Project STRAATWAARDEN Heritage Lab ACIN

Transcriptie

1 Project STRAATWAARDEN Heritage Lab ACIN Amsterdam Creative Industires Network PROJECTBESCHRIJVING 11 december update 12 februari

2 Straatwaarden Ateliers rk 15-01/ Heritage Lab, onderdeel van ACIN Veranderingen in de samenleving - denk aan globalisering en verstedelijking, aandacht voor sustainability en cocreatie - monden uit in bewegingen als new urbanism en new museology. In de huidige Nederlandse conditie is tegenwoordig veel van het land bebouwd, bestemd of in gebruik. Inmiddels werken we op een tabula scripta, een beschreven lei. De focus verschuift hiermee van een drang naar het nieuwe naar een herwaardering van en het werken met het bestaande. Naast fysieke transformaties is er een groeiende aandacht voor sociale en ecologische duurzaamheid, bottom-up initiatieven krijgen meer kans. In deze veranderende maatschappelijke context verandert ook de betekenis van erfgoed. En erfgoed kan vice versa een rol van betekenis vervullen in deze transitie. Het Heritage Lab, onderzoekt hoe we deze transities kunnen duiden, welke rol erfgoed en ontwerp kan spelen en wat de implicaties zijn voor het onderwijs, onderzoek en werkveld. Erfgoed staat immers niet op zichzelf, het is niet neutraal. De relatie tussen erfgoed en de veranderende samenleving staat in het Heritage Lab centraal. Dit leidt tot de volgende twee hoofdvragen: 1) Hoe verandert onze kijk op erfgoed als gevolg van veranderingen in de samenleving? In de genetwerkte, media savvy en participatieve samenleving van nu vervaagt het onderscheid tussen beheerder en gebruiker, maker en afnemer, expert en leek. Gebruikers zijn niet alleen eindgebruiker, maar ook medeontwerper van museale presentaties (community curating) of de openbare ruimte (placemaking). Wat zijn gevolgen voor de 'participant' - de gebruiker, bezoeker, burger, etcetera - en hoe zij erfgoed beleven? Wat zijn de effecten van onderwerpen als duurzaamheid, diversiteit en participatie op erfgoed? En wat betekenen ze voor de het ontstaan van nieuw erfgoed of voor andere vormen van omgang met bestaand erfgoed? 2) Welke rol kan erfgoed spelen in de transitie naar een meer duurzame en inclusieve samenleving? Heeft erfgoed een plaats in deze transitie van 'oude' naar 'nieuwe' wereld? Wat is daarin de rol van de professional: in onze omgang met de gebouwde omgeving en landschappen of in de museumpraktijk bij het waarderen en communiceren van collecties. Hoe kan het ontwerp niet alleen aansluiten bij de context, de bestaande omgeving, maar tevens een stimulans geven aan het bestaande? Hoe kan met hergebruik en het creëren van nieuwe functies nieuwe betekenis gegeven worden aan een gebouw, een plek of de omgeving? Ontwerpers en erfgoedprofessionals zullen zich beiden tot het verleden en het heden moeten verhouden om een nieuwe en gedurfde stap in de toekomst te kunnen zetten. Het Heritage Lab buigt zich over de rolveranderingen in de ontwerp- en erfgoedwereld die leiden tot andere manieren van 2

3 waarnemen en waarderen, ontwikkelen en creëeren. Hierbij staat erfgoed centraal, maar altijd in relatie tot de haar omringende wereld: De twee vragen die het Heritage Lab stelt, hebben mogelijk consequenties voor het onderwijs en de curricula bij de verschillende opleidingen op dit terrein. Het Heritage Lab wil een nieuwe generatie onderzoekers, ontwerpers en (erfgoed-)professionals opleiden, voor wie interdisciplinariteit centraal staat. Het project Straatwaarden is een van de manieren waarop de vragen van het Heritage Lab worden operationaliseerd. Het Heritage Lab is een samenwerkingsproject tussen onderwijs, onderzoek en werkveld van de drie Amsterdamse hogescholen HvA, AHK en InHolland, en wordt gecofinancierd in het kader van het Amsterdam Creative Industries Network (ACIN) met het oog op onderwijsinnovatie. 