Nieuwe Hollandse Waterlinie

Transcriptie

1 Nieuwe Hollandse Waterlinie beschermen én ontwikkelen in Lingewaal advies kwaliteitsborging & nuancering Ruimtelijke Verordening Gelderland

2

3 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal Dit rapport is een uitgave van: Dienst Landelijk Gebied Opdrachtgevers: wethouder Ruimtelijke ordening gemeente Lingewaal & gedeputeerden Ruimtelijke Ordening en Cultuurhistorie provincie Gelderland Opdrachtnemers/werkgroep: gemeente Lingewaal - Hein van Middelaar - Karsten Riemens - Bert van Galen provincie Gelderland: - Gon van de Werff - Henri Stakenburg - Henk de Jong Dienst Landelijk Gebied: - Kees van der Velden (penvoerder) maart 2013 Inhoud 1 Opdracht 5 Aanleiding en opdracht 5 Samenhang 5 Werkwijze 6 2 Beleidsanalyse 7 Unesco 7 BARRO 8 Ruimtelijke verordening Gelderland 9 Structuurvisie Gemeente Lingewaal 10 Bevindingen casussen 11 Leidraad Plankwaliteit 12 Conclusies 13 3 Kwaliteitsborging 17 Planologisch beleid 17 Ontwikkelingsperspectief 17 Kwaliteitstoets 18 Kernkwaliteiten, zonering en omgangsvormen 18 Instrumenten 19 4 Zonering Waterlinie 21 Waterlinielegenda 21 Hoofdverdedigingslijn 23 Open velden 29 Accessen 35 Verdichtingsvelden 39 BIJLAGEN I Kaart Zonering Waterlinie Lingewaal met topografische ondergrond

4 4 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal

5 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal 5 1 Opdracht Aanleiding en opdracht Tijdens het bestuurlijk overleg van 27 augustus 2012 is, naar aanleiding van twee initiatieven tot nieuwvestiging in de Nieuwe Hollandse Waterlinie, het probleem besproken dat de gemeente Lingewaal voor het overgrote deel onder de bescherming van de Nieuwe Hollandse Waterlinie valt. De Ruimtelijke Verordening Gelderland (RVG) geeft aan dat er binnen de Nieuwe Hollandse Waterlinie geen nieuwe bouwpercelen zijn toegestaan. Dit betekent dat het voor initiatieven in het buitengebied vrijwel onmogelijk is om deze te realiseren. Om te voorkomen dat het buitengebied op deze wijze op slot komt te staan, wordt op voorstel van gedeputeerde de heer Verdaas, mede namens gedeputeerde mevrouw Traag, afgesproken dat de provincie het initiatief neemt om gezamenlijk met gemeente te onderzoeken waar binnen de grenzen van de Nieuwe Hollandse Waterlinie in het buitengebied nieuwvestiging wel en niet mogelijk is. De resultaten kunnen aanleiding geven om de inhoud en/ of begrenzing van de Nieuwe Hollandse Waterlinie in de RVG aan te passen. Tevens kunnen de resultaten worden betrokken bij het co-creatieproces voor de totstandkoming van de provinciale Omgevingsvisie (2013). Het traject moet binnen ongeveer twee maanden worden afgerond. Samenhang Om te komen tot een adequate en uniforme planologische verankering van de Nieuwe Hollandse Waterlinie is er een project Planologische Verankering NHW gestart, onder leiding van provincie Gelderland. Dit project moet leiden tot een visie, voorbeeldregels en een bestuurlijke overeenkomst over het toe te passen planologisch regime. Het plangebied bestrijkt het werkgebied van het Pact van Loevestein; de Waterlinie ten zuiden van de Lek. Het resultaat dient in nauwe samenwerking met de gemeenten tot stand te komen. De opdracht voor het onderzoek naar de nuanceringsmogelijkheden van de RVG in gemeente Lingewaal wordt beschouwd als een pilot in het kader van de overstijgende planologische verankeringsopgave. De resultaten van de pilot Lingewaal worden benut als input. Begin november vindt de startbijeenkomst voor de planologische verankering plaats. Een planologisch bureau gaat, onder aansturing van een interprovinciaal kernteam, invulling geven aan het opstellen van de visie en de voorbeeldregels.

6 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal Werkwijze Voor de opdracht Lingewaal is een werkgroep ingesteld, met gemeente Lingewaal (proces en beleid), provincie Gelderland (beleid ruimtelijke ordening en Unesco) en Dienst Landelijk Gebied (inhoud NHW). DLG is gevraagd penvoerder te zijn. De opdracht start met een gezamenlijke werksessie met terreinbezoek. De resultaten van deze werksessie, ervaringen met eerdere casussen in de Waterlinie en een beleidsanalyse vormen de basis voor deze discussienotitie, als eerste verkenning van een oplossingsrichting. In een werksessie met terreinbezoek hebben provincie Gelderland en gemeente Lingewaal de opdracht nader verkend. Van belang zijn o.a. de volgende punten: - een nuancering van de RVG met een pragmatische invulling: helderheid over wat wel en niet mag; - bestuurlijk draagvlak; - benutten van de structurerende Waterlinieopbouw van forten, schootsvelden, inundatiegebieden en verdichtingsvelden; - benutten van de kernkwaliteiten Rivierenland; - heldere definitie van deelgebieden en omschrijving van toelaatbare functies en ontwerpprincipes; - draagvlak bescherming kernkwaliteiten, gerelateerd aan Unesco; - bijeenbrengen van cultuurhistorische waarden en agrarische waarden, belang gezonde agrarische sector; - aan de burger uitlegbaar regime. Tijdens het veldbezoek komen diverse vraagstukken aan de orde, zoals de waardering van de openheid rondom de forten (wat is wel en niet toelaatbaar), de invloed van natuurontwikkeling en beplanting op openheid, de invloed van afstand op de beleving van de Waterlinie (de inundatiekommen zijn dermate omvangrijk dat de Waterlinie lang niet overal direct ervaarbaar is), invloed van bedrijventerrein op het landschap, de karakteristieken van het rivierenlandschap en de discussie over de gewenste mate van detail van het op te stellen kaartbeeld (sturing op basis van een gedetailleerde weergave van bestaande openheid en massa of een meer abstracte e/o thematische benadering).

7 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal 7 2 Beleidsanalyse Unesco Unesco Wereld-erfgoed: authenciteit en samenhang (bron: internet) The Nieuwe Hollandse Waterlinie is a military defence line that marked the administrative and economic heart of the Netherlands - Fort Holland. It was designed to keep out invaders by the controlled flooding of a chain of inundation fields to a depth of up to a metre. The inundation line was laid in the 19th and 20th centuries and runs from Fort Naarden to Fort Steurgat in the Biesbosch. The line consists of a system of waterworks and over 1,000 forts, casemates, sluices and wooden houses. The Nieuwe Hollandse Waterlinie is one of the largest projects ever undertaken in the Netherlands. The fields of fire and inundation basins around the forts consist mainly of open land, since the Strategic Defences Act (Kringenwet) of 1853, which was only repealed in 1963, prohibited any building on such designated areas until The Nieuwe Hollandse Waterlinie links up with, and is an extension of, the Stelling van Amsterdam, which already has World Heritage status. Justification of Outstanding Universal Value The Nieuwe Hollandse Waterlinie is of exceptional significance through its extensiveness, the fact that it uses a specialised system of waterworks, and the pristine character of the fortifications. Criterion ii: The Nieuwe Hollandse Waterlinie and the Stelling van Amsterdam are exceptional examples of an extensive, integrated European defence system of the modern period which has survived intact and well conserved since their creation in the late 19th century. They are both part of a continuum of earlier defensive measures and were later to influence certain portions of the construction immediately before and after World War II. Criterion iv: The forts are outstanding examples of an extensive, integrated defence system of the modern period which has survived intact and well conserved since its creation in the late 19th century. Criterion v: The Nieuwe Hollandse Waterlinie represents the skill of the Netherlands in water management and its practical application in the defence of the nation. Satements of authenticity and/or integrity The cultural value of the Nieuwe Hollandse Waterlinie (as an illustration of Dutch water management) is expressed through extant portions of the system, most of which is still intact. The Nieuwe Hollandse Waterlinie and the Stelling van Amsterdam formed the line of defence of Fort Holland, the western conurbation now known as the Randstad. The addition of the Inundation Line to the World Heritage site of the Stelling van Amsterdam would enhance the value of both properties and improve the opportunities for conservation. The site would then comprise all the elements of the Fort Holland defence line. Comparison with other similar properties The Nieuwe Hollandse Waterlinie and the Stelling van Amsterdam partially overlap, use the same inundation system and were designed with the aim of defending the same area of land (the present-day Randstad). The former Grebbelinie, the defence line that extended from the Lower Rhine to the IJsselmeer, is a comparable site. Until 1951, the Grebbelinie functioned as a forward defence line of the Nieuwe Hollandse Waterlinie.

8 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal BARRO In het Staatsblad, jaargang 2011, nr. 391 in het besluit van 22 augustus 2011 heeft het rijk algemene regels ter bescherming van nationale belangen (Besluit algemene regels ruimtelijke ordening, ook wel BARRO genoemd) vastgelegd. De Nieuwe Hollandse Waterlinie wordt aangewezen als erfgoed van uitzonderlijke universele waarde, indicatief geometrisch vastgelegd in het GML-bestand en verbeeld op kaart 9. (artikel ) Artikel 2.13 Erfgoederen van universele waarde Bijlage 10: kernkwaliteiten van de erfgoederen van uitzonderlijke universele waarde (artikel ) Nieuwe Hollandse Waterlinie: - het unieke, in samenhang met het landschap ontworpen negentiende en twintigste-eeuwse hydrologische en militair verdedigingssysteem, bestaande uit: - inundatiegebieden - zone met verdedigingswerken als forten, batterijen, lunetten, betonnen mitrailleurkazematten en groepsschuilplaatsen in hun samenhang met de omgeving; - voormalige schootsvelden (visueel open) en Verboden Kringen (merendeels onbebouwd gebied) rondom de forten; - waterwerken als waterlichamen, sluizen, inlaten, duikers en dijken functionerend in samenhang met verdedigingswerken en inundatiegebieden; - overige elementen als beschutte wegen, (resten van) loopgraven en tankgrachten; - de landschappelijke inpassing en camouflage van de voormalige militaire objecten; - de historische vestingstructuur van de vestingsteden Muiden, Weesp, Naarden, Nieuwesluis, Gorinchem en Woudrichem; - grote openheid; - groen en overwegend rustig karakter.

