouwt de Afdeling de om advies voorliggende documenten in hun huidige vorm als werkdocumenten die richtlijnen bevatten, zodanig dat zij een tijdelijk referentiekader kunnen bieden aan de scholen. Het probleem doet zich thans voor dat met ingang van het cursusjaar het onderwijsaanbod dient te zijn gebaseerd op daartoe opgestelde eindtermen die ten minste zes maanden voor aanvang van de betreffende opleiding waarop zij 3

4 betrekking hebben, moeten worden vastgesteld. Voor opleidingen waarvoor in het geheel geen eindtermendocumenten aanwezig zijn zal de huidige overgangsregeling van kracht moeten blijven (zie art van de Regeling m.b.o en de toelichting daarop; Uitleg OenW-regelingen Extra nr. 18A, 4 juli 1990). Met het verlenen van voorlopige goedkeuring voor opleidingen waarvan de eindtermendocumenten ter advisering zijn aangeboden heeft de Afdeling, rekening houdend met hetgeen zij hiervoor heeft opgemerkt, moeite. Voor haar is het de vraag of een voorlopige goedkeuring voor één of twee jaar - de inspectie adviseert voorlopige goedkeuring voor het schooljaar wel op haar plaats is. De Afdeling voorziet dat dit naar de instellingen toe in feite slechts verwarring zal wekken. Scholen die wel over voorlopig goedgekeurde documenten kunnen beschikken worden na één tot, zoals wel voorgesteld, hooguit vier jaar, geconfronteerd met een tweede generatie eindtermen, terwijl zij zich intussen zullen moeten baseren op wettelijk gezien ondeugdelijke documenten. Gelet op het voorgaande pleit de Afdeling ervoor de overgangsregeling te verlengen en deze voor alle opleidingen van toepassing te verklaren. Zo'n beslissing schept duidelijkheid en biedt naar het oordeel van de Afdeling, meer dan het geval zou zijn bij het vaststellen van ondeugdelijke documenten, ruimte om de gewenste eindtermendocumenten op de juiste wijze opgezet en uitgewerkt tot stand te brengen. Voor de goede orde voegt zij hieraan toe dat de bezwaren die de inspectie in dit kader signaleert voor haar minder zwaar wegen. Wanneer de eindtermendocumenten worden bijgesteld beveelt de Afdeling u aan behalve met de reeds eerder genoemde punten ook met de volgende zaken rekening te houden. Een belangrijk punt acht de Afdeling dat de eindtermen voldoende ruimte aan de scholen laten om tot eigen invulling te kunnen komen. Of dit zo zal zijn hangt in sterke mate af van de formulering van de eindtermen. Mede gelet op het feit dat er een sterke overeenkomst tussen de eindtermen en de huidige examen- en opleidingsprogramma's bestaat, acht de Afdeling terughoudendheid in dit kader geboden vanwege de vrijheid van inrichting. Van overheidswege gegeven eindtermen moeten het karakter hebben van een kader hetwelk het bevoegde gezag zélf nader dient in te vullen. Eindtermendocumenten behoren ook niet (té) technisch-uitgewerkt te zijn. Veel te weinig wordt de leerling beschouwd als mens in zijn totaliteit zoals dit past in een moderne visie. De Afdeling vraagt zich verder af in hoeverre toetsing van eindtermen betrekking hebbend op de maatschappelijke en culturele vorming (artikel 17b, eerste lid onder c) mogelijk is als eindtermen vaag geformuleerd zijn. Een soortgelijke situatie doet zich voor waar het 4