2. Straatwaarden: summary Street Values (Dutch: Straatwaarden) is a year-long exploratory research project at the crossovers between design, heritage and community, charting the new practices of contemporary place-making and heritage making. It explores the new realities in urban design, community building and the way we deal with our cultural assets. Adopting a sustainist perspective, it is conceived as a form of design research, examining the current cultural transition towards shaping our living environment in ways that are more sustainable both socially and ecologically. The first part of the project is organised in three 3-day Studios (Dutch: Ateliers), conceived as design sessions to map the new connections between urban design, heritage making and civic community developments. The Studios set out to debate current collective practices, bring together different perspectives, and develop mapping and design strategies in the changing playing field between the domains of design and heritage. 3. Context, staff Street Values is a project developed by Reinwardt Academy, which is the Faculty of Heritage Studies of the Amsterdam University of the Arts, in collaboration with the Amsterdam University of Applied Sciences HvA, research unit Digital Media and Creative Industry, and Sustainism Lab. Project Leader of Street Values is Riemer Knoop (professor Cultural Heritage, Reinwardt Academy). Collaborators include Nancy van Asseldonk (lecturer, Reinwardt Academy), Michiel Schwarz (Sustainism Lab, co-author of the Sustainism Design Guide; former artist in residence of Amsterdam Academy of Architecture & Reinwardt Academy), Martijn de Waal (Researcher Urban Media & Citizen Empowerment at Amsterdam University of Applied Sciences). The project is part of the HeritageLab, a programme of innovative practice-based research, and focused on new ways of dealing with heritage, space and urban realities. HeritageLab is one of the programmes for innovation in which higher education institutes join forces with local government and field-based players. It is supported by and part of the Amsterdam Creative Industries Network ACIN. 3

4 4. Inleiding Straatwaarden Het woord straat staat voor de betekenis van de lokale plek, terwijl waarden verwijst naar de waarde en waarden die een plek betekenisvol maken. Beiden termen zijn problematisch aan het worden. Het begrip straat is problematisch omdat we het onderwerp niet a priori kunnen markeren (wat is straat: de openbare weg, iets wat A met B verbindt, of juist de tussenruimte die A en B betekenis geeft?), omdat het onderzoek gaat over hoe er betekenis aan wordt gegeven (en kan worden gegeven). En waarden zijn problematisch, omdat de waarden die gebruikers, bewoners of betrokkenen geven aan de plek zelf onderwerp van het onderzoek zijn (Welke activiteiten in het fysieke publieke domein straat leiden waarom tot welke waarden en voor wie?). Het onderzoek is gepositioneerd op het brede terrein van erfgoed en ruimte, maar zoekt expliciet het crossover-gebied tussen de professionele domeinen van erfgoed en ruimtelijk ontwerp. En het verkent het nieuwe landschap op de interface tussen erfgoed, gemeenschap en ruimte vanuit een sustainistisch perspectief (cf. Sustainist Design Guide; A Sustainist Lexicon). Daarbij wordt vooral gekeken naar nieuwe vormen en praktijken die aan het opkomen zijn in de transitie naar een meer sociaal-duurzame leefomgeving. In de eerste fase van het onderzoek worden recente inzichten en praktijken verkend in drie Ateliers. Daarin wordt niet alleen de nieuwe context voor erfgoed- en (urbane) ontwerpprocesen onderzocht in relatie tot een specifieke fysieke locatie; tevens komen in de Ateliers spelers uit de verschillende werkvelden en collectieve praktijken met elkaar in gesprek en wordt gezocht naar vormen om de het nieuwe speelveld inzichtelijk en bespreekbaar te maken. 