9 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal Ruimtelijke Verordening Ruimtelijke Verordening Gelderland Artikel 21 Nieuwe Hollandse Waterlinie: 21.1 Ten aanzien van de in het Nationaal Landschap Nieuwe Hollandse Waterlinie gelegen open velden, voor zover die niet samenvallen met de waardevolle open gebieden ingevolge hoofdstuk 17 en met het bestaand bebouwd gebied, worden in een bestemmingsplan geen bestemmingen toegestaan die de openheid daarvan aantasten. De geometrische plaatsbepaling van deze gebieden is vervat in het GML-bestand NL.IMRO PVRVcons 1-vst 1 en is verbeeld op de bij deze verordening behorende kaart Waardevol open gebied en nationaal landschap In afwijking van het bepaalde in 21.1 is nieuwbouw en uitbreiding van bebouwing mogelijk binnen of aansluitend op bestaande bouwpercelen. Toelichting Ruimtelijke Verordening Gelderland De open velden moeten hun open karakter behouden. Voor zover ze samenvallen met de waardevolle open gebieden gelden de in de Verordening opgenomen voorschriften voor de open gebieden. Dit betekent dat geen nieuwe bestemmingen zijn toegestaan die de openheid van de waardevolle open gebieden aantasten. Uitbreiding van agrarische bebouwing binnen of aansluitend aan het bestaande agrarische bouwperceel is toegestaan.

10 10 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal Structuurvisie Lingewaal In 2009 heeft gemeente Lingewaal de Structuurvisie Plus, het Manifest van Lingewaal, opgesteld. Hierin wordt onder andere aangegeven dat Lingewaal wordt gepositioneerd als groene poort van de zuidvleugel van de Randstad naar het rivierengebied. Lingewaal markeert de grens van de Randstad. De landbouw is de voornaamste beheerder van het landschap. De Nieuwe Hollandse Waterlinie moet beter zichtbaar en beleefbaar worden en worden ingezet om een grens te markeren tussen de Spijkse Poort in het westen (bos, water, natuur, landbouw, sport, recreatie) en de open, agrarische kom in het oosten.

11 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal 11 Bevindingen casussen Er is een aantal jaren ervaring opgedaan met beoordeling van ruimtelijke initiatieven binnen de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Hieruit is een aantal conclusies af te leiden: - Er wordt groot belang toegekend aan de openheid, m.n. binnen de Verboden kringen. Zowel bij de beoordeling van stedelijke uitbreidingen als nieuwvestigingsverzoeken van een enkel gebouw of erf wordt de huidige openheid van het landschap in de directe omgeving van de forten hoog gewaardeerd. De historische begrenzing van de Verboden Kringen ( meter) uit de voormalige Kringenwet wordt hierbij vaak als richtinggevend beschouwd. De openheid is van belang voor de landschappelijk-historische context van het fort. Deze waardering heeft in het verleden bv. geleid tot aanpassing van het stedenbouwkundig uitbreidingsplan van Culemborg en binnen gemeente Lingewaal tot afwijziging van het verzoek tot bouw van een nieuw fruitbedrijf nabij Fort bij de Nieuwe Steeg. - Er is behoefte aan sturing op beeldkwaliteit. Uit de casussen blijkt dat een nieuw ruimtelijk initiatief niet per definitie goed of fout is. Het roept vaak de reactie het ligt eraan hoe op. Het is van belang te werken met de juiste omvang, situering en beeldkwaliteit en aan te sluiten op gebiedskarakteristieken. - Het is van belang alle ruimtelijke schaalniveaus en aspecten te betrekken bij ontwikkelingen. Een kwalitatieve ontwikkeling van het Waterlinielandschap gaat niet alleen om de beoordeling van bouwinitiatieven, maar om het totale palet aan ontwikkelingen. Het is voor de ruimtelijke kwaliteit van belang om naast sturing op kwaliteit van gebouwen ook te sturen op kwaliteit van erven, ensembles als randen van bedrijventerreinen en steden en dorpen en landschapselementen als natuurgebieden, wegen en waterlopen. Alle schaalniveaus zijn van belang voor de beleving van het geheel. - Er is behoefte aan toeristisch-recreatieve ontwikkelingsruimte. De Nieuwe Hollandse Waterlinie transformeert van een afgesloten militair systeem naar een toeristischrecreatief publiek landschap. Zichtbaarheid en toegan kelijkheid zijn eigentijdse maatschappelijke doelen. Dit vraagt om ruimtelijk beleid dat eigentijdse invulling mogelijk maakt. Niet alleen voor de forten, maar ook voor lokale ondernemers in de nabijheid van de linie. Nu is toeristisch-recreatieve verbreding vaak gekoppeld aan agrarische hoofdbedrijfsvoering. Verruiming t.b.v. nietagrariërs- lijkt wenselijk ter stimulering van de Waterlinie als toeristisch-recreatief knooppunt. - Behoud door ontwikkeling. Er zijn tal van voorbeelden van het behoud van de historische waarden in combinatie met eigentijdse ontwikkeling. Dit betreft niet alleen de herbestemming van de forten, maar ook de eigentijdse ontwikkeling van landbouwbedrijven in het Waterlinielandschap (referentie Uijttewaal). - Ontwikkelen met kwaliteit is een werkproces. Er is winst te halen door ontwikkelingen in de initiatief fase te begeleiden vanuit de overheid. Met een ontwerpende benadering kan samen gezocht worden naar gebiedseigen oplossingen. Daarnaast is kwaliteits borging niet enkel een vraagstuk van regels, maar ook een organisatievraagstuk. Hoe kunnen de overheden tot een samenwerking komen die leidt tot een grensoverstijgende, uniforme beoordeling van initiatieven i.r.t. Waterliniekernwaarden.

12 12 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal Leidraad Plankwaliteit Het Kwaliteitsteam Nieuwe Hollandse Waterlinie heeft een aantal jaren geleden een Leidraad Plankwaliteit opgesteld. Hierin is een aantal criteria voor ontwikkeling van de Waterlinie omschreven: Criteria voor de kwaliteit van fysieke interventies - de interventie versterkt de beleefbaarheid van de Linie als grote landschappelijke structuur en draagt bij aan de kwaliteit van het cultuurlandschap dat binnen de grenzen van de Linie ligt - de interventie is gericht op het duurzaam voortbestaan en revitaliseren van landschappelijke patronen, gebouwen en werken en waterhuishoudkundige artefacten - de interventie ondersteunt de wederkerige relatie tussen bouwwerken en hun militair-landschappelijke context - de interventie draagt bij aan de betekenis en appreciatie van de Linie als informatief en attractief domein - de interventie houdt de essentiële militair-historische kenmerken van gebouwen en ensembles waarneembaar - de interventie gaat in stilistische en materiële zin een zinvolle relatie aan met het stoere, ongepolijste, utilitaire karakter van de Waterlinie. Dit betekent dat meerdere ontwerpbenaderingen mogelijk zijn, van aansluiten bij tot het contrast zoeken met het robuuste karakter. Functionaliteit - de nieuwe functionaliteit moet ofwel passen binnen de grenzen die aangegeven worden door de vorm en constructie van de historische structuur, ofwel een totaal nieuwe gedaante aannemen die zich qua locatie en beeld verzelfstandigd en die zich dus duidelijk ondersc heidt van het historisch object of de historische structuur. - Centraal bij de herontwikkeling van de NHW staat de ensemblekwaliteit van de 19de eeuwse en begin 20ste eeuwse hoofdstructuur. Waar toevoegingen van na 1945 in de exploitatie van pas komen kunnen ze worden behouden, waar ze overbodig zijn mogen ze voorzien van een steekhoudende argumentatie worden gesloopt. Morfologie - De beeldkenmerken van de linie moeten op ondub belzinnige wijze worden gerespecteerd. Het is onwenselijk morfologische eigenschappen buiten het fysieke historische complex te gaan nabootsen, herhalen of parafraseren. Constructie - In constructieve zin zal de linie vooral moeten blijven uitstralen dat ze indertijd als utilitaire structuur is ontworpen en aangelegd. Als de oorspronkelijke situatie volledig is verdwenen is het in het algemeen niet zinvol noch wenselijk replica s op te richten. In het geval van herontwikkeling van een voorheen bebouwde fortloca tie is een eigentijdse architectuur, die in zijn materialisering de eigenschappen van de linie memoreert, verdedigbaar. Plaatsgebondenheid - Verplaatsing van onroerende linieobjecten is onwenselijk. Er is een onlosmakelijke relatie tussen landschap en weermiddel. Maximaal laadvermogen - De projectie en exploitatie van nieuwe programma s in oude linieobjecten of ensembles is een vorm van evenwichtskunst. Het gebruik en beheer moeten in economische zin duurzaam stand kunnen houden, maar moeten ook zijn afgestemd op de omvang, de sfeer, de conditie en de ligging van de plek of het gebied in kwestie. Komende periode zal het Kwaliteitsteam in het kader van de planologische verankering een hernieuwde versie van de Leidraad opstellen.

13 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal 13 Conclusies De quick scan van het beleid geeft de volgende relaties met het pilotgebied gemeente Lingewaal aan: - ligt geheel binnen Nationaal Landschap ; - de polders ten noorden van de Nieuwe Zuiderlingedijk (Heukelum-Asperen) en de Lingeuiterwaarden en oeverwallen zijn tevens Waardevol Landschap binnen Nationaal Landschap ; - en de voormalige inundatievelden zijn tevens benoemd als Open Velden NHW. - de kernkwaliteiten van de Waterlinie zijn summier omschreven en daarmee lastig toetsbaar; - het inzichtelijk krijgen van de kernkwaliteiten en geldende criteria is voor een leek (maar ook voor een professional ) lastig door de veelheid aan verspreide informatie. Er is geen gebundelde handleiding voor omgang met kernwaarden in NL NHW. Bevindingen: - er wordt in de Ruimtelijke Verordening Gelderland geen concrete vertaling gemaakt naar voorschriften in het bestemmingsplan om NHW-waarden te beschermen; - de NHW in de provinciale verordening kent slechts één legenda-eenheid, de Open Velden ; - de monumenten vallen onder de Open Velden, maar zijn niet afzonderlijk zichtbaar. De verdichtings velden komen niet voor op kaart en in de regels. Dit maakt dat de NHW niet compleet omschreven is i.r.t. de begrenzing Nationaal Landschap; - binnen de grenzen van het NL NHW op de RVG-kaart valt op dat er meerdere legenda-eenheden zijn en daarmee een samengesteld kaartbeeld is: - Waardevol Open Gebied - Nationaal Landschap - Waardevol Landschap binnen Nationaal Landschap - Open Velden NHW (aanvullend op Waardevol Open Gebied (Culemborgerwaard)); - dit samengesteld kaartbeeld maakt dat de NHW als eenheid op de kaart weinig inzichtelijk wordt gemaakt;