5 gaat om de nader door het bevoegd gezag te formuleren uitwerkingen van de eindtermen op dit terrein en voor de door het bevoegd gezag te formuleren uitwerkingen op het vlak van de persoonlijke ontplooiing. De vraag of toetsing mogelijk is zou volgens de Afdeling nader aandacht dienen te krijgen. In het algemeen stelt de Afdeling vast dat bij het formuleren van de eindtermen de vereiste sleutelkwalificaties enerzijds niet te globaal moeten worden omschreven en anderzijds niet te gedetailleerd, maar hooguit als gewenste uitwerking op het moment van vaststelling. De huidige documenten vertonen een grote mate van variatie in detaillering, aard en formulering met alle mogelijke gevolgen van dien voor de vrijheid van inrichting. Sommige eindtermendocumenten blijken zo omvangrijk casu quo gedetailleerd te zijn, dat naar de mening van de Afdeling de toetsing en evaluatie ervan organisatorische problemen zullen opleveren. In een aantal documenten wordt aangegeven dat men de taxonomie van De Block volgt. Deze taxonomie is niet in alle documenten te herkennen. Daar in de eindtermendocumenten de gebruikte terminologie evenmin steeds even eenduidig is, vormt dit aspect naar de mening van de Afdeling tevens een aandachtspunt. In een aantal gevallen wordt ook niet aangesloten bij de in de Regeling m.b.o (zie a.w. p. 34 e.v.), gegeven naamgeving. Zij wijst er in dit verband op dat bij de sector economie nog de benamingen uit de oude structuren worden gehanteerd als 'opleiding middelbaar en administratief onderwijs' en 'middelbaar middenstandonderwijs', terwijl verder valt te constateren dat de opleiding internationale handel niet in de Regeling voornoemd voorkomt. De opleiding landbouwtechniek die behoort tot de kernafdeling landbouwtechniek van de sector techniek, valt volgens het schutblad onder de sector economie. Verwarrend is dat in de afdelingsstructuur, diverse opleidingen niet voorkomen waarvoor wel eindtermendocumenten zijn opgevoerd zoals onder meer bij techniek de opleiding landbouwtechniek en bij instrumenttechniek de opleiding laser-techniek. De Afdeling acht het van belang dat in verband met de onderlinge vergelijkbaarheid, de volgende generatie eindtermen voor alle opleidingen nadrukkelijker wordt opgezet met een correcte naamgeving, volgens eenzelfde stramien en langs dezelfde criteria en eenzelfde taxonomie. Een bijzondere positie nemen de vakscholen in. Zij ressorteren niet onder één der erkende BOOB's, terwijl toch gelet op de ontstaansgeschiedenis en de specifieke relatie van deze scholen met het beroepenveld waarvoor zij opleiden verondersteld mag worden dat de beschreven eindtermendocumenten waar mogelijk zullen overeenstemmen met en adequaat zullen aansluiten op de behoeften van dat beroepenveld. Eindtermen van de diverse opleidingen van de Leidse Instru- 5

6 mentmakersschool zullen, hoewel niet gebaseerd op beroepsprofielen, toch herkenbaar gestalte moeten geven aan de beroepsvereisten uit het afnemende veld. Een positief punt is volgens de Afdeling dat de onderlinge afstemming van de diverse documenten hier duidelijk herkenbaar aanwezig is. In diverse andere documenten heeft de Afdeling de afstemming tussen opleidingen gemist. Opvallend is dat in de documenten verschillende malen gelijksoortige vaardigheden vanuit uiteenlopende invalshoeken worden benaderd en uitgewerkt hetgeen niet steeds te verklaren is vanuit de specifieke beroepsvereisten. De Afdeling vreest dat de onderlinge herkenbaarheid daardoor wordt bemoeilijkt. Ook de verschillen tussen de eindtermen en de programma's van de vergelijkbare opleidingen binnen de afzonderlijke sectoren en bij voorbeeld het leerlingstelsel zijn niet allemaal vanuit het beroep verklaarbaar. Voor een positief te waarderen poging tot afstemming te komen tussen de lange opleiding en het leerlingstelsel wijst de Afdeling op de eindtermen van de Middelbare dagopleiding bij de SVO waar uitgangspunt is geweest dat de eindtermen van de lange opleiding dienen overeen te stemmen met wat voor dezelfde vakken voor hetzelfde vakdiploma in het leerlingstelsel wordt verlangd. De Afdeling gaat ervan uit dat in zo'n opzet certificaateenheden in beginsel uitwisselbaar zullen zijn. Overigens acht de Afdeling verschillen tussen gelijksoortige opleidingen verantwoord, waar dit het naast elkaar bestaan van de twee soortgelijke opleidingen rechtvaardigt. Deze verschillen zouden echter ook aan de leerlingen en de werkvelden duidelijk kunnen worden gemaakt door een verschil in naamgeving van dergelijke opleidingen. Er is nog een vergelijking van de voorliggende eindtermendocumenten van geheel andere aard mogelijk, te weten met de eindtermendocumenten AOC, opgenomen in het Advies Diploma's en Certificaten, waarover de Afdeling op 2 mei 1990 (OR 2B/1514 S) de minister van landbouw, natuurbeheer en visserij heeft geadviseerd. De Afdeling kan slechts concluderen dat deze documenten veel meer overeenstemmen met de bedoelingen van de wetgever dan de haar thans voorgelegde. Op het Advies Diploma's en Certificaten is weliswaar veel kritiek op onderdelen geleverd, maar het bevatte wel een vrij heldere opleidingsstructuur, met niveauaanduidingen, onderscheid tussen korte, lange en tussenopleidingen, een verdeling in certificaateenheden en per certificaat een tijdsaanduiding casu quo studiebelasting, gedifferentieerd naar opleidingsniveau. Aan de onderhavige stukken schort hieraan het een en ander. Naar het oordeel van de Afdeling vormt de verhouding tussen (verplichte) centrale examinering en schoolonderzoek een belangrijk punt van aandacht. Meer specifiek gaat het in dezen om het gegeven dat, enerzijds in verband met doorstro- 6