5. Drie Ateliers In drie 3-daagse Ateliers worden de crossovers tussen place-making en heritage-making verkend, onderzocht en zichtbaar gemaakt. De ateliers zijn vormgegeven als ontwerpsessies, waarbij de verbindingen tussen erfgoed en ruimte op het lokale (straat-)niveau letterlijk en figuurlijk in kaart worden gebracht. Focus van deze verkenning is het gebied op en rondom de zgn. Amsterdamse Knowledge Mile (knowledgemile.org) tussen Nieuwmarkt en Amstelstation. De Ateliers zijn een vorm van ontwerpend onderzoek. Ieder van de drie ateliers heeft een thema dat niet zo zeer een onderwerp markeert als wel een kijkrichting, een doorsnede waarbinnen verschillende onderwerpen met elkaar worden verbonden. We spreken daarom van drie zichtlijnen : Atelier #1: Placemaking Atelier #2: Commons Atelier #3: Co-design Deelnemers Deelnemers aan de ateliers zijn, naast het kernteam, in wisselende samenstelling: Experts / Inspireerders (key note-houders) en verbinders met de Knowledge Mile Studenten, Inputleveranciers op het onderwerp Docenten RWA, HvA, AvB Deskundigen uit het veld 4

5 4.1 Atelier#1: Placemaking workshop maart 2016 Placemaking gaat over processen van betekenisgeving in de ruimte: hoe krijgen plekken hun identiteit? De uitdaging is om bij het verkennen van die vraag naast fysiek-ruimtelijke dimensies ook sociale aspecten van duurzaamheid mee te nemen (dat is de kern van de sustainistische ontwerpbenadering). In Atelier #1 verkennen we de straat door verschillende dimensies in kaart te brengen. Met de Knowledge Mile als concrete, fysieke locatie onderzoeken we de factoren en actoren die betekenis aan een plek geven. Het in kaart brengen mapping in het Engels geeft ons zowel een onderzoeksvorm als een bruikbare metafoor. We zijn op zoek naar verschillende soorten kaarten: welke markeringen zijn relevant en wat zijn bijbehorende legenda s? Door zijn werkwoordvorm ons perspectief (i.p.v. place ): van ruimte en plek als zelfstandige naamwoorden waarvan we de kenmerken kunnen bepalen naar een actief proces waarbinnen betekenissen ontstaan. Daarmee kunnen we het maken van een plek (placemaking) en de processen van erfgoed-formatie (heritage making) binnen hetzelfde kader beschouwen. Dat sluit aan bij etnologische inzichten in het karakter van lokaliteit: plaatsen worden plekken dankzij de betekenis van menselijk handelen, terwijl omgekeerd mensen op hun beurt weer worden geconstitueerd door die plaatsen. Vragen Hoe kunnen we de kernwaarden en relaties die de (sociale, duurzame) kwaliteiten van (een) plek bepalen in kaarten' zichtbaar maken? Waaruit bestaan die kaarten, wat is hun legenda en vorm? Zo geformuleerd is het dus een design-challenge, een ontwerpopgave. How might we design maps which make visible the values and relationships that make the qualities of (a) place? Concreet richt Atelier#1 zich op 3 vragen: 1. Welke praktijken zijn al gaande die betekenis geven aan de plek, welke actoren zijn daarbij betrokken en hoe? Input: afstudeerwerk van 8 vierdejaars Reinwardters. Dit is écht de belangrijkste vraag. Conceptueel: in het algemeen willen we weten welke praktijken er zijn die tot betekenissen leiden, en wat voor betekenissen dat dan zijn. Een vergelijking met vier onbekenden! Wanneer worden dingen van betekenis? Werkhypothese: door, tijdens en krachtens ontmoetingen. Wat voor ontmoetingen? 2. Welke fysieke, ruimtelijke en sociale factoren dienen we op de kaart te zetten, om de verschillende dimensies (lagen) zichtbaar te maken die de identiteit van een/de plek bepalen? Voor dit denken in kaarten, zie Wouter Meys, Citizen DataLab. En zie Michiel van Iersels & Failed Architecture TimeLines als methode. De vraag is dan: wat willen we als legenda hebben, en wat krijg je dan? 3. Hoe zien de nieuwe kaarten van de plek eruit en wat kunnen we erin lezen over hoe de leefomgeving is vormgegeven c.q. in de toekomst vormgegeven kan worden? Concept van Culturele biografie uit de monumentenzorg/landschap kan hier input zijn. En natuurlijk hangt een kaart (= model) af van de vraag. Punt is welke vragen we tegenwoordig relevant vinden. 5