14 14 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal Oplossingsrichtingen Om te komen tot een kwalitatief verantwoorde nuancering van het ruimtelijk beleid is het noodzakelijk: 1. de kernkwaliteiten meer concreet te benoemen en toetsbaar te maken. Nu is er geen heldere omschrijving van de gebiedsspeci fieke kernwaarden en toetscriteria. 2. een zonering in het kaartbeeld aan te brengen. Nu is er een grof kaartbeeld. 3. en een kwaliteitsborgingsproces af te spreken. Nu vindt kwaliteitsborging ad hoc plaats 1. Concretiseren van kernkwaliteiten Om de karakteristiek en de samenhang van het gehele Nationaal Landschap Nieuwe Hollandse Waterlinie te borgen, is het van belang de ruimtelijke kwaliteit van de linie nadrukkelijk en éénduidig te verankeren in het ruimtelijk beleid. Dit vraagt om een heldere omschrijving van de kernkwaliteiten Nieuwe Hollandse Waterlinie als toetsingskader voor toekomstige ontwikkelingen. Samenhang Waterlinie met landschap Naast het concretiseren van de kernkwaliteiten van de Nieuwe Hollandse Waterlinie is het van belang te beseffen dat de Waterlinie onlosmakelijk verbonden is met de landschappelijke ondergrond. Inundatie was een efficiënt verdedigingsmiddel door de aanwezige laagten in het rivierenlandschap en de verdedigingswerken zijn direct gekoppeld aan landschappelijke gegevenheden als hooggelegen bij inundatie droogblijvende - oeverwallen en dijken en bevaarbare rivieren. Dit betekent dat de kernkwaliteiten van de Waterlinie gebaseerd op het militair-historisch functioneren (verdedings- en inundatiewerken, schootsvelden en inundatiekommen) direct gekoppeld zijn aan de kernkwaliteiten van de landschappelijke onderlegger; in gemeente Lingewaal is dit het Rivierenland. 2. Opties voor zonering Er kan op meerdere manieren gekeken worden naar de opdracht om te komen tot een voorstel voor nuancering van de Nieuwe Hollandse Waterlinie t.b.v. ontwikkelingsruimte in de Ruimtelijke Verordening Gelderland (RVG). A. Handhaven regels, verkleinen van de begrenzing van de Open Velden Hierbij wordt het plangebied verkleind en blijft in het verkleinde NHW-gebied het huidige strenge regime gelden. Bij verkleining kan gedacht worden aan: 1) directe omgeving rijksmonumenten 2) 1 + de Verboden Kringen of een afgeleide veldbeleving van de openheid rond de forten 3) 2 + een zone langs de hoofdverdedigingslijn voor de veldbeleving van de Waterlinie 4) enkel de feitelijke open ruimten beschermen als waardevol open landschap Voor de delen buiten de verkleinde begrenzing worden vanuit de Nieuwe Hollandse Waterlinie geen regels in de RVG opgenomen. B. Handhaven begrenzing, zoneren kaartbeeld en differentiëren van de legenda van Nieuwe Hollandse Waterlinie Hierbij is en blijft de huidige Belvedere/Nationaal Landschapbegrenzing het uitgangspunt. Dit betekent dat de Open Velden conform de historische inundatievlakten gehandhaafd blijven als zuidoostgrens en dat de zones ten noordwesten van de hoofdverdedigingslijn (veilige zijde tot aan de Linge) ook onderdeel blijven van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het grote kaartbeeld blijft, maar de legenda wordt gedifferentieerd in zones met ieder een eigen beschermings- én ontwikkelingskoers, passend bij de eigenheid van de NHW en het onderliggende rivierenlandschap. C. Handhaven begrenzing, maatwerk: alles Nee, tenzij - regime met kwaliteitsbegeleiding en -toetsing Hierbij wordt er vanuit gegaan dat het aantal initiatieven in de toekomst beperkt zal zijn. Een kwaliteitscommissie zal per initiatief advies moeten uitbrengen (maatwerk). 3. Kwaliteitsborging Er is een aantal opties denkbaar voor de organisatie van kwaliteitsborging, waarbij er een directe relatie is tussen de gedetailleerd van de regels en de intensiteit van het expert judgement. Advies is dit vraagstuk van kwaliteitsborging op te pakken in het traject Planologische verankering Pact van Loevestein. Dit overstijgt de pilot Lingewaal.

15 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal 15 ADVIES kies voor B, handhaaf Nationaal Landschapsgrens en maak een gezoneerde kaart en gedifferentieerde legenda, zowel beschermend als ontwikkelingsgericht. - de Belvederebegrenzing is historisch verantwoord - het omvat het hele systeem van de Waterlinie - en houdt het ensemble van de Waterlinie intact: dit is van belang voor Unesco - de omvang van het Waterlinielandschap is van regionaal/nationaal belang voor het behoud van de robuustheid van de Waterlinie als landschapspark van de Deltametropool (Panorama krayenhoff). Een doorlo pende groene zone (landelijk, rust, ruimte) door Midden Nederland is een duidelijk ruimtelijk ordeningssignaal, welke gebaat is bij robuustheid/passende omvang. - door aan de RVG-NHW een zonering in meerdere legenda-eenheden (i.p.v. nu enkel de eenheid Open Velden ) te koppelen kan de gewenste nuancering bereikt worden, afgestemd op de te onderscheiden deelgebieden. Zo worden kwaliteiten op deelgebiedsniveau beschermd en geeft provincie Gelderland, naast bescherming, richting aan ontwikkelingskoersen. Waarom niet A of C: - bij A1 wordt het belang van (de openheid van) het landschap niet onderkend - bij A3 en in mindere mate A2 wordt de belevingswereld van de Waterlinie beschermd, maar een deel van de Belvedere/NLbegrenzing (en daarmee de historische link met de inundatiekommen gaat verloren). Dat lijkt richting Unesco ongewenst. Tevens wordt er geen beleidsrichting gegeven aan de gebieden direct ten noordwesten van de hoofdverdedigingslijn (veilige zijde verdichtingsvelden). - A4 geeft een heel gedetailleerd kaartbeeld met open ruimten en (zeer veel) zichtlijnen. Het is een statisch landschapsbeeld. Het is verstandiger een hoger abstractieniveau te gebruiken, waarbinnen ook schuifruimte is. Een bosje dat er nu staat, hoeft er over vijf jaar niet meer te staan. Te veel detail leidt tot een gefixeerd beeld en een onwerkbare situatie. - C is enkel mogelijk wanneer er vooraf een duidelijk een gezoneerd kaartbeeld wordt gemaakt met duidelijke toetsingscriteria. Zonder helder kader wordt expert judgement willekeurig en ontstaat het risico van rechtsongelijkheid. Wanneer er een gezoneerd kaart beeld komt met criteria is dit in feite gelijk aan B.

16 16 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal Panorama Krayenhoff

17 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal 17 3 Kwaliteitsborging Planologisch beleid Het planologisch beleid voor de ruimtelijke ordening van de Nieuwe Hollandse Waterlinie is gericht op het beschermen en ontwikkelen van de kernkwaliteiten: het militair verdedigingssysteem, de grote openheid en het groen en het overwegend rustig karakter. Deze kernkwaliteiten zijn volgens Unesco van een outstanding universal value. Bescherming Omwille van de bescherming en ontwikkeling van de kernkwaliteiten is een terughoudende planologische benadering wat betreft initiatieven met een verdichtend en verstedelijkend effect op het landschap noodzakelijk. Bij de beoordeling van alle ruimtelijke initiatieven is de grondhouding Nee, tenzij... oftewel Pas op, u bevindt zich in de Waterlinie. Zorgvuldigheid is geboden! én ontwikkeling Deze - op kwaliteit gerichte - grondhouding betekent evenwel dat ontwikkelingen heel goed mogelijk zijn. Het is daarbij wel noodzakelijk dat de ruimtelijke ingrepen zorgvuldig worden ontworpen en ingepast in de karakteristieken van de Waterlinie en de topografie van het onderliggende landschap. Ontwikkelingsperspectief De kernkwaliteiten staan centraal bij de beoordeling van ruimtelijke initiatieven en behoud door ontwikkeling is daarbij het credo. Maar wat betekent dat - voor kansen en beperkingen - in de ruimtelijke ontwikkeling? De puntelementen worden beschermd op basis van hun status als rijksmonument. Herbestemming van forten en batterijen moet zorg dragen voor duurzaam behoud, afgestemd op de draagkracht van het militaire werk en de omgeving. Voor de lijnelementen, zoals de hoofdverdedigingslijn, is de inzet gericht op actief herstel, eenheid van behandeling, fysieke continuïteit en toegankelijkheid voor fietsers en wandelaars. Op gebiedsniveau, in de vlakken van de inundatiekommen van de Waterlinie, is het beleid op hoofdlijnen gericht op bevordering van grondgebonden agrarische activiteit, natuur, waterbeheer en extensieve openluchtrecreatie. Dit zijn vormen van ruimtegebruik passend bij de Waterlinie én dit zijn de noodzakelijke economische dragers voor een duurzame instandhouding van de kernkwaliteiten. Nieuwe bedrijventerreinen, woningbouw en glastuinbouw zijn ongewenst. Deze grootschalige ruimtelijke ontwikkelingen conflicteren met de kernkwaliteiten van de Waterlinie. Voor reeds bestaande stedelijke gebieden en bedrijventerreinen geldt dat ontwikkelingen gericht dienen te zijn op afronding t.b.v. een kwalitatieve inpassing in het Waterlinielandschap. Transformaties van verdichte gebieden (bijvoorbeeld omvorming van bedrijventerrein naar nieuwe woonlandschappen) zijn mogelijk, mits deze leiden tot een ruimtelijke kwaliteitsimpuls van het terrein en de randen. Grootschalige infrastructurele ontwikkelingen worden eveneens zeer terughoudend benaderd. Risico s zijn verstoring van de rust en versnippering van de linie. Wanneer het maatschappelijk belang na afweging dermate groot blijkt te zijn, ligt er de verplichting om een excellent inpassingplan te maken, afgestemd op de kwaliteiten van de Waterlinie.

