DOCENTENHANDLEIDING HANDVATTEN VOOR EFFECTIEF SAMENWERKEND LEREN

Transcriptie

1 DOCENTENHANDLEIDING HANDVATTEN VOOR EFFECTIEF SAMENWERKEND LEREN TIPS &TRICKS SPINOZA LYCEUM AMSTERDAM JULI 2012 LUKAS DROGE PAULA VAN WOLFSWINKEL

2 2

3 DOCENTENHANDLEIDING HANDVATTEN VOOR EFFECTIEF SAMENWERKEND LEREN TIPS & TRICKS INTRODUCTIE Samenwerkend leren is van groot belang vanuit het oogpunt van effectief leren. Kennis verwerven door te luisteren naar de uitleg van de docent is volgens veel onderzoek weinig effectief. Voor een langdurige beklijving van de leerstof is het effectief wanneer leerlingen de aangeboden informatie zelf bewerken, zelf beargumenteren, zelf herformuleren of zelf toepassen. Samenwerkend leren stimuleert het hardop bewerken van kennis. Uit vrijwel elk onderzoek op dat gebied blijkt dat samenwerkend leren de leerprestaties van leerlingen verhoogd. Samenwerkend leren kan daarom als een vervanging van een klassikale behandeling van lesstof dienen, maar ook als een verdieping. Gezien het feit dat het Spinoza Lyceum een Daltonschool is en samenwerking, naast vrijheid in gebondenheid en zelfstandigheid, één van de drie Daltonankerpunten, is het toepassen van effectief samenwerkend leren nog belangrijker. Samenwerkend leren houdt meer in dan leerlingen in een groep bij elkaar plaatsen en hen te instrueren om samen te werken. Als docent ben je je hiervan bewust. Elke docent heeft zo zijn eigen samenwerkingsvormen en bijbehorende regels die goed werken. Toch verloopt een samenwerkingsopdracht niet altijd vlekkeloos en is het als docent soms lastig te achterhalen of elke leerling er iets van geleerd heeft. Samenwerkend leren wordt pas echt effectief als de samenwerkingssituatie zo is gestructureerd dat elke leerling (mee)leert en de gewenste leerdoelen haalt. Een manier om dit te bewerkstelligen is door als docent de basiskenmerken of ontwerpregels in acht te nemen. Wanneer deze toegepast worden, kan er gesproken worden van effectief samenwerkend leren. Hoe beter deze ontwerpregels worden toegepast, hoe effectiever de samenwerkingsopdracht verloopt. De ontwerpregels functioneren in nauwe samenhang met elkaar. De ontwerpregels worden in deze handleiding behandeld en zijn toegesneden op de behoeftes van de secties aardrijkskunde en biologie. Na de beschrijving van elke ontwerpregel (theorie), staat de beschrijving van de huidige praktijk en een kader met tips die volgen uit de literatuur en uit de best practices van de secties 3

