Bomen aan Zee. Handleiding ontwerp, aanleg en beheer. Marcel Smeets. Hogeschool Tuin- en Landschapsinrichting Van Hall Larenstein, Velp

Transcriptie

1 Bomen aan Zee Handleiding ontwerp, aanleg en beheer Marcel Smeets Hogeschool Tuin- en Landschapsinrichting Van Hall Larenstein, Velp

2

3 Bomen aan Zee Handleiding ontwerp, aanleg en beheer Marcel Smeets Hogeschool Tuin- en Landschapsinrichting Van Hall Larenstein, Velp externe begeleiding Prohold Boomtechnisch Advies Amsterdam, juli 2014

4 4 bomen aan zee - handleiding bij ontwerp, aanleg en beheer Inhoud Samenvatting adviezen 7 1. Inleiding Leeswijzer Ontwerp Inleiding Stedenbouw Wind tunnel tests Veranderend klimaat Negatieve effecten positief maken Beeldkwaliteitsplan en Groenstructuurplan Ontwerp bovengrondse bescherming Ecologisch - natuurlijke bescherming Technisch - architectonische bescherming Ontwerp ondergrondse groeiruimte Vuistregel Kabels en leidingen Assortiment Zoutgevoeligheid van gewassen Ontwikkeling van zoutresistentie Inheems materiaal Herkomst plantmateriaal en invasieve soorten Aanleg Inleiding Analyse ondergrondse groeiruimte Grondwater Waterprofiel Moedermateriaal Organische stof Zuurstof Verdichtingsgraad Wortelconcurrentie Verhardingen Kabels en leidingen Verbetering ondergrondse groeiruimte Bomenzand Bomengranulaat Verbetering bodemleven Ondergrondse groeiplaatsconstructie 31

5 5 3.4 Analyse en zonering bovengrondse groeiruimte Natuurlijke beschutting Technische beschutting Groenaannemer, toezicht en monitoring Beheer en communicatie Inleiding Monitoring Naleveren van water Beschermende waslaag Kennisuitwisseling en communicatie 38 Summary in English 40 Literatuur 42 Bijlagen 43 I Checklist groeiomstandigheden 44 II Zonering afnemende beperkingen 46 III Maatregelen afnemende beperkingen 47 IV Inheems assortiment naar bosgemeenschappen 48 V Shortlist assortiment bosgemeenschappen 51 VI Gewassen in Noordwijk aan Zee 52 VII Zoutgevoeligheid boomkwekerijgewassen 53

6 6 bomen aan zee - handleiding bij ontwerp, aanleg en beheer

7 Sa m e n vat t i n g a d v i e z e n 7 Samenvatting adviezen Ontwerp Houd bij stedenbouwkundige planning de positionering van massa versus ruimte, rekening met de negatieve invloed van wind, zand en zout. Pas de kennis van aerodynamica toe en creëer windluwe en daarmee zoutluwe zones. Gebruik innovatieve technieken waarin waterbuffers dienst doen als vochtverstrekker. Geef een positieve wending aan de negatieve effecten van wind, zand en zout. Stel bij de inrichting van de buitenruimte de zee- en windbeleving centraal. Stel een gemeentelijk beeldkwaliteitsplan en groenstructuurplan op. Creëer beschutting door gebruikmaking van ecologie, techniek en creativiteit. Draag zorg voor een zonering van afnemende relatieve kwetsbaarheid in vier aan zee en strand parallelle stroken. Maak gebruik van natuurlijke processen en plant bomen niet solitair maar altijd in een groep. Draag zorg voor architectonische, beschermende constructies met meerwaarde voor beleving. 1m3 ondergrondse groeiruimte is 1 jaar groei, 1 jaar afnemende groei en volgende jaren stilstand in groei. Maak de toekomstige beleving van de buitenruimte en niet de huidige inrichting van de ondergrond leidend bij inrichting van de ruimte. Ondergrondse sanering van het netwerk van kabels en leidingen is beter mogelijk wanneer er een Masterplan Groen k+l opgesteld wordt.

8 8 bomen aan zee - handleiding bij ontwerp, aanleg en beheer Gebruik de lijst Zoutgevoeligheid van boomkwekerijgewassen bij assortimentskeuze. Doe aan kennisuitwisseling met collega s. Ondersteun boomkwekers die investeren in ontwikkeling zoutresistentie. Kies in eerste termijn voor inheems plantmateriaal. Laat plantmateriaal uit mediterrane streken in de kuststreek afharden voor deze bloot te stellen aan zeewind en zoutspray. Gebruik bij voorkeur in de kuststreek gekweekt plantmateriaal. Neem in Groenstructuurplan de voorwaarden van toepassing van exoten op. Pas geen invasieve soorten toe in gemeentelijk plantsoen en kijk uit voor alternatieven. Werk samen met beheerders van duinreservaten. Saneer gemeentelijke plantsoenen met invasieve exoten. Informeer inwoners over verantwoorde assortimentskeuze voor particuliere tuinen. Werk samen met beheerders van duinreservaten. Aanleg Aanleg ondergronds Bepaal het grondwaterniveau, het waterprofiel, soort moedermateriaal, organische stofgehalte, zuurstofgehalte, verdichtingsgraad en wortelconcurrentie. Bepaal doorlatendheid en verdichting van verhardingen. Breng kabels en leidingen in kaart.