18 18 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal Kwaliteitstoets Ruimtelijke initiatieven worden met een open, nieuwsgierige houding benaderd; een duurzame ontwikkeling is immers noodzakelijk voor het behoud van de linie. De initiatieven zullen door een kwaliteitsteam worden begeleid en beoordeeld op het effect op de kernkwaliteiten. Om dit inzichtelijk te maken wordt van initiatiefnemers verwacht een beeldkwaliteitplan aan te leveren. Deze kwaliteitstoets is noodzakelijk omdat het ondoenlijk is om vooraf gedetailleerd aan te geven wat wel en wat niet mogelijk is. Daarnaast is een initiatief niet per definitie goed of fout, maar is de kwaliteit mede afhankelijk van het ontwerp. Het is cruciaal om maatwerk in planbegeleiding en toetsing te leveren. Het kwaliteitsborgingsproces wordt samen met de regio en het landelijk kwaliteitsteam nader uitgewerkt. Kernkwaliteiten, zonering & omgangsvormen Een kwaliteitstoets kan niet zonder heldere criteria vooraf. Dat zou leiden tot willekeur. De kernkwaliteiten van de Waterlinie zoals vastgelegd in BARRO zijn leidend. Om te komen tot een praktisch werkbaar kwaliteitsborgingsproces is het gewenst de kernkwaliteiten nader uit te werken, gebiedsspecifiek te maken én de gewenste omgangsvormen te beschrijven. Zonering Waterlinie De pilot Lingewaal vertaalt de militair historischruimtelijke opbouw van de Waterlinie in een planologische zonering. Deze Waterlinielegenda bestaat uit de volgende onderdelen: kernzone, open velden, accessen en verdichtingsvelden. In hoofdstuk vier worden deze zones nader omschreven. De Atlas Nieuwe Hollandse Waterlinie vormt de basis. Hierin staan de onderdelen van de Waterlinie opgetekend. Door de planologische zonering te koppelen aan de kenmerkende Waterlinieopbouw wordt de eigenheid van de Linie geborgd. En dit begrippenkader is een logische doorvertaling van de terminologie van Panorama Krayenhoff. Het is herkenbaar en herleidbaar. zijn ruimtelijke eenheden te onderscheiden met een eigen karakteristiek en daaraan gekoppeld ontwikkelperspectief. Bij de uitwerking worden zowel de kernkwaliteiten van de Waterlinie, als de kernkwaliteiten van het onderliggende landschap beschouwd. Deze zijn onlosmakelijk met elkaar verbonden. In het geval van Lingewaal betreft dit het rivierenlandschap. Omgangsvormen De uitwerking van kernkwaliteiten is een omschrijving van gebiedsspecifieke waarden. Het is van belang daarbij aan te geven wat de gewenste omgangsvormen zijn. In de vorm van een set ontwerprichtlijnen wordt op hoofdlijnen aangegeven waar nieuwe initiatieven aan moeten voldoen. Dat geeft helderheid vooraf. Het is een inspiratie voor een kwalitatief verantwoorde ontwikkeling en het geeft aan op welke aspecten getoetst zal worden. Kernkwaliteiten Waterlinie & onderliggende landschap De pilot Lingewaal werkt de kernkwaliteiten uit BARRO nader uit. Per zone worden de essenties nader omschreven en gebiedsspecifiek gemaakt. Er worden deelgebieden per zone onderscheiden. Zo kent de hoofdverdedigingslijn een aantal samenhangende ensembles, zoals ook vastgelegd in de monumentenaanwijzing. En ook in de open velden

19 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal 19 Instrumenten De planologische verankering van de Waterlinie vindt op een aantal niveaus plaats. Op rijksniveau zijn de kernkwaliteiten voor de Waterlinie als geheel vastgelegd in BARRO. Het landelijk kwaliteitsteam onderzoekt komende tijd hoe de kwaliteitsborging en planologische verankering op dit niveau uitgewerkt kan worden, gekoppeld aan een herijking van de Leidraad Plankwaliteit. Op provincieel niveau zal de Nieuwe Hollandse Waterlinie planologisch worden verankerd in de verordening. Het streven is in de nieuwe omgevingsverordening van Gelderland de begrenzing van de Waterlinie vast te leggen, deze te koppelen aan de omschrijving van BARRO en voor de gebiedsgerichte uitwerking van kernkwaliteiten en omgangsvormen te verbinden met een op te stellen Leidraad Kernkwaliteiten Nieuwe Hollandse Waterlinie. Deze kwaliteitsgids is te gebruiken als een handboek voor ontwikkelaars, planbegeleiders en -toetsers binnen de linie. De pilot Lingewaal geeft een eerste aanzet voor deze kwaliteitsborging. In het project planologische verankering Nieuwe Hollandse Waterlinie Pact van Loevestein wordt de doorvertaling van het rijks- en provinciaal beleid in een gecoördineerd intergemeentelijk bestemmingsplan onderzocht, waarbij de waarde Nieuwe Hollandse Waterlinie in de vorm van een dubbelbestemming geborgd wordt. De mogelijkheden worden op dit moment samen met de gemeenten onderzocht.

20 20 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal

21 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal 21 4 Waterliniezonering Zonering voor helderheid Belangrijke opgave voor de pilot Lingewaal - en de Waterlinie als geheel - is het creëren van planologische helderheid. In hoofdstuk drie is op hoofdlijnen een advies gegeven voor de wijze van kwaliteitsborging. Om te komen tot een praktisch werkbaar kwaliteitsborgingsproces is het gewenst de kernkwaliteiten nader uit te werken, gebiedsspecifiek te maken én de gewenste omgangsvormen te beschrijven. Een middel om dat te bereiken is het planologisch zoneren van de Waterlinie. Iedere zone heeft eigen karakteristieken, met daaraan gekoppeld een aantal omgangsvormen d.m.v. ontwerprichtlijnen. Per zone worden de universal values concreter omschreven en gebiedsspecifiek gemaakt. Dit geeft helderheid aan het begin van ruimtelijke initiatieven en maakt duidelijk waar plantoetsers op zullen letten bij de beoordeling. De Waterlinielegenda De zonering is afgestemd op de karakteristieke ruimtelijke opbouw van de Nieuwe Hollandse Waterlinie: - Kernzone van hoofdverdediging De kernzone bestaat uit het landschap rondom de hoofdverdedigingslijn met daarin de rijksmonumentale objecten en de Verboden Kringen rondom de forten. De rijksmonumenten zijn beschermd met monumentenwetgeving (authenciteit); de kernzone organiseert de bescherming en ontwikkeling van de samenhang tussen de authentieke puntelementen. - Open Velden De Open Velden zijn de essentie van de Waterlinie: de inundatievlakten. Deze zone zorgt voor de bescherming en ontwikkeling van de - meer verborgen - militaire kenmerken én van de kernkwaliteiten openheid en groen, rustig karakter. - Verdichtingsvelden De Verdichtingsvelden zijn, in Panorama Krayenhoff benoemde, gebieden aan de veilige zijde van de Waterlinie. Ze zijn geen onderdeel van het militaire complex, maar verhelderen de ruimtelijke opbouw van de Linie door een ontwikkelingskoers richting een groene en recreatieve parkachtige ontwikkeling in contrast met de Open Velden. - Accessen De accessen zijn grotendeels opgenomen in de kern zone; daar liggen immers de verdedigingswerken. De acceslandschappen binnen de begrenzing van het Nationaal Landschap, maar buiten de kernzone, worden in deze zone omschreven. In dit hoofdstuk worden de zones worden de kernkwaliteiten en ontwikkelingsperspectieven nader omschreven. Tevens worden de zones voor gemeente Lingewaal gebiedsspecifiek gemaakt en voorzien van een set ontwerprichtlijnen.

22 22 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal

23 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal 23 Kernzone van hoofdverdediging De kernzone van de Waterlinie - als het gaat om de beleving van de militair-historische bouwwerken - bestaat uit de rijksmonumentale objecten gelegen langs de hoofdverdedingslijn. Deze hoofdweerstandsstrook bestaat uit een variabele zone aan weerszijden van de hoofdverdedigingslijn en het landschap binnen de Verboden Kringen en schootsvelden met de daarin gelegen forten en militaire verdedigings- en inundatiewerken, zoals de schuilplaatsen, kazematten, inundatiesluizen, inundatiekanalen en batterijen. De kernzone is de directe context van de monumenten. Doel Het doel van de kernzone is het beschermen van het militair-historisch ensemble, de samenhang tussen de monumenten onderling en hun directe omgeving. De huidige openheid binnen de Verboden Kringen en aan de inundatiezijde van de hoofdverdedigingslijn moet behouden blijven. Het planologisch regime staat ten dienste van de samenhang, waarneembaarheid en de recreatieve waarde van de Waterlinie. Dit betreft zowel bescherming van nog aanwezige waarden als ontwikkelingen ter versterking van de beleefbaarheid, zoals de aanleg van een recreatief netwerk en de natte voet onderaan de hoofdverdedigingslijn, in samenhang met water- en natuuropgaven. Ontwikkelingsperspectief De monumenten binnen de kernzone, zoals de forten, batterijen, houten Kringenwetwoningen, schuilplaatsen, kazematten en inundatiewerken, worden via de Monumentenwet beschermd. Deze objecten hebben een militaire functie gehad in het kader van de NHW en zijn in voldoende mate gaaf en herkenbaar. Er zijn geen ontwikkelingen toegestaan die het monument beschadigen, vernielen of ontsieren. De ontwikkeling van de monumenten is gericht op duurzame instandhouding en maatschappelijke beleving. Voor exploitabele objecten, zoals de forten, is behoud door ontwikkeling het credo. Door het toevoegen van economische en publieke functies kan dit erfgoed behouden blijven. Het is daarbij mogelijk wijzigingen aan het object aan te brengen, mits de kernwaarden niet worden aangetast. In het kader van nee, tenzij... is het plaatsen van nieuwe gebouwde objecten op of naast een fort is ten behoeve van het duurzaam behoud van de Nieuwe Hollandse Waterlinie denkbaar. Voor de nietexploitabele objecten, zoals de dijken, batterijen, schuilplaatsen, kazematten en inundatiewerken, is duurzaam behoud en beleefbaarheid eveneens de koers. Aangezien het economisch ten nutte maken van deze objecten nauwelijks mogelijk is, vraagt dit om een andere organisatie van beheer. Voor de hoofdverdedigingslijn is de inzet gericht op actief herstel, eenheid van behandeling, fysieke continuïteit en toegankelijkheid voor fietsers en wandelaars. Initiatieven binnen de kernzone zullen streng worden beoordeeld, maar dit betekent niet dat deze zone op slot zit. Er blijft ruimte voor de economische ontwikkeling van de agrarische bedrijven in het gebied. Binnen het kader van nee, tenzij... is uitbreiding van agrarische bebouwing binnen of aansluitend op het bestaande bouwperceel denkbaar (aantoonbaar noodzakelijk voor een duurzame agrarische bedrijfsvoering) én goed ontworpen. Er is geen ruimte voor nieuwvestiging van agrarische bedrijven. De bestaande openheid binnen de schootsvelden en de monumentale context dient gerespecteerd te worden. Binnen het perspectief van de Waterlinie is het denkbaar op bestaande niet-agrarische erven (beperkt en kwalitatief) gebouwen toe te voegen ten behoeve van toerisme en recreatie. De duurzaamheid van het Waterlinielandschap is immers gebaat bij economische dragers en maatschappelijke toegankelijkheid. De kernzone is de clustering van de monumentale objecten, maar ook de kern van het toeristisch-recreatief gebruik. In dit kader is en blijft ook erftransformatie denkbaar. Voor bestaande dorpen en steden dient ontwikkeling gericht te zijn op kwalitatieve inpassing van de randen. Stedelijke uitbreiding binnen de kernzone is ongewenst. Transformatie van bestaand bebouwd gebied dient gericht te zijn op een kwaliteitsimpuls voor het terrein, gekoppeld aan de kernkwaliteiten van de NHW. Bij nieuwbouw binnen de kernzone is houtbouw het uitgangspunt, ter versterking van het Waterliniekarakter geïnspireerd op voormalige militaire wetgeving. Ontwikkelingen voor natuur- en waterbeheer en landschapsbouw voegen zich prima naar de groene karakter van de Waterlinie en zijn in potentie waardevol voor de versterking ervan. Het is hierbij wel van belang dat de herinrichting van het landschap wordt afgestemd op de militair-historische kenmerken, de openheid en de kenmerken van het onderliggende landschap. Planten van bosschages en het verbouwen van hoog opgaande gewassen (boomteelt) is ongewenst binnen de schootsvelden. De mogelijkheden voor nieuwe boomgaarden zijn sterk locatieafhankelijk (ze zijn een vanzelfsprekend onderdeel van het oeverwallandschap van de accessen, maar kunnen schootsvelden verstoren.)