4 HANDVATTEN VOOR EFFECTIEF SAMENWERKEND LEREN: DE SLEUTELBEGRIPPEN Positieve wederzijdse afhankelijkheid Onder positieve wederzijdse afhankelijkheid wordt verstaan dat leerlingen elkaar nodig hebben bij het doen van de samenwerkingsopdracht. Het succes van de individuele leerling wordt bepaald door het succes van de anderen. Positieve wederzijdse afhankelijkheid is te creëren door het toekennen van een gemeenschappelijk cijfer (de groepsprestatie wordt beloond), door de gekozen structuur (bv. de expert methode of genummerde hoofden zie ook de literatuurverwijzing op pagina 8) of door de juiste taakverdeling. In de secties wordt met name het gemeenschappelijke cijfer als instrument gebruikt om positieve wederzijdse afhankelijkheid te bewerkstelligen. Geef leerlingen verschillende taken of rollen. De taken en rollen worden zo verdeeld dat er samen effectiever en sneller geleerd wordt dan alleen en dat alle leerlingen elkaar nodig hebben (zie ook Het geven van taken en rollen ). Maak een basisgroep waarbinnen dezelfde leerlingen vaker moeten samenwerken en laat de leerlingen een groepsnaam, logo of slogan bedenken om zo een gemeenschappelijke identiteit te creëren. Hierdoor stimuleer je als docent de groepssamenhang en de onderlinge afhankelijkheid en wordt er daardoor beter geleerd. Dit werkt met name in de onderbouw. Individuele aanspreekbaarheid Individuele aanspreekbaarheid wil zeggen dat de docent of andere leerlingen iedere leerling kunnen aanspreken op zowel de eigen inbreng in de groep als op het eindresultaat van de groep. Iedere leerling doet er toe en iedere leerling moet regelmatig zichtbaar zijn. Individuele aanspreekbaarheid is te zien als de andere kant van de medaille van positieve wederzijdse afhankelijkheid en een essentieel onderdeel van effectief samenwerkend leren. De docenten zijn zich bewust van het belang van individuele aanspreekbaarheid van de leerlingen. De docenten zien er tijdens de lessen vaak op toe dat meeliften wordt tegengegaan, maar vinden het lastig om dit ook buiten de lessen te controleren. Het bijhouden van een logboek door leerlingen wordt vaak toegepast, maar leerlingen blijken het lastig te vinden om in te vullen en vinden het moeilijk om op hun eigen handelen te reflecteren. Binnen de groep is er wel een vorm van sociale controle. Geef leerlingen tijdens voor en nabespreking van de opdrachten willekeurig de beurt. De willekeur kan worden ingebracht door een (grote) dobbelsteen of een digitale dobbelsteen (via het digibord) te gebruiken. Op die manier moet elke leerling voorbereid zijn. De docent checkt daarna het antwoord bij de andere groepsleden, zodat duidelijk wordt dat er samen wordt geleerd. Laat leerlingen vooraf weten dat ze zowel een cijfer voor de groepsopdracht krijgen als een individueel cijfer voor hun inbreng in de groep. Geef bonuspunten aan de groep wanneer alle leerlingen individueel goed werk leveren. Bijvoorbeeld Geef alleen een bonuspunt als de hele groep boven een bepaalde norm zit. Geef een bonuspunt gebaseerd op het gemiddelde van alle individuele cijfers (gemiddeld een 8 is achttiende erbij) Geef een bonuspunt gebaseerd op het laagste cijfer. Maak met de sectie een standaard evaluatieformulier/logboek met hierin vragen over de samenwerking (zowel multiple choice als open vragen). Leerlingen weten dan waar ze op beoordeeld worden en potentiële meelifters zullen hierdoor afgeschikt worden. 4

5 Directe interactie Samenwerkend leren vereist directe interactie tussen leerlingen. De opstelling is daarbij van groot belang. De tafels moeten zo worden opgesteld dat leerlingen direct tegenover elkaar zitten en elkaar recht in de ogen kunnen kijken. Als docent moet je verder als doel hebben om zoveel mogelijk leerlingen tegelijkertijd actief en taakgericht bezig te hebben. In de klaslokalen van aardrijkskunde staan de tafels al in groepjes, zodat leerlingen bij groepsopdrachten automatisch met de neuzen tegen elkaar aanzitten. Bij biologie wordt met tafels geschoven en worden groepjes gemaakt. Op deze manier wordt directe interactie bewerkstelligd. Zet de leerlingen bij het werken in duo s ook in de tafelopstelling neus tegen neus. Kies een samenwerkingsvorm die de leerlingen expliciet dwingt tot overleg. Laat leerlingen bijvoorbeeld een keuze maken uit verschillende argumenten of het verdedigen van een standpunt. Iedereen bedenkt drie argumenten voor of tegen een stelling. Vervolgens worden de argumenten één voor één vergeleken (rondje met individuele aanspreekbaarheid) en wordt door de hele groep een beargumenteerde keuze gemaakt voor de sterkste twee argumenten. In de praktische literatuur staan tal van voorbeelden. Evaluatie op sociale vaardigheden en groepsproces Voor samenwerkend leren zijn sociale vaardigheden nodig om te komen tot een positief groepsresultaat. Sociale vaardigheden zijn vaardigheden als het elkaar laten uitpraten, duidelijk communiceren, positief op elkaar reageren en elkaar ondersteunen. Docenten moeten leerlingen die vaardigheden aanleren. Aandacht voor het groepsproces is van groot belang, omdat leerlingen zich zo beter bewust worden van hun bijdrage en die van medeleerlingen. De leerlingen krijgen zo een beeld van hoe samenwerkend leren in zijn werk gaat. Dit verhoogt ook de effectiviteit van samenwerkingsopdrachten die gaan komen. De leerlingen krijgen van de docent feedback op hun inbreng en werkhouding tijdens het rondlopen. Ook wordt er zo nu en dan aan het eind van de les klassikaal een compliment of kritiek gegeven. Bespreek de opdracht niet alleen op inhoud, maar ook zij het kort en niet elke keer op de sociale vaardigheden en het groepsproces. Voer deze reflectie hardop denkend te gebeuren (onderwijsleergesprek), zodat leerlingen zich bewust worden van hun eigen gedrag en bijdrage. Laat de leerlingen na elke opdracht 3 positieve punten over elkaar op schrijven en één verbeterpunt. Laat vervolgens het groepje zelf het groepsproces evalueren. Maak met de sectie een standaard evaluatieformulier/logboek met hierin vragen over de samenwerking (zowel multiple choice als open vragen). Leerlingen leren op deze manier beter reflecteren doordat hen een standaard instrument wordt aangeboden en ze het regelmatig op dezelfde manier moeten doen. 5