9 Sa m e n vat t i n g a d v i e z e n 9 Draag zorg voor sanering kabels en leidingen. Bepaal het aantal gewenste groeijaren en stem de m3 ondergrondse groeruimte er op af. Prepareer de groeiplaats door gebruik van boomsubstraten als bomenzand, bomengranulaat en bomengrond. Draag zorg voor een gezond bodemleven. Aanleg bovengronds Onderzoek de invloed van wind, zand en zout Maak een zonering afnemende beperkingen Concentreer de aanplant van houtachtige gewassen op een afstand tot de zee waar zout en wind minder invloed heeft. Creëer een beschutting op basis van natuurlijke principes Gebruik technische middelen om beschutting te creëren. Kies voor een specialistische groenaannemer in combinatie met een aannemer infrastructuur. Draag zorg voor onafhankelijk, kwalitatief en semipermanent toezicht tijdens aanleg. Beheer & communicatie Draag zorg voor monitoring tot en met oplevering. Maak van beheer geen sluitpost. Draag zorg voor monitoring na definitieve oplevering. Maak van water naleveren geen sluitpost. Draag bij aan kennisuitwisseling met groenbeheerders, ontwerpers, beleidsmedewerkers, natuurbeheerders, kennisinstituten. Communiceer met inwoners, ondernemers en bezoekers.

10 10 bomen aan zee - handleiding bij ontwerp, aanleg en beheer

11 1. Inleiding 11 De Handleiding Bomen aan Zee, ontwerp, aanleg en beheer is bedoeld voor beleidsmedewerkers, stedenbouwkundigen, ontwerpers, uitvoerders en beheerders van buitenruimtes met groen aan de Nederlandse en Belgische kust. De praktijk leert dat de inrichting van groeiplaatsen voor houtachtige gewassen in badplaatsen aan de Nederlandse kust extra aandacht vraagt. Een aanhoudende en soms extreem harde zuidwestenwind in combinatie met zoutspray en zand belagen bomen, struiken en heesters. Toch is er de wens om de buitenruimte in badplaatsen aantrekkelijk te maken. Groenvoorziening speelt daarin een rol. De handleiding beoogt professionals te helpen bij het beoordelen van de haalbaarheid van de realisatie van openbaar groen in de directe nabijheid en onder invloed van de Noordzee (afbeeldingen 1.1, 1.2, 1.3 en 1.4). Het rapport Bomen aan Zee, Onderzoek naar groei beperkende omstandigheden, is de basis voor deze handleiding. In het onderzoek wordt vastgesteld wat een plant nodig heeft aan groeiomstandigheden en aangegeven wat het kustlandschap te bieden heeft. Uit de match van vraag en aanbod blijkt deze een mis-match te zijn. Bovengronds is er de beperkende omstandigheid van harde wind. De combinatie met zand heeft het zandstralen van gewassen tot gevolg. Het door de wind meegevoerde vocht met zeezout veroorzaakt schade aan knop en blad door vochtonttrekking. 1.1 Beperkte of onmogelijke groei?

12 12 bomen aan zee - handleiding bij ontwerp, aanleg en beheer Ondergronds liggen de beperkingen in gebrek aan bodemvocht én gebrek aan voedsel. Het duinzand ligt hoog ten opzichte van het grondwater, buiten bereik van de wortels. Bij regen is het leemarme zand zeer waterdoorlatend, er blijft nauwelijks water voor de planten hangen (afbeelding 1.3). Het zand kenmerkt zich door de afwezigheid van organische stof. De afwezigheid van klei en humus zet de uitwisseling tussen plant en bodem zwaar onder druk. De plant kan geen voedsel opnemen. Voor het in kaart brengen van alle factoren die van invloed zijn, ondergronds en bovengronds, is er een checklist groeiomstandigheden aan zee opgesteld. Deze kan helpen bij het analyseren van de beoogde groeiplaatsdienst. Al de groeibeperkende omstandigheden vragen om een antwoord op de vraag hoe om te gaan met ontwerp, aanleg en beheer van houtachtige gewassen aan zee. Deze handleiding wil daar een antwoord op geven. Bij de samenstelling van de Handleiding is gebruik gemaakt van de kennis van groenprofessionals actief in Nederlandse en Belgische kustplaatsen én van wetenschappers van TU Delft en Wageningen Universiteit. 1.2 Leeswijzer 1.2 Beperkte of onmogelijke groei? 1.3 Beperkte of onmogelijke groei? Ontwerp, aanleg en beheer zijn de drie thema s waarop deze handleiding is gebaseerd. Soms is de toekenning van onderwerpen aan een thema arbitrair. Ontwerp, aanleg en beheer vormen een keten en soms horen onderwerpen én bij ontwerp én bij aanleg. Het is daarom van belang dat ontwerpers, uitvoerders en beheerders alle drie de hoofdstukken bestuderen. Bij Ontwerp, hoofdstuk 2, wordt aangegeven vroegtijdig bij de stedenbouwkundige planning rekening te houden met het belang van beschutting voor mens en gewas. Bovengronds kan men die realiseren door middel van ecologische of technische principes. Ondergrondse groeiruimte in m3 s moet gereserveerd worden en vervolgens geprepareerd. In de ontwerpfase moet nadrukkelijk een assortimentskeuze gemaakt worden, toegespitst op locaties en onderzocht op microklimaat. Aanleg, hoofdstuk 3, gaat in op de uitvoeringsmogelijkheden. Het geeft suggesties over de toepasbare technieken voor het wegnemen van de boven- of ondergrondse groeibeperkingen. Beheer en communicatie, hoofdstuk 4, geeft aan welke maatregelen op korte, middellange en lange termijn nodig zijn voor een succesvolle groei met een eindbeeld dat aan de verwachtingen voldoet. Het belang van communicatie en kennisuitwisseling met belanghebbenden wordt aangestipt. De checklist Beperkende groeiomstandigheden aan Zee (bijlage I) is een hulpmiddel bij bureau- en veldwerk ter bepaling en voorbereiding van de groeiplaats. 1.4 Beperkte of onmogelijke groei?