24 24 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal HOOFDVERDEDIGINGSLIJN & MONUMENTEN KERNZONE HOOFDVERDEDIGING OPEN VELDEN VERDICHTINGSVELDEN ACCES (buiten kernzone)

25 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal 25 Kernzone in Lingewaal In gemeente Lingewaal bestaat de kernzone uit: a. Linge-acces b. Tussenstelling Zuiderlingedijk c. Tussenstelling Kweldijk Tielerwaard d. Waal-acces a. Linge acces Het Linge-acces ligt ter hoogte van Asperen en bestaat uit het landschap binnen de Verboden Kringen rond de rivier de Linge vanaf de Meerdijk tot aan de Nieuwe Zuiderlingedijk en de omgeving van het Fort bij de Nieuwe Steeg. b. Tussenstelling Zuiderlingedijk De Nieuwe Zuiderlingedijk en de Zuiderlingedijk tot aan de het gemaal Broekse Sluis vormen samen met een variabele zone aan weerszijden van deze hoofdverdedigingslijn de Tussenstelling Zuiderlingedijk. De natuurgebieden van de EHS en Natura 2000, parallel aan de dijk, zijn onderdeel van dit deel van de kernzone. c. Tussenstelling Kweldijk Tielerwaard Tussen gemaal Broekse Sluis en het Fort bij Vuren, dwars door de Tielerwaard, ligt de Tussenstelling Kweldijk. De kernzone bevat de nog resterende historische kade waar de Waterlinie gebruik van maakte met het westelijk gelegen bosperceel en het oostelijk gelegen boezemgebied. Vanaf het Lingebos richting het zuiden bestaat de kernzone uit het nog te ontwikkelen verdwenen deel van de Waterlinie, bestaande uit een te herstellen kade waarlangs de groepsschuilplaatsen liggen en een inundatiegebied ten westen ervan. Deze zone wordt doorsneden door de infrastructuurbundel A15-Betuwelijn. d. Waal acces Het Waal-acces ligt ter hoogte van Fort Vuren, Gorinchem, Woudrichem en Slot Loevestein en bestaat uit het landschap rond de rivier de Waal. In gemeente Lingewaal zijn de volgende Waterliniemonumenten aanwezig: - Fort bij de Nieuwe Steeg (Geofort) - Fort bij Vuren - Wapenplaats Asperen - waaiersluis Wapenplaats - waaiersluis Diefdijklinie/Sluiseiland - batterijen Meerdijk noord en zuid, batterij Nieuwe Zuiderlingedijk en batterij Broekse Sluis - (groeps)schuilplaatsen en kazematten - Meerdijk: schuilplaatsen als onderdeel batterijen - Lingedijk: betonwerken Linge-uiterwaard - Nieuwe Zuiderlingedijk: twee schuilplaatsen 1916, lijnopstelling groepsschuilplaatsen aan weerszijden dijk en schuilplaats op batterij - Zuiderlingedijk: groepsschuilplaatsen zuidoostzijde en schuilplaatsen op batterij Broekse Sluis - kade Tielerwaard: groepsschuilplaatsen ten westen kade Lingebos en groepsschuilplaatsen aan weerszijden A15/Betuwelijn - schuilplaatsen en kazematten glacis Fort bij Vuren - ruïne inundatiesluis/gemaal Fort bij Vuren Deze monumenten geclusterd in het monumentenaanwijzingsprogramma 2009: 68. Wapenplaats bij Asperen 69. Betonnen werken Asperen 601. Waterwerken Asperen 70. Fort bij de Nieuwe Steeg 71. Tussenstelling Zuiderlingedijk 72. Tussenstelling kweldijk 73. Fort bij Vuren Ontwikkelingsperspectief De ontwikkeling van de Diefdijklinie is gericht op versterking van de waterkerende functie, herstel van de historische waarden, verbetering van de beleefbaarheid en verkeersveiligheid. Het streven is de verdwenen kweldijk door de Tielerwaard te herstellen en recreatief toegankelijk te maken. Het Lingeacces kent een kleinschalige mix van functies (landbouw, natuur, recreatie). Het uitvoeringsprogramma Lingekwartier draagt bij aan de toeristisch-recreatieve ontwikkeling van de omgeving van de forten bij Asperen en de Nieuwe Steeg. Rondom de Nieuwe Zuiderlingedijk heeft natuurontwikkeling het primaat (EHS, N2000). Aandachtspunt is het behoud en de ontwikkeling van uitzichten vanaf de hoofdverdedigingslijn richting de inundatiekom. De Zuiderlingedijk is een kleinschalig historisch bebouwingslint met, naast wonen, mogelijkheden voor kleinschalige recreatie. Voor de kernzone tussen de Broekse Sluis en het Fort bij Vuren is de ontwikkeling gericht op herstel van de hoofdverdedigingslijn gekoppeld met recreatieve routes. Rondom het Fort bij Vuren ligt het accent op versterking van de routestructuur en beleefbaarheid van de rijke verzameling Waterlinierelicten. Binnen het Waalacces is transformatie/herbestemming van het Heuffterrein (EMAB) mogelijk, wanneer dit voor het landschap een kwaliteitsimpuls betekent.

26 26 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal Kernkwaliteiten Nieuwe Hollandse Waterlinie Kernkwaliteit van de monumentenclusters is de authenciteit van de militaire verdedigings- en inundatiewerken en de onderlinge samenhang tussen de monumenten en het landschap (in clusters) zoals specifiek, per complex, omschreven is in het aanwijzigingsprogramma. Het Linge-acces is de historische doorgang tussen de inundatievelden van de Tieler- en Culemborgerwaarden. De bevaarbare rivier en de drooggelegen dijken en oeverwallen werden verdedigd vanuit een ensemble van verdedigingswerken; de forten Asperen, Nieuwe Steeg en de Wapenplaats, de batterijen en de veldstellingen. Het ensemble van inundatiewerken, de waaiersluizen in de Lingedijken en de Diefdijklinie, is uniek. De landschappelijke openheid binnen de voormalige Verboden Kringen is een kernkwaliteit, voortkomend uit de voormalige Kringenwet. Deze openheid kan worden versterkt door het verwijderen van het bosje langs de Tiendweg. De Linge-uiterwaard ten westen van de Meerdijk is in de Waterlinieopbouw de veilige zijde met de stadswal van Asperen zichtbaar op de achtergrond. De tussenstelling Zuiderlingedijk bestaat uit de Nieuwe Zuiderlingedijk en de Zuiderlingedijk zijn onderdeel van de hoofdverdedigingslijn. Dit uit zich door het ritme van groepsschuilplaatsen, veelal in karakteristieke lijnopstelling, en relicten van grondwerk van loopgraafstellingen langs de dijk. De natte voet onderaan de dijk in het uitgedijkte land ontstaan door aanleg van de dijk geeft expressie aan de inundatiebeleving. De huidige zichtlijnen naar de inundatiekom door het sterk bebost gebied zijn waardevol. Tussen gemaal Broekse Sluis en het Fort bij Vuren, dwars door de Tielerwaard, ligt de Tussenstelling Kweldijk. De kernzone bevat de nog resterende historische kade waar de Waterlinie gebruik van maakte met het westelijk gelegen bosperceel en het oostelijk gelegen boezemgebied. Vanaf het Lingebos richting het zuiden bestaat de kernzone uit het nog te ontwikkelen verdwenen deel van de Waterlinie, bestaande uit een te herstellen kade waarlangs de groepsschuilplaatsen liggen en een inundatiegebied ten westen ervan. Deze zone wordt doorsneden door de infrastructuurbundel A15-Betuwelijn. Het Waal-acces is de historische doorgang tussen de inundatievelden van de Tielerwaard en de Bommelerwaard. De bevaarbare rivier en de drooggelegen dijken en oeverwallen werden verdedigd vanuit een ensemble van verdedigingswerken; het Fort bij Vuren, de vestingsteden Gorinchem en Woudrichem, het Slot Loevestein en de batterij onder Brakel (Vestingdriehoek). Via de inundatiewerken bij Dalem en Fort bij Vuren werd het Waalwater ingelaten. De landschappelijke openheid binnen de voormalige Verboden Kringen is een kernkwaliteit, voortkomend uit de voormalige Kringenwet. Ontwerprichtlijnen - behoud en ontwikkel de authenciteit en samenhang van de monumentale objecten door een respectvolle omgang met de waarden (zie monumentenbeschrijving) - behoud en versterk historische identiteit van de hoofdverdedigingslijn, waaronder het cultuurhistorisch dijkprofiel en de miltaire relicten in de dijk. - behoud en ontwikkel de zichtbaarheid van de opstelling van de groepsschuilplaatsen langs de liniedijk: zij geven de dijk de Waterlinie-identiteit - behoud en versterk de continuïteit van de hoofdverdedigingslijn en benut deze waar mogelijk voor recreatieve routes - maak de monumenten zichtbaar, toegankelijk en, indien mogelijk, ook eigentijds bruikbaar - behoud en ontwikkel de ruimtelijke en functionele samenhang tussen de historische militaire objecten onderling en het onderliggende landschap, in het bijzonder gericht op de relatie verdedigingswerk-acces, - behoud en versterk de openheid binnen de Verboden Kringen, in de schootsvelden vanaf de hoofdverdedigingslijn en stimuleer openheid aan de inundatiezijde - nieuwbouw in de kernzone dient in hout uitgevoerd te worden, geïnspireerd op houten Kringenwetwoningen - behoud en ontwikkel het recreatief netwerk op de dijk en onderlangs door de natte natuurgebieden - behoud en versterk zicht op karakteristieke beelden van de veilige zijde, zoals de stadswal Asperen vanaf de Meerdijk en de kerktoren Asperen vanaf de Nieuwe Zuiderlingedijk - herstel de verdwenen hoofdverdedigingslijn door de Tielerwaard en verminder de barrierewerking van de A15/Betuwelijn. Van de initiatiefnemer wordt een beeldkwaliteitsplan verwacht om de ruimtelijke kwaliteit aan te tonen.