6 Opzet Atelier #1 Factoren en actoren die de identiteit van een plek vormen Shortlist genoemde namen: Key Note: Joost Beunderman, directeur Civic Systems Lab, Londen (tpegezegd) Diana Krabbendam (social designer) Dick Rijken (designer, social designer, communities, ICT, professor) misschien ook Atelier #3? Michiel van Iersel (designer, ruimte, failed architecture, lecturer) Eventueel Floris Alkemade (nog te vragen; rijksbouwmeester, tabula scripta, hoogleraar) - Dag 1: Setting the scene Keynote blok. Onderwerp openen, open leggen, gelaagdheid laten zien. Placemaking is een ingang tot het onderwerp Straatwaarden. Samenspel Riemer, Michiel, Diana en Joost Beunderman. Diana over mapping Presentatie door studenten van hun onderzoek/stage tot dusverre; feedback van begeleiders/de personen van of uit de onderzoeksplek: iemand/iets om de onderwerpen omhoog te tillen naar dag 2 Michiel van Iersel? formuleren nieuwe opdracht, eerste verkenning buiten. Vorming multidisciplinaire treams. Eerste oriëntatie: wat voor soorten waarden zijn relevant voor het in kaart brengen van betekenisvolle elementen, geschiedenissen, ontmoetingen etc.? - Dag 2 Into the wild start presentatie & deconstructie Knowledge Mile (HvA) Verdieping uitvoering opdracht, op bovenliggend niveau, ter plekke (Knowledge Mile) eerste ronde mapping - Dag 3: Touching ground Tweede ronde mapping (SCRUM) presenteren kaarten, toelicting, dsicussie - annotaties Hester Dibbits/Chistian Ernsten vragen slotbeschouwing + hoe verder naar volgende atelier 6

7 4.2 Atelier#2: Commons April 2016 In the second Studio, taking place mid-april, the central focus is the idea of commons both as a conceptual lens, and as an organisational form for urban practices. It looks at the idea of commons in the civic economy and community-led urban design, whilst examining heritage as a form of commons. The Studio will explore how commons can embrace collective values to give identity and meaning to our living environment. It will do so in the context of a specific location, a swath on the Amsterdam city map, known as the Knowledge Mile (because of the large number of institutions for higher education along this street ). In het tweede Atelier komen de waarden centraal te staan, met de vraag hoe gemeenschappen (communities) collectief waarde geven aan een plek. Anders geformuleerd: hoe komen waarden en kwaliteiten in relatie tot een plek (straat/buurt/stad) tot stand, wat betekenen die, en en hoe kom je daarachter? Het begrip commons wordt ingezet om vragen van plek-maken te bezien vanuit het perspectief van collectieve waarden van een gemeenschap (community). Een commons is een derde domein, naast de binaire oppositie van het private tegenover het publieke. De essentie van het concept van de commons is tweeledig: een collectieve toe-eigening van een plek of resource als een commons, plus een vorm van collectieve verantwoordelijkheid (stewardship) voor het collectief goed. Misschien is erfgoed in brede zin wel als een vorm van commons op te vatten. In Atelier#2 wordt de Knowledge Mile verder in kaart gebracht door de gemeenschappen en netwerken te identificeren die vanuit bepaalde waarden en een collectief ethos vorm en betekenis geven aan de straat. Het gaat daarbij vooral om collectieven of initiatieven die door hun praktijken identiteit verlenen aan de straat of buurt (denk aan buurtinitiatieven en sociale ontmoetingsplekken die moeten er dan wel zijn, c.q. uitgezocht zijn/worden voor de