13 2. Ontwerp Inleiding Het ontwerpen van de buitenruimte is een ingewikkeld proces. Wil men optimale groeiomstandigheden voor houtachtige gewassen direct aan zee creëren, is het zaak hiermee rekening te houden bij de stedenbouwkundige idee- en planvorming. De invloed van wind is evident en de bestudering van nieuwbouwwerken en hun effecten op de wind is van belang. Het klimaat verandert en meer neerslag is ons deel; bij het ontwerp moet men hierop anticiperen. Ontwerpen moeten problemen oplossen en daarnaast een meerwaarde creëren voor de beleving van inwoners en bezoekers. Beschutting tegen wind, zand en zout kan men realiseren door de inzet van natuur- en ecologie én door innovatieve, architectonische bouwwerken. Het creëren en eventueel prepareren van ondergrondse groeiruimte is van groot belang. Bij het opstellen van het beplantingsplan moeten daarom weloverwogen keuzes worden gemaakt Stedenbouw Houd bij stedenbouwkundige planning de positionering van massa versus ruimte, rekening met de negatieve invloed van wind, zand en zout. De bebouwing, de inrichting van badplaatsen is een gegeven. Nieuwe uitbreidingen zijn over het algemeen niet mogelijk omdat de ruimtes grenzend aan de bebouwde kom, beschermd natuurduingebied zijn. De aandacht van stedenbouwkundigen gaat daarom vooral uit naar verbeteringen binnen de bestaande bebouwing (afbeelding 2.1). Bestemmingsplannen zijn daarbij een instrument. 2.1 Stedenbouw aan zee en windeffecten

14 14 bomen aan zee - handleiding bij ontwerp, aanleg en beheer Windtunnel tests Pas de kennis van aerodynamica toe en creëer windluwe en daarmee zoutluwe zones. Zeewind en zoutspray zijn de belangrijkste beperkende groeiomstandigheden van houtachtige gewassen aan zee. Bij een onderzoek naar de groeiomstandigheden van iepenbomen op het Palaceplein in Scheveningen (Prooijen, G.J.; Bomen tot in de branding; Prohold Boomtechnisch Advies; 2013) is gebleken dat de bomen op het plein schade vertonen aan de zuidwestzijde (afbeelding 2.2). Dit is relatief eenvoudig te verklaren op basis van de overheersende zuidwestelijke windrichting. Opvallend echter was dat ook de bomen aan de noordoostzijde dezelfde schade toonden. Dit wordt verklaard door de draaiwinden die om de flatgebouwen heengaan en via de ruimte tussen twee gebouwen via de achterkant op het plein komt en de bomen beschadigt. 2.2 Bomen beschermen bomen (foto Prohold) Bij nieuwbouwplannen direct aan zee is het daarom wenselijk de stedenbouwkundige ontwerpen te

15 h o o f d s t u k 2. o n t w e r p 15 onderwerpen aan een of meerdere tests in een windtunnel. Een windtunnel is een laboratoriumopstelling waarmee onderzoek gedaan wordt naar de aerodynamische eigenschappen van in dit geval een nog te realiseren gebouwencomplex. Door lucht onder gecontroleerde omstandigheden langs het model, de maquette, te laten stromen kan men bepalen hoe en waar en met welke intensiteit deze lucht stroomt. Ook kan men vaststellen welke invloed deze stroom zal hebben op de betreffende buitenruimte en het daar geplande groen. Wordt het een plek waar je beschut kunt verblijven of waar je wegwaait? Kunnen houtachtige gewassen hier groeien, raken ze beschadigd of gaan ze zelfs dood? Veranderend klimaat Gebruik innovatieve technieken waarin waterbuffers dienst doen als vochtverstrekker. Naar verwachting worden de zomers warmer en de winters milder. De neerslag zal substantieel toenemen, de buien zullen heviger zijn. Maak gebruik van dit extra aanbod van zoet water door het op te vangen en op te slaan als reserve voor de aanplant in badplaatsen (afbeelding2.3). 2.3 Regenwaterbassin: water op voorraad Negatieve effecten positief maken Geef een positieve wending aan de negatieve effecten van wind, zand en zout. Stel bij de inrichting van de buitenruimte de zee- en windbeleving centraal. Wind wordt ervaren als een negatief element en dat terwijl mensen ook naar zee gaan om uit te waaien. Zoek daarom naar de positieve kanten van deze elementen en laat creatieve bureaus en kunstenaars deze bedenken en ontwikkelen (afbeelding 2.4). Soms kan een onorthodoxe invulling een plek naar een hoger niveau tillen. Niet alleen houtachtige gewassen ondervinden last van wind, zand en zoutspray. Ook de toeristische bezoeker kan er last van hebben. In Nederlandse, toeristische badplaatsen ontbreekt het aan 2.4 Wind, zand en zout als een beleving?