27 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal 27 Kernkwaliteiten rivierenlandschap Het onderliggende landschap van het Lingeacces is een karakteristiek deel van het rivierengebied, met de meanderende rivier de Linge, met haar uiterwaarden, de Lingedijk en de naastgelegen oeverwal en de gradiënt naar de rivierkom. Kernkwaliteiten van deze uiterwaard zijn de natuurwaarden, het reliëf en het zicht op de stadswal van Asperen. Het reliëf is een samenspel van natuurlijke rivierdynamiek en ontginningen, welke naast agrarische ontginningspatronen - waarschijnlijk ook relatie hebben met de aanleg van de beide batterijen aan de Meerdijk. Kernkwaliteiten van de oeverwal zijn de kleinschaligheid, het historisch karakter en de fruitteelt als grondgebruik. Richting de rivierkom wordt het landschap opener, met een rationele verkaveling en ordening met kaden, weteringen en lanen. De kernkwaliteiten van het onderliggende landschap van de Tussenstelling Zuiderlingedijk worden langs de Nieuwe Zuiderlingedijk gevormd door de omliggende natuurwaarden van de natte rivierkomnatuur. De nog aanwezige relicten van de historische ontginningen zijn waardevol, zoals restanten van ontginningspatronen en restanten van kades, waaronder historische dorpspolderkades welke de begrenzingen vormden tussen de dorpspolders Asperen en Heukelum met tussenliggend boezemgebied. Kernkwaliteiten van de Zuiderlingedijk zijn het grootse uitzicht over de Linge en de kleinschalige historische bebouwingslinten van Vogelswerf en Spijk. Het onderliggende landschap van de Tussenstelling Kweldijk is het laagste, meest natte deel van de rivierkom Tielerwaard. In het noordelijk deel is de westgrens verdicht door de aanwezigheid van een bosstrook en het Lingebos. In het westelijk deel ligt een voormalig boezemgebied, duidelijk begrensd in het landschap, met doorzichten naar de open polders. De kade is een restant van de dorpspolderkade. In deze zone ligt een wiel, als herinnering aan de kadedoorbraak. Ten zuiden van het Lingebos is het landschap aan weerszijden zeer open van karakter, met de laanbeplanting van de Dalemse Zeiving als heldere landschapsstructuur. Het onderliggende landschap van het Waalacces is een karakteristiek deel van het rivierengebied, met de rivier de Waal, met haar uiterwaarden, de Waaldijk en de naastgelegen oeverwal en de gradiënt naar de rivierkom, de polder Tielerwaard. Ontwerprichtlijnen - behoud en ontwikkel de karakteristieke ruimtelijke opbouw in de gradiënt van rivier-oeverwal-kom - behoud en ontwikkel de heldere structuur met dijken, kaden, watergangen en lanen in de polder - behoud en versterk samenspel natuurlijk reliëf en historische ontginningspatronen - behoud en versterk toeristisch-recreatief netwerk op en langs de Linge, de Waal en de verbindingszone langs de kweldijk. - behoud en ontwikkel het karakter van het uitgedijkte land langs de Nieuwe Zuiderlingedijk, met historische ontginningspatronen en objecten als historische bruggetjes en sluizen. - behoud het zicht op de waterplassen aan weerszijden van de Nieuwe Zuiderlingedijk - behoud en ontwikkel het zicht op de Linge vanaf de Zuiderlingedijk - behoud en ontwikkel het kleinschalig karakter van de dijklinten. Incidenteel is toevoeging van een dijkhuis denkbaar, mits dit met kwaliteit gebeurd, voortbouwend op de historische identiteit. - behoud en ontwikkel de karakteristieken van het rivierkomlandschap en in het bijzonder de historische structuur van dorpspolderkades en boezems en het wiel welke karakteristiek is voor de Tielerwaard - benutting van het vml. boezemgebied ten oosten van de kade voor toekomstige wateropgaven kan de Waterlinie-identiteit versterken - gebruik bij de transformatie van het Heuffterrein ligging in de Waaluiterwaard en de historie van de steenfabriek als basis. Van de initiatiefnemer wordt een beeldkwaliteitsplan verwacht om de ruimtelijke kwaliteit aan te tonen.

28 28 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal

29 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal 29 Open Velden De open velden zijn het geheime wapen van de Waterlinie. Hier werd het water ingelaten om de vijand te weren. Gebruik makend van de natuurlijke laagten van het landschap werd het gebied ingericht om zo snel mogelijk, over een groot gebied, een zo lang mogelijk volgehouden constante waterdiepte van circa 50 centimeter te bereiken. Te diep om met manschappen en geschut doorheen te trekken, te ondiep om te bevaren. Deze voormalige inundatiekommen zijn de essentie van de Nieuwe Hollandse Waterlinie en tegelijkertijd het kwetsbaarst omdat ze gedurende 150 jaar slechts een virtueel bestaan leiden; onzichtbaar geprojecteerd over de eigendommen van boeren. Doel Het doel van de zone open velden - in planologische zin - is het duurzaam in stand houden van kenmerken van inundatiesysteem, de grote openheid en het groen, overwegend rustige karakter. De kenmerken van het militair-historisch functioneren van deze voormalige inundatiekommen uiten zich in de vorm van de waterwerken, de kaden en bovenal in de lage ligging van het land. Behoud van het natuurlijk reliëf is essentieel, evenals de beleving van het natte karakter. De kernkwaliteiten openheid, groen, rust en duisternis zijn bij uitstek verbonden aan de open velden, met name door het continue gebruik door de landbouw. Ontwikkelingsperspectief Op hoofdlijnen is het beleid voor de Waterlinie in de Open Velden gericht op bevordering van grondgebonden agrarische activiteit, natuur, waterbeheer en extensieve openluchtrecreatie. Dit zijn vormen van ruimtegebruik passend bij de Waterlinie én dit zijn de noodzakelijke economische dragers voor een duurzame instandhouding van de kernkwaliteiten. Voor bestaande landbouwbedrijven betekent de bevordering van een duurzame landbouw logischerwijs ook dat uitbreiding van agrarische bebouwing binnen of aansluitend op het bestaande bouwperceel goed denkbaar is, mits deze aantoonbaar noodzakelijk is voor een duurzame agrarische bedrijfsvoering én goed wordt ingepast. Het vestigen van nieuwe agrarische erven, voor zover mogelijk in de overige beleidskaders, zal kritischer worden bezien. Dit leidt immers tot verdichting van open landschap. Toch is nieuwvestiging denkbaar, mits goed gemotiveerd en ingepast. Een nieuw erf is niet per definitie een aantasting van de kernkwaliteit, maar dat is sterk afhankelijk van de locatie en uitwerking. In de zonering en de gebiedsgerichte uitwerkingen wordt hier meer helderheid over gegeven. Ontwikkelingen voor natuur- en waterbeheer voegen zich prima naar de groene karakter van de Waterlinie en zijn in potentie waardevol voor de versterking van de groene karakter en de Liniebeleving. Het is hierbij wel van belang dat de herinrichting van het landschap wordt afgestemd op de militair-historische kenmerken, de openheid en de kenmerken van het onderliggende landschap. De kernkwaliteiten van de Waterlinie lenen zich uitstekend voor extensieve openluchtrecreatie. Verbeteren van de toegankelijkheid van de Waterlinie voor fietsers en wandelaars is van belang om het historisch erfgoed te verankeren in de hoofden en harten van de maatschappij. Nieuwe bedrijventerreinen, woningbouw en glastuinbouw zijn ongewenst. Deze grootschalige ruimtelijke ontwikkelingen conflicteren met de kernkwaliteiten van de Waterlinie. Voor reeds bestaande stedelijke gebieden en bedrijventerreinen geldt dat ontwikkelingen gericht dienen te zijn op afronding t.b.v. een kwalitatieve inpassing in het Waterlinielandschap. Transformaties van verdichte gebieden (bijvoorbeeld omvorming van bedrijventerrein naar nieuwe woonlandschappen) zijn mogelijk, mits deze leiden tot een ruimtelijke kwaliteitsimpuls van het terrein en de randen. Grootschalige infrastructurele ontwikkelingen worden eveneens zeer terughoudend benaderd. Risico s zijn verstoring van de rust en versnippering van de linie. Wanneer het maatschappelijk belang na afweging dermate groot blijkt te zijn, ligt er de verplichting om een excellent inpassingplan te maken, afgestemd op de kwaliteiten van de Waterlinie.