Knowledge Mile). [NB vraag in de marge: elders in de erfgoedwereld, ook RWA, wordt onderzocht hoe noties als emotienetwerken het platgeslagen begrip communities opnieuw relevant maken, door het fluïde karakter te benadrukken, en ook door het dialogische, oppositionele karakter te onderstrepen (de Zwarte Piet-discussie is een issue doordat er een tegenpartij is, en doordat er ook niet-geïnteresseerden bestaan). Het is interessant te vragen hoe commons als kenmerk van een sociale ruimte, en een daarbij behorende gemeenschap die die ruimte gemeen heeft, zich verhoudt tot noties als emotienetwerken] Atelier#2 richt zich op 3 vragen: 1. Welke collectieve processen van betekenisgeving zijn gaande in en rondom de straat (i.c. de Knowledge Mile), in de vorm van lokale initiatieven? 2. Wat is daarbij de commons en welke communities of netwerken zitten er achter deze initiatieven? 3. Hoe kunnen we dynamiek, actoren, kwaliteiten en ethos ervan duiden en in kaart brengen (fysiek/digitaal)? 7

8 4.3 Atelier#3: Co-design [concept] In Atelier #3 worden uitkomsten van de eerste twee Ateliers bijeengebracht vanuit een ontwerpersperspectief. Daarmee bedoelen we dat we placemaking en heritage making expliciet beschouwen als ontwerpopgaven. Het begrip co-design geeft een kader om te kijken naar het ontwerpprocessen in termen van Waarom/Waartoe/ Hoe, Wat en Met Wie. De vraag is ook wat een ontwerpopgave is, vanuit welk perspectief dat een betekenisvolle karakterisering is. We willen hier placemaking en heritage making behandelen als uitdagingen, waarvan het de vraag welke aspecten te ontwerpen zijn, en welke niet. We willen aan de slag gaan alsof het te ontwerpen is, om te ontdekken wat daarvan de beperkingen en de mogelijkheden zijn. In Atelier #3 wordt gekeken welke co-designpraktijken er in erfgoed en ruimtelijke vormgeving in de stad (kunnen) plaatsvinden, in het bijzonder op lokaal niveau. De vraag is niet alleen wat er wordt ontworpen, maar ook hoe interventies in de vormgeving en betekenisgeving van de urbane leefomgeving eruit zien. Zo zien we bijvoorbeeld wereldwijd lokale initiatieven waarbij bottom-up wordt verbonden met top-down. Er wordt wel gesproken van Tactical Urbanism (Tactical Urbanism: Short-term Action for Long-term Change, Mike Lydon & Anthony Garcia, The Street Plan Collaborative). En een hele riks inzichten bij BMA en RCE, denk ik. Atelier #3 verkent wat co-design kan betekenen in de concrete context van de Knowledge Mile. Het probeert in kaart te brengen welke verbindingen er zijn en zouden moeten zijn om een sociaal duurzame leefomgeving te ontwerpen en wie daarbij betrokken zouden moeten zijn. Het gaat daarbij om sociale en fysiek-ruimtelijke verbindingen, alsook lokale coalities en netwerken. In Atelier #3 staan 3 vragen centraal: 1. Hoe verandert het nieuwe speelveld (van co-design) erfgoed- en ruimtelijke ontwerpprocessen? 2. Wat betekent het om lokale kwaliteiten te ontwerpen in de leefomgeving en in ons erfgoed? 3. Hoe markeren we (de huidige) co-designprocessen op onze nieuwe kaarten van het crossoverlandschap tussen erfgoed en ruimte? 8

9 Activiteiten 0. Startfase (in uitvoering, t/m okt 2015) Uitwerking inzichten uit AIR Michiel Schwarz , in gezamenlijk opdrachtgeverschap Academie van Bouwkunst en Reinwardt Academie 1. Vooronderzoek (najaar /winter 2015) Uitwerking lessons learned re Erfgoed & Ruimte : a) Onderzoek naar thema s b) Onderzoek & ontwikkeling / programmering Ateliers Centrale vraag: wat zijn de lessons learned tot dusverre? Dat betreft de oogst binnenhalen uit eerder onderzoek aan HvA (De Waal, Suurenbroek, onderzoeks) en uit bekend AHK-onderwijs en onderzoek op dit gebied: - keuzevak Erfgoed & Ruimte (Frank Altenburg, RCE / Michiel van Iersel) studiejaar , x Week van het Lege Gebouw, in 2015 onder auspiciën van de AHK - AIR AHK