16 16 bomen aan zee - handleiding bij ontwerp, aanleg en beheer spraakmakende, creatieve invullingen van de buitenruimte die beschutting bieden aan de aanwezige flora en fauna: lees boom en mens. Voor de bezoekers geldt daarnaast het belang van de beleving. Zon, zee en strand maken onderdeel uit van een beleving, maar ook wind en regen zijn dat. Betonnen flats veroorzaken een negatieve beleving, een creatieve en groene invulling kan dat compenseren Beeldkwaliteitsplan Groenstructuurplan Stel een gemeentelijk beeldkwaliteitsplan en groenstructuurplan op. De gemeenten Noordwijk en Katwijk hebben in nauw overleg met inwoners en ondernemers een beeldkwaliteitsplan opgesteld. Hierin is vastgelegd dat nieuwbouw, vaak pas mogelijk na sloop, moet voldoen aan de eis van maximaal 4 lagen en een schuine kap. Hiermee beoogt men de kwaliteit van de bebouwing en daarmee de uitstraling van de buitenruime te verbeteren. Binnen een beperkt aantal jaren na de discussie en de besluitvorming merkt men in het straatbeeld al de verbeteringen op. De kwaliteit van de ruimte verbeterd over de jaren op een organische manier. Het is van evident belang om het Beeldkwaliteitsplan niet te beperken tot grijs, bebouwing en bestrating, maar ook groen, bomen, struiken en heesters in het plan op te nemen door er een Groenstructuurplan aan toe te voegen. 2.5 Moerbei beschermt Moerbei 2.3 Ontwerp bovengrondse bescherming Creëer beschutting door gebruikmaking van ecologie, techniek en creativiteit. Het verblijfsklimaat aan zee is niet altijd even aangenaam. Wind en regen kunnen ervoor zorgen dat bezoekers weg blijven. Innovatieve constructies in de buitenruimte kunnen bezoekers beschermen tegen de elementen en tegelijkertijd de houtachtige gewassen beschermen tegen wind, zand en zout. Deze kunnen gebaseerd zijn op ecologisch-natuurlijke principes of op technisch-architectonische 2.6 Bomen beschermd door struiken

17 h o o f d S t u k 2. o n t w e r p 17 Draag zorg voor een zonering van afnemende relatieve kwetsbaarheid in vier aan zee en strand parallelle stroken. Vanaf het strand landinwaarts herkennen we de zone rood, oranje, geel en groen (zie Onderzoek Bomen aan Zee). Hoe verder van zee des te minder de invloed van wind, zand en zout en hoe groter de kans op succes bij de aanplant van houtachtige gewassen. Het is niet zo dat er verder van zee minder ondergrondse maatregelen genomen moeten worden. Immers, de bodem bestaat hier overal uit leemarm zand, alleen het grondwater komt uiteindelijk binnen bereik Ecologisch-natuurlijke bescherming Maak gebruik van natuurlijke processen en plant bomen niet solitair maar altijd in een groep. De ene boom beschut de andere. Weliswaar ontstaat er schade aan de boom die de eerste klappen opvangt, de bomen erachter groeien redelijk normaal. Communiceer over het ontstaan van de schade en geef aan dat dit niet te voorkomen is. 2.7 Mini zeewindkering Plant bomen als veer omgeven met heesters. Deze zorgen voor de nodige beschutting. De veer kan juist in zijn jonge jaren beschut opgroeien en goed wortelen. Op termijn kan geëxperimenteerd worden met het deels weghalen van de beschermende beplanting (afbeelding 2.5 en 2.6) Technisch-architectonische bescherming Draag zorg voor architectonische, beschermende constructies met meerwaarde voor beleving. 2.8 Architectonische bescherming Bescherming tegen wind, zand en zout kan ook door middel van techniek en innovatieve toepassing van architectonische constructies gerealiseerd worden. Naast bescherming voor gewas en mens kunnen deze ook qua toeristische beleving een meerwaarde hebben (afbeelding 2.7, 2.8 en 2.9). 2.9 Innovatieve materialen

18 18 bomen aan zee - handleiding bij ontwerp, aanleg en beheer 2.4 Ontwerp ondergrondse groeiruimte Vuistregel 1m3 ondergrondse groeiruimte is 1 jaar groei, 1 jaar afnemende groei en volgende jaren stilstand in groei. Een algemeen gebruikte vuistregel is dat 1m3 beschikbare ondergrondse groeiruimte 1 jaar onbelemmerde groei betekent. Daarna vindt de boom onvoldoende voedsel en zullen de wortels daarnaar op zoek gaan. Wortelopdruk kan daarvan een negatief gevolg zijn. Het bovengrondse eindbeeld (afbeelding 2.10) zal niet aan de verwachtingen voldoen. Het creëren van groeiruimte in de bebouwde omgeving en het prepareren ervan is een kostbare zaak (afbeelding 2.11). Onafhankelijk van de keuze die men maakt om een boom 10 m3, 20 m3, 30 m3 of zelfs 40 m3 ondergrondse groeiruimte mee te geven, is het van belang in het beplantingsplan en in de communicatie naar betrokkenen een realistisch eindbeeld te schetsen Kabels en leidingen Maak de toekomstige beleving van de buitenruimte en niet de huidige inrichting van de ondergrond leidend bij inrichting van de ruimte Achterblijvende groei Bovengrondse inrichting met groen wordt niet alleen beperkt door bebouwing, bestrating of invloed van wind en zout. In de urbane omgeving is er ook een ondergrondse infrastructuur van kabels en leidingen (k+l). Denk aan waterleiding, gas, elektriciteit en communicatienetwerken en aan schoon- en vuilwater rioleringen (afbeelding 2.12). Bij stedenbouwkundige planning is het daarom van belang in een vroeg stadium vast te leggen waar groene zones voorzien zijn en daaraan vast te houden. Dit betekent dat in een later stadium van planning leidingen wellicht niet de kortste weg zullen afleggen en daarmee duurder worden. De bovengronds voor groen bestemde ruimte dient ook ondergronds gereserveerd te worden Prepareren van groeiruimte Bij herinrichtingen is de ligging van kabels en leidingen een gegeven. De ondergrondse invulling met kabels en leidingen van voor de herinrichting blijkt vaak zijn stempel