30 30 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal HOOFDVERDEDIGINGSLIJN & MONUMENTEN KERNZONE HOOFDVERDEDIGING OPEN VELDEN VERDICHTINGSVELDEN ACCES (buiten kernzone)

31 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal 31 Open Velden in Lingewaal Het Open Veld in gemeente Lingewaal bevat een groot deel van de historische inundatiekom. Het overig deel ligt in gemeente Geldermalsen en een deel in gemeente Gorinchem. Het Open Veld ligt binnen het grotere geheel van de Tielerwaard. Binnen het Open Veld is een aantal landschappelijk deelgebieden te onderscheiden, waarbij de basis ligt bij de ontginningsgeschiedenis van het rivierenlandschap. In het verleden hadden de dorpen op de oeverwallen ieder hun eigen dorpspolder. Tussen de kades van deze dorpspolders lagen de meest natte gronden, de boezems. Restanten van deze historische ruimtelijke opbouw zijn nog aanwezig in het huidige grootschalige ruilverkavelingslandschap. Het Open Veld in Lingewaal heeft een overlap met de hiervoor beschreven kernzone. Voor de delen van het historisch inundatieveld binnen de kernzone gelden andere criteria - deze zijn strenger en meer specifiek. Ontwikkelingsperspectief Aanvullend op het generieke perspectief voor de Open Velden geldt gebiedsspecifiek voor de Open Velden in de gemeente Lingewaal dat de hoofdfunctie grondgebonden landbouw is. Dit betekent dat de Waterlinie, conform het regime nee, tenzij..., open staat voor uitbreiding van agrarische bebouwing binnen of aansluitend op het bestaande bouwperceel, mits deze uitbreiding zorgvuldig wordt ontworpen in het landschap, aangetoond in een beeldkwaliteitsplan. In Lingewaal is ook de vestiging van een nieuw landbouwbedrijf in het Open Veld denkbaar. Een nieuwvestigingsinitiatief zal niet alleen op locatie, positie en architectuur van de gebouwen en het erfontwerp worden beoordeeld (beeldkwaliteitsplan), maar vooral op de passendheid van de locatie. Passend in de Tielerwaard betekent in ieder geval dat een nieuw erf langs één van de oorspronkelijke boerderijstraten van het plan van de ruilverkaveling dient te liggen én dat enkel buiten de kernzone van de Waterlinie. Een nieuw erf middenin de open weilanden is ongewenst. Potentieel geschikte boerderijstraten zijn: Nieuwe Weg, Bloklandweg, Laarweg, Mert en de Achterdijk. Hierbij geldt wel dat de Waterlinie slechts één van de beoordelingscriteria is. Bedrijfsuitbreiding en eventueel nieuwvestiging dient vanzelfsprekend ook te voldoen aan de overige wettelijke en beleidsmatige criteria (zoals bijvoorbeeld op het vlak van milieu, natuur, etcetera). Ook de bedrijfskundige noodzaak zal moeten worden aangetoond. Tussen de Waal en de A15 ligt het bedrijventerrein Zeiving. Met het huidig historisch besef zou vestiging van een bedrijventerrein in de Waterlinie niet mogelijk geweest zijn. Voor de gehele Waterlinie geldt dat vestiging van nieuwe bedrijventerrein ongewenst is, omdat dit een verstoring van de openheid en het groen en rustig karakter is (hoofdstuk 3). Ontwikkelingen op en bij het bedrijventerrein Zeiving dienen nu gericht te zijn op afronding en een kwalitatief hoogwaardige landschappelijke inpassing van het terrein binnen de karakteristieken van het rivierenlandschap. Aan de zuidelijke rand van het Open Veld liggen de dorpen Herwijnen en Vuren, deels binnen de historische inundatiekom. Uitbreiding van de dorpen is geregeld in de zoekzones voor wonen en werken. Deze zoekrichting concentreert zich op de oeverwal (zie acces), niet in het open veld. Bij dorpsuitbreiding binnen deze zoekzones is landschappelijke inpassing vereist. De rijksweg A15 en de Betuwelijn doorsnijden het Open Veld. De autosnelweg heeft verkeersdrukte en geluid in de Waterlinie gebracht, en een aantrekkende werking op vestiging van bedrijven, zoals Zeiving. De infrastructuurbundel heeft eveneens geleid tot een ruimtelijke tweedeling van de historische inundatiekom, zeker daar waar geluidsschermen een visuele barriere vormen. Bij mogelijke toekomstige infrastructurele ontwikkelingen is het van belang dat er een excellent ontwerp wordt opgesteld voor de inpassing in het landschap.

32 32 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal Kernkwaliteiten Nieuwe Hollandse Waterlinie In gemeente Lingewaal zijn de kernkwaliteiten van de Open Velden - grote openheid en groen, overwegend rustig karakter - heel expliciet aanwezig. De naoorlogse ruilverkaveling heeft een grootschalig, open landschap gecreëerd, met grondgebonden landbouw als hoofdfunctie. De soberheid, rust en ruimte van het landbouwgebied horen als vanzelfsprekend bij het Linielandschap. De graslanden met de vele slootjes en weteringen laten zien dat het een laaggelegen, nat landschap is - de basis van de inundatiekom. De grenzen van de inundatiekom worden enerzijds bepaald door het natuurlijk hoogteverloop bij de Waaloeverwal en in het oosten deels door de hoger gelegen delen van de rivierkom. Anderszijds vormen cultuurlijke lijnen de watergrens, zoals dijken en kades. Zo vormen delen van de Waaldijk, de zuidelijke Lingedijk, de Nieuwe Zuiderlingedijk en de Zuiderlingedijk een begrenzing en in het oosten de kades bij de Boutensteinseweg (Geldermalsen) en de Zeek. Het inundatiestelsel, met de duikers, sluisjes, gemalen en coupures is opgetekend in de Waterlinieatlas (inundatiestelsel 1940 en polderhoogtekaart). In de Open Velden is er vanuit meerdere perspectieven zicht op de forten en verdedigingswerken in de kernzone. Hier is de Waterlinie heel expliciet beleefbaar. Dit zicht is zeker niet overal in de omvangrijke inundatiekom aanwezig; daar is de Waterlinie een verborgen kwaliteit en spreekt vooral het karakter van het rivierenlandschap. Ontwerprichtlijnen - behoud en ontwikkel de grote openheid en het groen, overwegend rustig karakter, respecteer de duisternis - respecteer de zichtlijnen op de Waterlinie-elementen - behoud het natuurlijk reliëf; dit is de basis van de inundatiekom - behoud en ontwikkel de randen van de inundatiekom; zowel de natuurlijke terreinglooiingen als de bekade randen en benut deze waar mogelijk voor recreatieve beleving. - behoud de inundatie-elementen in de kom, zoals duikers, sluisjes, gemalen en coupures en maak deze waar mogelijk beleefbaar. Van de initiatiefnemer wordt een beeldkwaliteitsplan verwacht om de ruimtelijke kwaliteit aan te tonen.

33 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal 33 Kernkwaliteiten Rivierenlandschap De rivierkom bestaat uit laaggelegen, natte gronden, vooral bestaande uit (zware) klei. Het komlandschap is open, grootschalig en rechtlijnig van karakter. Het is een rationele verkaveling in stroken en blokken. Weteringen, kades en wegen, al dan niet voorzien van beplantingen, zijn lange lijnen die het landschap mathematisch ordenen. Een fijnmazig stelsel van waterlopen en slootjes zorgt voor de afwatering. De boerenerven, geordend langs enkele boerderijstraten, vormen robuuste enclaves in de open ruimte, evenals enkele bospercelen waaronder enkele eendekooien. Het is een landschap met een sobere uitstraling. Gebouwen zijn eenvoudig van architectuur; grote volumes, grote vlakken, simpele lijnen en weinig details. Cultuurhistorisch waardevol zijn de (dorpspolder)kaden en boezemlanden, als restanten van de rivierkomontginning. Richting de Waal en de Linge gaat de rivierkom geleidelijk over in de oeverwal. Kernkwaliteit van de oeverwal is de kleinschaligheid, ruimtelijke variatie en de historische uitstraling. Van oudsher zijn dit de bewoonde gebieden, geconcentreerd in de dorpen en dijklinten. De rivierdijk is een belangrijke structuurdrager. Ontwerprichtlijnen - behoud en ontwikkel de grote openheid en het groen, overwegend rustig karakter, respecteer de duisternis - behandel de polders als grootschalige en eenduidige ruimtelijke eenheden. Een kleinschalige, gevarieerde ruimtelijke opbouw en een diverse mix van functies past niet bij het karakter van de rivierkom. - respecteer het natuurlijk reliëf van de rivierkom en de gradiënt naar de oeverwal - behoud en ontwikkel historische ontginningspatronen en relicten, zoals verkavelingspatronen, (dorpspolder)kaden en -boezems en eendekooien (zie inventarisatie Wieg van het Waterschap en LOP) - handhaaf de structuur van erven als eilanden in open ruimte; - behoud en ontwikkel de rationele structuur en het cultuurlijk karakter van wegen, laanbeplantingen en waterlopen. - nieuwe agrarische bedrijven kunnen zich enkel vestigen langs bestaande boerderijlinten (zie perspectief). Hierbij dient ruim afstand gehouden te worden tot bestaande erven, straatvorming waarbij aaneengesloten bouwblokken ontstaan is ongewenst. Het nieuwe erf dient een vergelijkbare (sobere) hoofdopzet van gebouwen en erfbeplanting te hebben als de overige boerenerven en qua maatvoering aan te sluiten bij de bestaande erven van in Tielerwaard. - architectuur nieuwbouw afgestemd identiteit gebied Van de initiatiefnemer wordt een beeldkwaliteitsplan verwacht om de ruimtelijke kwaliteit aan te tonen.

34 34 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal

35 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal 35 Verdichtingsvelden De term verdichtingsveld komt uit het rijksbeleid Panorama Krayenhoff. Dit is een aantal gebieden aan de veilige zijde van de hoofdverdedigingslijn. Deze gebieden behoren feitelijk niet tot het militair-historische complex, maar zijn van belang om de werking van de Linie in het landschap te verhelderen. Verdichtingsvelden markeren het verdedigde gebied achter de vuurlinie, in contrast met het inundatiegebied. Doel Het doel van de eenheid verdichtingsvelden is het faciliteren van een kwalitatief hoogwaardige landschapsontwikkeling waarbij het ruimtelijk contrast met de Open Velden wordt vergroot én er een aanvullend ontwikkelingsperspectief wordt geboden. Zo ontstaat er binnen het Nationaal Landschap een contrast tussen een op hoofdlijnen grootschalig open, uniform en monofunctioneel agrarisch landschap van de Open Velden en een Verdichtingslandschap met een kleinschalige ruimtelijke en functionele mix. Ontwikkelingsperspectief Verdichting staat voor een ontwikkelingsgerichte landschapsstrategie richting een parkachtig landschap. Hier staat niet langer het behoud van het oorspronkelijk agrarisch landschap voorop; er wordt, naast bestaand agrarisch gebruik, ruimte geboden voor nieuwe ontwikkelingen zoals recreatie, stedelijk uitloop, nieuwe landgoederen, landelijk wonen, natuur- en waterontwikkeling. Voorop staat het groene, parkachtige karakter van de verdichting. Deze functionele verandering kan/zal ook samengaan met een ruimtelijke verandering van het landschap naar meer kleinschaligheid. Dit is een bewuste keuze, in contrast met de Open Velden, met nieuwe kwaliteiten en belevingen. Grootschalige bedrijvigheid, woningbouw en glastuinbouw zijn ongewenst. Deze conflicteren met het beoogde doel van een hoogwaardige groene en recreatieve ontwikkeling. Afronding van een bestaand stedelijk gebied is onder het motto Nee, tenzij... denkbaar. De zoekzones wonen en werken zijn richtinggevend. Een ruimtelijke kwaliteitsimpuls van de stedelijke randen is hierbij een cruciale voorwaarde.