7 ming, anderzijds in verband met wettelijke regelingen zoals inzake de vestigingsvereisten, centrale examinering noodzakelijk geacht wordt (zie 2.8.3, de Inhoudelijke uitgangspunten in de MvT bij de SVM-wet en art. 7 concept-examenbesluit m.b.o.). De Afdeling sluit zich wat dit aspect aan bij het inspectie-advies van 2 0 november jl. Wat betreft de vestigingsvereisten kan naar de mening van de Afdeling nog als randvoorwaarde worden gesteld dat deze bij alle soortgelijke vakopleidingen parallel dienen te worden geformuleerd. Ter illustratie wijst de Afdeling er in dit verband op dat bij de afdeling mode en kleding uit de sector dienstverlening en gezondheidszorg nog steeds centrale examinering bestaat. Voor de Afdeling is het de vraag of iets zodanigs voor de betreffende onderdelen nog steeds gewenst of noodzakelijk is. Zijn er onderdelen waarvoor toetsing via schoolonderzoeken wellicht meer in de rede ligt? In dit kader kan er verder op worden gewezen dat er opleidingen zijn die voor de doorstroming minimaal een certificaateenheid 'doorstroming h.b.o.' aanbieden die centraal geëxamineerd wordt. Een voorbeeld hiervan is de opleiding installatietechniek. Bij andere opleidingen moeten leerlingen bepaalde op doorstroming gerichte certificateneenheden kiezen waarvoor geen centrale examinering aanwezig is zoals bij de opleiding vliegtuigtechniek. Voor meerdere opleidingen geldt dat de leerling, om het diploma te kunnen behalen, verplicht is of de 'certificaat-eenheid communicatieve vorming' ôf de 'certificaateenheid doorstroming h.b.o.' te kiezen. De eindtermen uit de eenheid 'communicatieve vorming' beschouwt de Afdeling in het algemeen als onontbeerlijk voor een gediplomeerde. Zij acht een keuzemogelijkheid als hiervoor genoemd derhalve niet juist. Een afzonderlijk punt van aandacht vormt - naast de hierboven ter zake beschreven kwestie inzake de centrale examinering ervan - de mogelijkheid een afzonderlijke 'keuzecertificaateenheid' voor de doorstroming te bieden. Naar het oordeel van de Afdeling kleeft hieraan evenwel een bezwaar: het doet afbreuk aan het principe van een algemeen geldende doorstromingsmogelijkheid met een m.b.o.-diploma naar een verwante h.b.o.-opleiding. Van belang is overigens wel dat documenten voor doorstroming expliciet uit te werken richtlijnen bieden, zowel in horizontale als in verticale zin. Niet minder belangrijk acht de Afdeling het dat een indicatie wordt gegeven van de mogelijkheden die er zijn om sneller door te stromen. Onder meer zou hieruit kunnen blijken dat doorstromers van een m.b.o.-opleiding naar een aansluitende h.b.o.- opleiding - naar de Afdeling meent terecht - vrijstelling krijgen voor bepaalde overeenkomstige onderdelen op basis van behaalde certificaten. Afspraken omtrent doorstromingsmogelijkheden en vrijstellingen op basis van behaalde certificaten zouden 7

8 volgens de Afdeling minimaal op regionaal niveau moeten worden vastgelegd, enerzijds vanuit het oogpunt van het adequaat inzetten van de beschikbare financiën van de instellingen en anderzijds ook gelet op de studiemogelijkheden voor de studerenden. De Afdeling heeft verder nog de indruk dat leerlingen waarvoor (meer) individuele leerwegen noodzakelijk zijn in het gedrang zullen komen. De voorliggende eindtermendocumenten zijn immers vooral toegesneden op de 'gemiddelde' leerling. Overigens zullen in de visie van de Afdeling, voor het tot stand brengen van eindtermendocumenten die aan de wettelijke vereisten voldoen, de daartoe noodzakelijke facilitaire middelen ter beschikking moeten worden gesteld. Haars inziens is dit een belangrijke voorwaarde om een en ander te kunnen realiseren. De Afdeling hoopt dat vorenstaande opmerkingen een bijdrage zullen leveren aan het opstellen van volwaardige eindtermendocumenten. Zij ziet er van af om een nader onderwijskundig-inhoudelijk oordeel te geven over de afzonderlijke eindtermendocumenten casu quo nader in te gaan op de door u in uw adviesaanvrage gestelde vragen per document. Voor een deel is deze overweging terug te voeren op de ernstige tekortkomingen die de Afdeling eerder in dit advies met betrekking tot de eindtermendocumenten heeft gesignaleerd. Voor een ander deel heeft zij deze overwegingen mede laten steunen op het gegeven dat de documenten zijn opgesteld in samenspraak tussen bedrijfsleven, onderwijsveld en materiedeskundigen: daar heeft ook de meer inhoudelijke toetsing plaatsgevonden. 8 Namens de Afdeling secundair onderwijs (beroepsonderwijs) (A. de Wit, voorzitter) (Mr. W.J.E. van de Water, coördinerend secretaris).