19 h o o f d s t u k 2. o n t w e r p 19 te drukken op de herinrichting. Een sanering van het ondergrondse netwerk kan een betere bovengrondse kwaliteit van de ruimte tot gevolg hebben. Ondergrondse sanering van het netwerk van kabels en leidingen is beter mogelijk wanneer er een Masterplan Groen k+l opgesteld wordt. Hierin wordt aangeven waar ondergrondse voorzieningen bovengrondse groenontwikkeling remmen, beperken of onmogelijk maken. Vastgesteld wordt op welke plekken er bovengronds meer groen gewenst is en waar dit botst met het ondergrondse netwerk. Het Masterplan Groen k+l wordt telkens geraadpleegd wanneer een straat, plein, buurt of wijk gerenoveerd wordt. Tijdens die renovatie worden de kabels en leidingen verschoven zodat ondergronds groeiruimte gecreëerd wordt. 2.5 Assortiment Zoutgevoeligheid van gewassen Gebruik de lijst Zoutgevoeligheid van boomkwekerijgewassen bij assortimentskeuze Leidingen en wortels In verschillende publicaties wordt aangegeven of bomen of heesters zeewind en zeezout resistent zijn. Als startpunt voor een plantenlijst wordt verwezen naar Zoutgevoeligheid van boomkwekerijgewassen. (Hop, M.E.C.M.; Zoutgevoeligheid van boomkwekerijgewassen; maart 2012; Deze publicatie is gebaseerd op literatuuronderzoek en deels op wetenschappelijke bevindingen (bijlage VII). Doe aan kennisuitwisseling met collega s. Naast het raadplegen van literatuur over zoutschade is het van belang eigen ervaringsgevens op te bouwen, wanneer mogelijk te documenteren en uit te wisselen met collega s om zo van elkaar te leren (afbeelding 2.13) Zoutschade aan Pinus nigra

20 20 bomen aan zee - handleiding bij ontwerp, aanleg en beheer Ontwikkeling van zoutresistentie Ondersteun boomkwekers die investeren in ontwikkeling zoutresistentie. De vraag naar houtachtige gewassen die bestand zijn tegen zeewind en zoutspray is een niche markt. De kustgemeentes samen vormen een specifieke groep van afnemers. Zij vragen om zout- en zeewind resistente gewassen en dat wijkt af van wat de grote meerderheid van gemeentes vraagt. Specialistische boomkwekerijen (afbeelding 2.14) kunnen hun product hierop afstemmen en zich ermee onderscheiden van de grote boomkwekerijen. De vraagzijde lijkt zich te beperken tot de Nederlandse kust, echter, de handel in sierteeltgewassen is een internationale markt. De kweker die het lukt meer zoutresistente soorten te kweken, zal mogelijk een markt vinden niet alleen in Nederland maar ook In België, Frankrijk, Noord-Duitsland, Denemarken, Scandinavië en Groot Brittannië. Wetenschappelijke instituten als Wageningen Universiteit en TU Delft kunnen samenwerking aangaan met boomkwekers ter bevordering van de duurzaamheid van aanplant aan zee. Kustgemeentes kunnen samenwerken en specialistische boomkwekers stimuleren zout resistente gewassen te kweken en te verbeteren. Gemeentes kunnen overwegen een hogere aanschafprijs te betalen waar minder uitval en betere groei tegenover staan Inheems plantmateriaal 2.14 Specialistische boomkwekerij Kies in eerste termijn voor inheems plantmateriaal. In deze extreme omstandigheden ligt het voor de hand in eerste termijn te kiezen voor planten die van oorsprong aan zee groeien. In de kuststrook zijn er verschillende bosgemeenschappen (afbeelding 2.15) ontstaan die afhankelijk zijn van de relatieve droogte of vochtigheid, de beschutting en de afstand tot de zee. Inheemse bomen en struiken floreren in verschillende samenstellingen. De in de kuststrook voorkomende bosgemeenschappen uit het Ideeënboek beplantingen zijn in bijlage opgenomen Inheemse gewassen in Duinbos

21 h o o f d s t u k 2. o n t w e r p 21 De op basis van de bosgemeenschappen opgestelde lijst (bijlage IV en V) van bomen en struiken vormt een basislijst van inheemse planten die van oorsprong geschikt zijn voor toepassing in de kuststreek. Een snelle inventarisatie van bomen en heesters in Noordwijk aan Zee die door gemeente of particulieren worden aangeplant levert een beperkte lijst van soorten op (bijlage VI). Uit de match van beide lijsten blijkt dat er veel inheemse soorten zijn die aan de kust in bosgemeenschappen groeien, maar niet of nauwelijks in openbaar of particulier groen worden toegepast. Hier liggen kansen voor een meer duurzame groenontwikkeling Herkomst planten en invasieve soorten Mediterraan plantmateriaal Laat plantmateriaal uit mediterrane streken in de kuststreek afharden voor deze bloot te stellen aan zeewind en zoutspray. Nederland is wereldwijd een grootleverancier van boomkwekerijgewassen. Toch is het zo dat een groot deel van de hier gebruikte grotere maten bomen geïmporteerd worden uit Spanje of Italië (afbeelding 2.16). Na een tussenstop op een boomkwekerij in het zuiden of oosten van het land worden ze aangeplant in de extreme omstandigheden van de kust. Na verplanting heeft een boom ook onder normale omstandigheden veel energie nodig om wortels in de nieuwe omgeving te ontwikkelen. In extreme omstandigheden kost dat nog meer energie. Het komt voor dat meer dan de helft van de nieuwe aanplant afsterft of zich zodanig slecht ontwikkelt dat de beoogde sierwaarde omslaat in een negatief beeld Boomkwekerij in Italië