6 HANDVATTEN VOOR EFFECTIEF SAMENWERKEND LEREN: DE KLASSENORGANISATIE Instructie en basisregels Het geven van een heldere instructie vooraf, zodat het voor de leerlingen duidelijk is wat er van hen wordt verwacht en waar ze op worden beoordeeld, is belangrijk. De docenten zijn zich bewust van het belang van een heldere instructie. Voordat de leerlingen aan de opdracht beginnen, worden duidelijk de leerdoelen gecommuniceerd, de opzet van de opdracht uitgelegd en de eisen van het eindresultaat aan de leerlingen meegedeeld. Zet de regels die gelden tijdens de opdracht in een sheet en toon deze op het bord. Voer een aantal basisregels in over de vereiste randvoorwaarden (zoals betreffende geluidsniveau) om zo ordeproblemen te voorkomen. Dit kan met behulp van een T kaart, daarin zet je in de linker kolom hoe de werkvorm eruit ziet en in de rechter hoe het klinkt (zie figuur 1). De T kaart deel je aan elk groepje uit. Print de samenwerkingsopdracht uit en geef elk groepje een A4 met de opdracht en instructie. Een fysieke uitgeprinte opdracht werkt motiverend. Geef de leerlingen naast de opdracht direct een duidelijk beoordelingsformulier, liefst met puntenverdeling per onderdeel. Figuur 1 T Kaart Ziet eruit als: Je blijft in je eigen groepje en loopt niet naar andere groepen Niemand van de leerlingen zit apart Leerlingen kijken de leerling aan die aan het woord is Klinkt als: Een leerling vraagt namens het hele groepje om hulp van de docent : Wij Gebruik een laag stemniveau Er is in elk groepje steeds maar één stem te horen Groepsgrootte De optimale grootte van de groep wordt bepaald aan de hand van de hoeveelheid leerstof, de tijd die daarvoor nodig is en het niveau van de uit te werken opdracht. Een groep bestaat bij samenwerkend leren meestal uit 2 tot 5 leerlingen. De docenten houden rekening met de optimale grootte voor een taak. De docenten laten de groepsgrootte afhangen van de complexiteit en de grootte van de taak. Maak bij moeilijke taken een grote groep van maximaal 5 leerlingen. Gebruik bij kleinere en snelle opdrachten juist twee of drietallen. Voer ook eens een opdracht uit met de complete klas, voorbeelden daarvan zijn in de literatuur te vinden. Kies er bijvoorbeeld eens voor om de jongens tegen de meisjes te spelen in een quizvorm. 6

7 Groepssamenstelling Er zijn twee manieren om groepjes te vormen: samenstelling door de leerlingen zelf of samenstelling door de docent. Bij het docentgestuurde indelen van groepjes kan de docent voor twee typen groepjes kiezen: heterogeen (leerlingen die normaliter niet vaak met elkaar samenwerken) of homogeen (leerlingen met zelfde leerstijl/interesses/vriendjes). Onderzoek heeft uitgewezen dat er in een groep verschillen moeten zitten om de groep effectief aan het leren te krijgen. Groepssamenstelling is een punt dat veel docenten aan de leerlingen overlaten. Een enkele keer wordt er voor gekozen om de groepjes zelf in te delen. Kies bij het behandelen van basisstof voor heterogene groepjes, omdat iedereen hetzelfde niveau moet bereiken. Vorm bij keuzestof juist homogene groepjes, die zijn meestal functioneler omdat daar het leren met leerlingen met dezelfde belangstelling belangrijk is. Wissel de groepssamenstelling regelmatig af. Geef de leerlingen aan dat jij deze keer de groepjes samenstelt en dat zij de volgende keer weer mogen kiezen. Geef ook aan waarom je dit doet: je leert andere klasgenoten beter kennen en het zorgt voor een beter leerresultaat. Maak random groepen met de random group picker van het digibord. Klik in Notebook op het schilderijtje links lesson activity toolkit tools random group picker (text). Vul de namen van de leerlingen in, het aantal groepjes en je bent klaar! Het geven van taken en rollen Met een bewuste indeling in groepen en het vaststellen van regels is al veel gewonnen. Het is mogelijk dit nog verder te versterken door leerlingen een duidelijke rol in de opdracht te geven met een daarbij behorende taak. Uit onderzoek blijkt dat bij een strikte taakverdeling de docent de handen meer vrij krijgt en er minder ordeproblemen ontstaan omdat de leerlingen weten wat er van hen verwacht wordt. Dit punt wordt door sommige docenten toegepast. Bijvoorbeeld door één leerling te laten schrijven, een ander informatie te laten opzoeken op het internet en een derde te laten presenteren. Gebruik eens de volgende type rollen: controleur (de leerling die controleert of iedereen het snapt en de correcte antwoorden heeft opgeschreven), vrager (de leerling die inhoudelijke vragen mag stellen aan de docent en daarna het antwoord aan de rest moet communiceren), organisator (de leerling die zorgt dat iedereen zich aan zijn taak houdt en bezig blijft), opzoeker (de leerling die de computer of smartphone mag inzetten om informatie op te zoeken). Kies er in het begin voor om als docent de rollen te verdelen, hierdoor raken de leerlingen gewend aan het principe. Verder in het leerjaar kunnen de leerlingen dan zelf de rollen gaan verdelen. 7