36 36 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal HOOFDVERDEDIGINGSLIJN & MONUMENTEN KERNZONE HOOFDVERDEDIGING OPEN VELDEN VERDICHTINGSVELDEN ACCES (buiten kernzone)

37 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal 37 Verdichtingsvelden in Lingewaal In Panorama Krayenhoff zijn twee verdichtingsvelden in Lingewaal aangegeven; het gebied tussen de Nieuwe Zuiderlingedijk en de Linge bij Heukelum en Asperen en het gebied bij Spijk en het Lingebos, tussen de Linge, de A15/Betuwelijn en de kwelkade/hoofdverdedigingslijn. Ontwikkelingsperspectief De Verdichtingsvelden zijn een uitnodiging voor initiatieven welke bijdragen aan de ontwikkeling van een groen, parkachtig karakter. In Spijk is deze ontwikkeling al enige tijd in gang gezet met de aanleg van de golfbaan en het nieuwe landgoed Spica Staete. Samen met het Lingebos is hier een recreatief cluster in het groen ontstaan. De hoofdverdedigingslijn is hier een duidelijke grenslijn in de ruimtelijke ordening geworden, in contrast met het grootschalig, open landbouwgebied ten oosten van deze lijn. Het gebied Asperen-Heukelum is een fraai historisch ensemble met aan de zuidzijde de natuurgebieden langs de Nieuwe Zuiderlingedijk en aan de noordrand de Linge met de historische dorpskernen. Ontwikkeling van een kleinschalig parkachtig (o.a. landbouw, natuur, extensieve recreatie) landschap is hier de koers, met versterking van de recreatieve toegankelijkheid. Kansen liggen in het herstel en de toegankelijkheid van oude kades. De ontwikkeling dient voort te bouwen op de kernkwaliteiten van het onderliggende landschap. Dit betekent onder andere dat de ondergrond en historische relicten met respect behandeld moeten worden en dat aansluiting gezocht moet worden bij de landschappelijke hoofdstructuren. Tevens is het bij gebiedsgerichte ontwikkelingen van belang dat de recreatieve toegankelijkheid van het buitengebied vergroot wordt. Kernkwaliteiten Nieuwe Hollandse Waterlinie Zie de algemene omschrijving. Het verdichtingsveld bij Spijk is in de fase voor de verlegging van de hoofdverdedigingslijn naar de kwelkade ten oosten van het Lingebos onderdeel geweest van een inundatieveld. Eerder lag de inundatiegrens bij de Lingedijk tot aan Gorinchem. Het verdichtingsveld Asperen-Heukelum heeft geen specifieke Waterliniebetekenis, op een enkele groepsschuilplaats na gelegen middenin dit gebied als restant van een accesverdediging. Ontwerprichtlijnen - stimuleren van groene, parkachtige landschapsontwikkeling in contrast met de Open Velden - stimuleren van recreatieve verbindingen met de hoofdverdedigingslijn Van de initiatiefnemer wordt een beeldkwaliteitsplan verwacht om de ruimtelijke kwaliteit aan te tonen. Kernkwaliteiten rivierenlandschap Het verdichtingsveld Asperen-Heukelum bestaat de oeverwallen van de Linge met fruitteelt, de historische kernen Asperen en Heukelum, het kasteel en een open weidegebied in de rivierkom. Oorspronkelijk waren deze polders één geheel met de (dorps)polders ten zuiden van de Nieuwe Zuiderlingedijk. In het gebied zijn nog restanten van oude kades aanwezig. Kernkwaliteiten in het verdichtingsveld bij Spijk zijn het Lingebos, het dijklint langs de Linge en de historische polderstructuur in de vorm van de lanen, kades, weteringen en kavelstructuren. Ontwerprichtlijnen - stimuleren van groene, parkachtige landschapsontwikkeling passend bij de karakteristieke landschapsgradiënt van rivier-oeverwal-kom - architectuur nieuwbouw afgestemd identiteit gebied - ontwikkeling robuuste groenstructuur, in lijn met de identiteit van het landschap - inpassing van de infrastructuurbundel A15/Betuwelijn - handhaven en benutten polderstructuren: water, lanen - ontwikkeling recreatieve structuur Van de initiatiefnemer wordt een beeldkwaliteitsplan verwacht om de ruimtelijke kwaliteit aan te tonen.

38 38 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal

39 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal 39 Acces De accessen zijn de plekken waar de vijand door de inundatievelden heen de veilige zijde kon bereiken. Deze kwetsbare plekken in de verdediging zijn de hoger gelegen delen van het landschap, de hoger gelegen infrastructuur en de bevaarbare rivieren. De accessen werden voorzien van forten en verdedigingslinies om ze met geschut veilig te stellen. Doel Een groot deel van de accessen door de Waterlinie, op de plekken waar de hoofdverdedigingslijn wordt doorkruist, is opgenomen in de kernzone. Daar liggen immers de forten, inundatiewerken, batterijen en loopgraafstellingen. De accessen zijn liggen in de Verboden Kringen en schootsvelden. Vanuit het perspectief van deze overlap is het acces als planologische zone niet nodig. De essenties voor de bescherming en ontwikkeling van de accessen, de kernkwaliteiten en criteria zijn opgenomen in de kernzone. De reden om toch een legendaeenheid acces op te nemen in dit advies, ligt in de begrenzing van het Nationaal Landschap Nieuwe Hollandse Waterlinie. De beleidsgrens verbindt de buitenranden van de inundatiekommen met elkaar om tot een robuust Nationaal Landschap te komen. Dit betekent dat er delen van het landschap van de accessen tussen de inundatievlakten onderdeel uitmaken van de Nieuwe Hollandse Waterlinie, zonder dat deze gebieden een historisch-militaire betekenis hebben. Dit betekent niet dat deze landschappen minder waardevol zijn. Vaak zijn dit de rivieren, uiterwaarden en oeverwallen met (historische) dijklinten met een hoge landschappelijke belevingswaarde. De routes door deze gebieden komen uit bij de forten van de Waterlinie! Ontwikkelingsperspectief De essentie van een acces is doorgang. Vanuit het perspectief van de Waterlinie richt de ontwikkeling van het landschap van de accessen zich dan ook op het versterken van de recreatieve doorgangen van en naar de kernzone van de Waterlinie met de verdedigingswerken. In de kernzone ligt het accent op het versterken van de herkenbaarheid van de relatie verdedigingswerk-acces én op het versterken van het doorgaande karakter van de hoofdverdedigingslijn, waar deze door een acces wordt onderbroken. Het ontwikkelingsperspectief van de acceslandschappen (buiten de kernzone) zal met name bepaald worden door de karakteristieken van de ondergrond, zoals ruimte voor water en natuur in de uiterwaarden en een mix van wonen, werken en recreatie in de kleinschalige dijklinten en de kernen. De ontwikkeling van de kernen volgt het beleid van de zoekgebieden wonen en werken, waarbij landschappelijke inpassing van de randen van belang is.

40 40 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal HOOFDVERDEDIGINGSLIJN & MONUMENTEN KERNZONE HOOFDVERDEDIGING OPEN VELDEN VERDICHTINGSVELDEN ACCES (buiten kernzone)

41 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal 41 Acces in Lingewaal De grote accessen van de Waterlinie in de gemeente Lingewaal zijn de Linge en de Waal met bijbehorende dijken en oeverwallen. Het Lingeacces ligt binnen de begrenzing van het Nationaal Landschap geheel binnen de Verboden Kringen van de Forten bij Asperen en de Nieuwe Steeg en komt dus aan bod in de kernzone. Het Waalacces strekt zich binnen de begrenzing van het Nationaal Landschap uit tot enkele kilometers buiten de Verboden Kringen van het Fort bij Vuren. Kernkwaliteiten Nieuwe Hollandse Waterlinie Kernkwaliteit Nieuwe Hollandse Waterlinie in het Waalacces zijn de doorgangen, de routes over de Waaldijk en over de rivier zelf (Vestingdriehoek). Ontwerprichtlijnen - benut de accessen als recreatieve routes door het landschap van de Waterlinie en ontwikkel de attractiviteit van de route en omgeving (- zie verder richtlijnen kernzone) Van de initiatiefnemer wordt een beeldkwaliteitsplan verwacht om de ruimtelijke kwaliteit aan te tonen. Kernkwaliteiten rivierenlandschap Kernkwaliteit van het onderliggende landschap van het Waalacces is de karakteristieke opbouw van het rivierenlandschap: de rivier de Waal, de uiterwaarden en de Waaldijk. De Waal is een indrukwekkende, grote rivier met veel scheepvaart. Aan de overzijde van de rivier rijst het Slot Loevestein op. In de uiterwaard bij Vuren liggen de restanten van een steenfabriek (Heuffterrein). Op de oeverwal liggen de kernen Vuren en Herwijnen. Ontwerprichtlijnen - behoud en ontwikkel de karakteristieke ruimtelijke opbouw van het rivierenlandschap: rivier-uiterwaard-dijk-oeverwal - behoud en ontwikkel vergezichten over de rivier - gebruik bij de transformatie van het Heuffterrein de identiteit van de plek - Waaluiterwaard, steenfabriekverleden en Waterlinie - als vertrekpunt - zorg voor een goede landschappelijke inpassing van bedrijventerrein Zeiving - architectuur nieuwbouw afgestemd identiteit gebied - stel bij dorpsuitbreidingen een ruimtelijk ontwerp op t.b.v. kwaliteit van de bebouwing en de landschappelijke inpassing (dorpsranden). Van de initiatiefnemer wordt een beeldkwaliteitsplan verwacht om de ruimtelijke kwaliteit aan te tonen.

42 42 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal HOOFDVERDEDIGINGSLIJN & MONUMENTEN KERNZONE HOOFDVERDEDIGING OPEN VELDEN VERDICHTINGSVELDEN ACCES (buiten kernzone)

43 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal 43 BIJLAGE voorstel Waterliniezonering Lingewaal met topografische ondergrond

44 44 Kwaliteitsborging Waterlinie in Lingewaal Dienst Landelijk Gebied werkt vandaag aan het landschap van morgen. Als publieke organisatie met kennis van het landelijk gebied zorgen wij dat beleid wordt uitgevoerd. Wonen, werken en recreëren in een mooi en duurzaam ingericht Nederland. Met waardevolle natuur, ruimte voor water en gezonde landbouw. Daar zetten wij ons voor in, samen met bewoners, overheden en belanghebbenden. Van ontwerp tot realisatie. Dienst Landelijk Gebied werkt vandaag aan het landschap van morgen Deze rapportage is een uitgave van: Dienst Landelijk Gebied Postbus ED Arnhem t (ma t/m vrij uur) maart 2013