22 22 bomen aan zee - handleiding bij ontwerp, aanleg en beheer Plantmateriaal uit de kustregio Gebruik bij voorkeur in de kuststreek gekweekt plantmateriaal. Tot in de jaren 70 van de vorige eeuw hadden veel gemeentes hun eigen stadskwekerij. Bomen, heesters en vaste planten voor gebruik in het openbaar groen kweekten gemeentes zelf op eigen kwekerijen. Scheveningen / Den Haag kende zelfs meerdere stadskwekerijen. Als gevolg van efficiencymaatregelen zijn stadskwekerijen gesloten. Gemeentes kopen hun plantmateriaal in en hebben daarbij te maken met Europese aanbestedingsregels Invasief: Rosa rugosa Als gevolg van de relatief grote uitval van plantmateriaal in de kuststrook worden gemeentes op hoge kosten gedreven, terwijl het beloofde eindbeeld niet of pas veel later gerealiseerd wordt. Steeds meer wordt er nagedacht over hoe het plantmateriaal in de kuststrook voor de kuststrook opgekweekt kan worden. De jonge plant wordt op de kwekerij aan zee al direct afgehard op wind en zoutgevoeligheid en daarmee wordt de kans op een meer succesvolle aanplant in de buitenruimte vergroot. Exoten en invasieve soorten Neem in Groenstructuurplan de voorwaarden van toepassing van exoten op. Pas geen invasieve soorten toe in gemeentelijk plantsoen en kijk uit voor alternatieven Invasief: Amerikaanse Vogelkers Werk samen met beheerders van duinreservaten. Saneer gemeentelijke plantsoenen met invasieve exoten. Informeer inwoners over verantwoorde assortimentskeuze voor particuliere tuinen. Werk samen met beheerders van duinreservaten Invasief: Robinia acacia De toepassing van exoten (bijlage VI) door particulieren in Noordwijk aan Zee is opvallend. Tuincentra in de regio verkopen het gehele assortiment en particulieren kopen hun plantmateriaal op basis van wat ze mooi vinden en niet zo

23 h o o f d s t u k 2. o n t w e r p 23 zeer op basis van wat zal overleven. Teleurstellingen blijven dan ook niet uit. Behalve waar het gaat om de invasieve exoten. Sommige niet inheemse gewassen lijken zich te kunnen onttrekken aan de natuurlijke beperkende processen bij het ontbreken van ziektes en plagen die hen terugdringen. Rosa rugosa (afbeelding 2.17) is zo n plant die uitstekend groeit in kustplaatsen. De heester is bestand tegen zeewind en zoutspray. De uitbundige bloei is een trekker van hommels en bijen en andere insecten. Gemeentelijke plantsoenbeheerders zijn er blij mee. Natuurbeheerders in de duinen echter ervaren de roos als een bedreiging. De stuik groeit zo agressief dat andere soorten worden verdrongen. De natuurwaarden van het duin komen onder druk te staan. De wettelijk beoogde natuurlijke bescherming wordt met moeite of zelfs niet gehaald. De inheemse Duinroos, Rosa pimpinellifolia, (afbeelding 2.20) is een goed alternatief. Amerikaanse Vogelkers (afbeelding 2.18) bedreigt niet alleen de duinen maar alle natuurgebieden in Nederland Inheems alternatief: Duinroos Robinia (afbeelding 2.19) is een exoot omdat hij snel groeit, een enorme kiemkracht heeft en er massaal nieuwe bomen opschieten vanuit de wortels. Robinia zorgt voor bodemverrijking en verruiging door het afzetten van de stikstof in de bodem. Hierdoor komen inheemse planten die op armere bodems leven in het gedrang en vermindert de biodiversiteit. Op ecologische gronden wordt de boom dan ook bestreden.

24 24 bomen aan zee - handleiding bij ontwerp, aanleg en beheer

25 3. Aanleg Inleiding Onder extreme omstandigheden is het van belang om bij beoordeling van de potentiële groeiplaats onderzoek op macroniveau te doen om vervolgens in te zoomen op detailniveau. Elke in te richten plek, al omvat deze slechts een oppervlakte van 100 m2, moet geanalyseerd worden. De praktijk heeft uitgewezen dat er geen algemeen antwoord is op hoe de groeiomstandigheden aan zee te bevorderen zijn. Een boom of struik is een levend organisme en in extreme omstandigheden is het van belang alle factoren die van invloed zijn in kaart te brengen en als nodig te neutraliseren. Een checklist is daarvoor een handig hulpmiddel (bijlage I). Deze dient deels aan het bureau, deels in het veld ingevuld te worden waarna de verkregen informatie in zijn onderlinge verband geanalyseerd moet worden. Hieruit vloeit een advies voort hoe de groeiomstandigheden ter plekke te optimaliseren zijn (afbeelding 3.1). In de volgende paragrafen wordt een toelichting gegeven op de in de checklist voorkomende thema s. 3.1 Prepareren ondergrondse groeiruimte