van M.Schwarz over interface erfgoed ruimte - her/doorontwerp AvB i.s.m. Reinwardt Academie Rivierstaete, Felix Meritis 2. Ateliers STRAATWAARDEN (eerste halfjaar 2016) a. ontwikkelen materiaal / reader b. inhoudelijke bijdragen & begeleiding 3 Ateliers c. organisatie Ateliers (incl productieleiding) Doel is een serie praktijkateliers gedurende zes maanden, in aansluiting op het bacheloronderwijs 2 de semester, afstudeeronderzoeksgroep 4 de jaars. Vorm: ateliers, analoog aan die door Archief2020 in werden georganiseerd. Gevoed door vragen van studenten die in stages en werkveldpraktijk onderzoek doen, worden drie overkoepelende thema s behandeld in evenzoveel ateliersessies (3-4 dagen per keer, ca. 30 deelnemers, internationale masterclassgevers). Essentieel is mix deelname door onderzoekers (kernteam), practitioners (experts, zie lijst) en genodigden uit het werkveld. Thema s - placemaking/heritage making: processen van betekeniscreatie, reëel/materieel en virtueel/immaterieel: stad, ruimte, erfgoed, digitaal, i- Space - commons: alternatieven voor de relatie overheid -burger/ gebruiker/ bewoner/ eigenaar, van hindermacht naar empowerment - maatschappelijk co-design erfgoed van de toekomst waardecreatie door actie, interactie en reflectie, casussen, waaronder Wibaut/Weesper Resultaten Publicatie 'A Sustainist Lexicon' (M. Schwarz) Reader Ateliers Het materiaal wordt geordend naar thema s. Tevens voorbereiding van de programmering van een breder onderzoek met meerdere partijen en studenten in de vorm van ateliers: verdichting naar twee à drie ateliersessies. Ateliers als events De uitvoering van de ateliers zal 3 keer 2-3 dagen kunnen beslaan, op de locatie van een samenwerkingspartner dan wel in aparte, geëigende plaatsen. Een communicatief pakket begeleidt ze: een website en een digitale nieuwsbrief. Een slotbijeenkomst vat de ontwikkelingen samen, ook voor ene publiek van breder geïnteresseerden. De organisator/programmeur geeft deze reeks vorm, ziet toe op de logistiek en levert inhoudelijke input in het communicatietraject, waarvan de uitvoering bij de communicatiemedewerker van de Reinwardt Academie ligt. Het kernteam treedt op als stuurgroep voor de ateliers. Aan de hand van kleinere vragen gaat een groep van 10 RWA-afstudeerders zich al met deze materie bezighouden, gecoacht door 2 docenten (Van Asseldonk, Tissink) en lector Knoop over deze materie. Output van hun onderzoek is input in de ateliers. Producers Eline Hensen en Anne van Dam, worden in deze rol gecoached door Liane van der Linden, atelierleider van de succesvolle Archiefateliers in Onderzoek (tweede halfjaar 2016) a) Uitwerking resultaten Ateliers b) Verder onderzoek thematiek c) Redactionele research tbv publicatie 4. Publicatie (tweede halfjaar 2016) a) Redactie + organisatorische ondersteuning) b) Ontwikkeling content publicatie c) Productie (incl. vormgeving- en drukkosten) 5. Evaluatie en disseminatie a) Evaluatie b) Advies tvb van de implementatie in het onderwijs Wat zijn de aanknopingspunten die de ateliers en de publicatie bieden voor (de vernieuwing van) het onderwijs? Afstudeerstages en afstudeeronderzoeken Tussenfase met uitwerking van de resultaten atelierworkshops, verdieping thematiek, en voorbereiding publicatie. Een combinatie van seminars, begeleiden afstudeerders en workshopping. Publicatie 'Handreiking voor een nieuwe speelveld' Meer dan voorbeeldenboek of best practices (zie Strolenberg, Rekenen op herbestemming idee, aanpak en cijfers van gerealiseerde projecten, Rotterdam: NAi/ ). Liveer een tool die breder inzetbaar is, bestaande praktijken conceptualiseert en ontsluit voor gebruik in onderwijs en de praktijk. Evaluatieverslag met aanbevelingen Hoe kunnen de resultaten in het onderwijs geïmplementeerd worden. Hoe zorgen we dat het werkveld hier kennis van neemt. 9