8 EXTRA TIPS Tijdmanagement Pas samenwerkend leren regelmatig toe in de les. Samenwerkend leren zorgt ervoor dat er minder voorbereidingstijd per les nodig is dan een klassikale les. Hoe vaker je samenwerkend leren toepast in de klas, hoe makkelijker het gaat aangezien jij precies weet wat je wilt en de leerlingen precies weten wat er van hen verwacht wordt. Oefening baart kunst. Pas ook kortere samenwerkingsopdrachten toe. Een samenwerkingsopdracht hoeft niet een heel lesuur te duren. Er is genoeg praktische literatuur waarin allerlei samenwerkingsvormen worden beschreven (zie verwijzing naar literatuur op pagina 8). Voorbeelden hiervan zijn denken delen uitwisselen of check in duo s. Bij denken delenuitwisselen stelt de docent een vraag (1), krijgen de leerlingen individueel bedenktijd en schrijven antwoord in stilte op (2), delen de leerlingen daarna het antwoord met hun buurman en komen tot overeenstemming (3) en draaien zich daarna eventueel nog om naar ander duo om ook met hen tot overeenstemming over antwoord te komen (4). Hoe vaker je dit soort samenwerkingsvormen toepast, hoe soepeler en sneller het zal gaan. Deel jouw best practices met sectiegenoten of vraag aan collega s wat hun beste ervaringen zijn. De goede ervaringen van collega s zijn een bron van kennis en het gebruik maken van hun goede ideeën scheelt jou tijd. Faciliteiten Zet af en toe de smartphone in als instrument om groepjes informatie op te laten zoeken. Hier moeten dan wel duidelijk regels aan worden verbonden zoals dat per groepje één leerling zoekt (de opzoeker ) en dat de telefoon niet voor andere doeleinden wordt gebruikt. Maak gebruik van de laptopkarren die beschikbaar zijn. Betrek de leerlingen bij het plaatsen en terugzetten van tafels. Maak dit onderdeel van de les. Zo activeer je de leerlingen en richt je de aandacht direct op de samenwerkingsopdracht. Motivatie van de leerling Stel af en toe een beloning in het vooruitzicht voor de groep die de opdracht het eerste af heeft of het beste resultaat heeft gehaald. Leerlingen zijn op deze manier makkelijk te motiveren. Ook het instellen van een tijdslimiet is een extra stimulans. Zoals: Je hebt nu 10 minuten de tijd om. De tijd die beschikbaar is kan met de firecracker van het digibord worden gevisualiseerd. Klik in Notebook op het schilderijtje links lesson activity toolkit tools interactief en multimedia firecracker. Hiermee kan je de tijd die beschikbaar voor de opdracht instellen. De firecracker gaat af als de tijd om is. Rol docent Zorg voor uitgestelde aandacht. Communiceer aan de klas dat je de eerste 5 a 10 minuten niet helpt. Loop na de instructie een snel rondje door de klas om te kijken of iedereen daadwerkelijk aan de slag gaat en neem eventuele onduidelijkheden over de opdracht uit de weg maar help niet inhoudelijk. Help groepen, geen individuen Loop rondjes, observeer en bekrachtig gewenst positief gedrag PRAKTISCHE LITERATUUR MET SAMENWERKINGSVORMEN Er is heel veel literatuur beschikbaar met daarin allerlei voorbeelden en best practices van effectief samenwerkend leren. Hieronder staat een selectie: Basisboek activerende didactiek en samenwerkend leren (C. van der Burg & H. Sijsling) Samenwerkend leren, praktijkboek (S. Ebbens & S. Ettekoven) Het didactisch werkvormenboek (P. Hoogeveen & J. Winkels) Kagan Cooperative Learning (S. Kagan) 8