26 26 bomen aan zee - handleiding bij ontwerp, aanleg en beheer 3.2 Analyse ondergrondse groeiruimte xx Bepaal het grondwaterniveau, het waterprofiel, soort moedermateriaal, organische stofgehalte, zuurstofgehalte, verdichtingsgraad en wortelconcurrentie. Bomen en heesters vinden hun fundering ondergronds waar de wortels zich vertakken en uiteindelijk uitmonden in haarwortels. De groeiruimte voor wortels kan worden beperkt door de grondwaterstand, wortelconcurrentie, de aanwezigheid van verhardingen en kabels en leidingen. Werkzaamheden aan wegen en paden en aan kabels en leidingen kunnen het wortelgestel beschadigen en daarmee de conditie of zelfs de stabiliteit van de boom aantasten Grondwater Groeiruimte voor wortels in de bodem wordt in de diepte beperkt door de aanwezigheid van grondwater. Daar waar de poriën tussen de bodemdeeltjes gevuld zijn met water is er geen wortelgroei mogelijk. Dit geldt binnen en buiten de bebouwde kom Waterprofiel 3.2 Bodemzuurstof meetapparatuur Stel vast op welke diepte het grondwater zich bevindt en of dit bereikbaar is voor de wortels. Is er sprake van een hangwaterprofiel, contactprofiel of een grondwaterprofiel? Bij een hangwaterprofiel is er sprake van inzijging van regenwater dat in de bovenste laag van de bodem blijft hangen. Bij langdurige droogte droogt de bodem uit en is er voor de plant geen vocht meer beschikbaar. Direct aan zee waar bebouwing op het duin is gerealiseerd is dit profiel aanwezig (afbeelding 3.3). Een contactprofiel kenmerkt zich doordat op bepaalde momenten het grondwater onder bereik is van de wortels. Van belang is wanneer die momenten zijn en of er daarbuiten gevaar voor uitdroging is. In voorkomende gevallen moeten er maatregelen getroffen worden. Bij een grondwaterprofiel is het grondwater onder bereik van de wortels Moedermateriaal Bepaal de fijnheid van het moedermateriaal, van grind tot lutum. Leemarm zand is in de meeste gevallen het moedermateriaal. Toch is het belangrijk dit vast te stellen. De bebouwde kom kenmerkt zich door geroerde grond. Bij bouw- en ontwikkelingsactiviteiten door de jaren heen kan het moedermateriaal vervangen zijn door een andere ondergrond. 3.3 Rood is hangwaterprofiel

27 h o o f d s t u k 3. Aa n l e g Organische stof Bepaal het gehalte organische stof. Organische stof bindt vocht en levert voeding. Een organisch stofgehalte van 5% is gewenst. Leemarm zand heeft dat in principe niet. Het verdient aanbeveling het lokale zand te onderzoeken op nutriënten en zout. Vervolgens kan organische stof met het moedermateriaal worden gemengd Zuurstof Bepaal het zuurstofgehalte. Het zuurstofgehalte van zand is over het algemeen goed, het kan prima tussen de zandkorrels door dringen. Het is belangrijk om dit te weten omdat ook hier de geroerde bodem onverwachte resultaten kan opleveren (afbeelding 3.2). Het zuurstofgehalte van de bodem is optimaal bij > 7%, 5-7% is voldoende, 3-5 % is matig en <3% is onvoldoende Verdichtingsgraad Bepaal de mate van verdichting van de bodem. Verdichting van de bodem wordt gemeten (afbeelding 3.4) in megapascal (MPA) ofwel 10kg druk per cm2. Bij een weerstand van <1,5 MPA is er goede doorworteling mogelijk. Van 1,5 tot 3,0 MPA is er sprake van remming, is de MPA >3 dan is er geen wortelgroei mogelijk Wortelconcurrentie Breng wortelconcurrentie in kaart. In het buitengebied hebben bomen en heesters te maken met wortelconcurrentie. De ondergronds beschikbare ruimte wordt opgeëist door bomen en heesters in de directe omgeving. De gezondste en sterkste exemplaren blijven over. In de bebouwde kom is er sprake van concurrentie om de ondergrondse groeiruimte met verdichte funderingen van wegen en paden en met de aanwezigheid van kabels en leidingen. 3.4 Meting indringingsweerstand Verhardingen Bepaal doorlatendheid en verdichting van verhardingen. Wegen, fiets- en wandelpaden zijn aangelegd op een verdichte bodem, de aardebaan, tot zelfs 7 MPA (afbeelding 3.5). De aardebaan moet zich snel en goed laten verdichten en die toestand moet blijvend zijn. Hoe grover het materiaal van de aardebaan des te kleiner de kans op capillaire werking en de kans op bevriezing en schade aan het wegdek. Het ophoogmateriaal 3.5 Concurrentie met fundering verharding

28 28 bomen aan zee - handleiding bij ontwerp, aanleg en beheer moet water snel af kunnen voeren. Dit is tegengesteld aan de behoefte van houtachtige gewassen, MPA < 1,5, die gebaat zijn bij capillaire werking Kabels en leidingen Breng kabels en leidingen in kaart. Wegen, straten en pleinen, woningen, kantoren en bedrijven zijn aangesloten op ondergrondse netwerken van riolering (schoon en vuil water), gas, water, elektriciteit, telefoon, kabel-tv en internet. Rioleringen bevinden zich in principe onder het wegdek. Kabels en leidingen bevinden zich onder de trottoirs omdat deze voor werkzaamheden relatief eenvoudig op te breken en terug te plaatsen zijn. Wortels van bomen en heesters concurreren met kabels en leidingen om de ondergrondse groeiruimte. Omdat wortels onder het wegdek niet groeien, botsen ze tegen de fundering van het wegdek aan en vinden hun weg op de rand van wegdek en trottoir. Bij werkzaamheden worden de straattegels verwijderd en sleuven gegraven. Vanwege de beperkte ruimte stoten spade en/ of graafmachine per definitie op wortels. Het onoordeelkundig afbreken van wortels heeft ruwe wondvorming tot gevolg en vormt een broedplaats voor schimmels en bacteriën. Draag zorg voor sanering kabels en leidingen Het is van belang dat wat ondergronds en uit het zicht is niet de inrichting van de buitenruimte te laten bepalen. De kosten van sanering van kabels en leidingen is af te zetten tegen de opbrengsten van de hogere kwaliteit van de buitenruimte over 20 tot 30 jaar. 3.3 Verbetering ondergrondse groeiruimte 3.6 Turf met watervoorraad 3.7 Bomenzand Bepaal het aantal gewenste groeijaren en stem de m3 ondergrondse groeruimte er op af. 1m3 groeiruimte = 1 jaar geremde groei waarna stagnatie. Pieter Boodt ( ) ontwikkelde voor de aanleg van dennenbos op Texel wat later werd genoemd de Methode Boodt: stukken gedroogd veen of turf werden gedurende een maand in het water gelegd. Als de turf zich volgezogen had legde men twee stukken in de plantgaten van de jonge dennen (afbeelding 3.6). De jonge aanplant kon zo een periode van droogte beter doorstaan. Een deel van De Dennen, onderdeel van Nationaal Park Duinen van Texel, heet daarom ook Turfveld. Vaak ook werd de grond een halve meter diep omgespit of met ossen omgeploegd en daarna verrijkt met compost. Het is nog niet

29 h o o f d s t u k 3. Aa n l e g 29 zo heel lang geleden dat gemeentes bomen plantten en slechts een handje vol tuinaarde in het plantgat gooiden ter verbetering van de groei. Het besef dringt steeds meer door dat een boom in de bebouwde omgeving niet kan groeien zoals hij dat mogelijk zou doen in het buitengebied. De ondergrondse groeiruimte voor de wortels is eenvoudigweg te beperkt. Vuistregel is dat per m1 ondergrondse groeiruimte een nieuw aangeplante boom 1 jaar zal groeien, daarna komt de groei van de boom tot stilstand. Wanneer men een boom van de tweede orde wil laten groeien over een periode van 40 jaar heeft men 40m3 ondergrondse groeiruimte nodig. Op veel plaatsen in de bebouwde kom is die ruimte niet beschikbaar. Daarom zijn er allerhande constructies ontwikkeld waarmee ruimte gecreerd wordt. De bodem in die ruimte wordt vervolgens geprepareerd Bomenzand Bomen in de bebouwde kom concurreren ondergronds met kabels en leidingen en sterk verdichte funderingen voor paden en wegen. Voldoende doorwortelbaar bodemvolume van een goede kwaliteit is van levensbelang voor bomen. Naast de verankering moet de boom hier zijn water en voedingselementen vinden. Wanneer bomen in of nabij verhardingen geplaatst worden is de doorwortelbare ruimte per definitie beperkt. Boomsubstraten kunnen hier een oplossing zijn ( bodemproducten/2/). Prepareer de groeiplaats door gebruik van boomsubstraten als bomenzand, bomengranulaat en bomengrond. Substraten worden bij voorkeur aangebracht vóór dat de nieuwe bomen aangeplant worden. Als de groei van een boom stagneert kan alsnog een substraat worden aangebracht. Het samenstellen en verwerken van substraten vereist specialistische kennis. Zo wordt bomenzand in een overdekte, droge ruimte samengesteld. Bij het aanbrengen moet aan een aantal criteria worden voldaan. Zo mag het substraat niet verwerkt worden bij regen. Verdichting moet tot een maximum van 2MPA voorkomen worden bij een laagdikte van maximaal 30 centimeter en minimaal 20 centimeter boven het grondwaterpeil. Bij het prepareren van bomenzand of bomenaarde verdient het aanbeveling lokaal basismateriaal, in badplaatsen lokaal zand, te gebruiken. Nadat de samenstelling is geanalyseerd en goedgekeurd, wordt bepaald welke toevoegingen gewenst zijn. 3.8 Bomengranulaat

30 30 bomen aan zee - handleiding bij ontwerp, aanleg en beheer Bomenzand voor licht belaste ondergrond Bij een licht belaste ondergrond zoals bij fiets- en wandelpaden kan bomenzand (afbeelding 3.7) worden toegepast. Het speciale zand heeft twee functies, enerzijds biedt het een uiterst schone voedingsbodem voor bomen, anderzijds is het een stabiele ondergrond voor verhardingen. Bij Bomenzand 500 voor contactwaterprofiel is het M50 cijfer hoger dan bij bomenzand voor een hangwaterprofiel. Het M50 cijfer staat voor het mediaancijfer korrelverdeling. Het mediaan cijfer is de korrelgrootte waarbij 50% van het bodemmonster grover is en 50% fijner. Het M50 cijfer is een maat voor de grofheid van zand. Hoe grover het zand, hoe hoger het M50cijfer. De grootte van de korrel is bepalend voor de ruimte tussen de korrels. Bij fijn duinzand is er sprake van een kleine korrel met relatief weinig maar grote poriën. Bomen en heesters zijn afhankelijk van het regenwater dat inzijgt en in de bovenste lagen blijft hangen: het hangwaterprofiel. Hoe meer het duinzand verrijkt is met humusdeeltjes des te langer de vochtvoorraad op peil blijft. Wanneer men hier bomenzand wil toepassen kiest men voor Bomenzand Bomengranulaat Bomengranulaat is een mengsel van grof vulkanisch hard gesteente met de juiste voedingsstoffen (afbeeldingen 3.8 en 3.9). Door de hoge draagkracht is het geschikt voor zwaar belaste verhardingen als wegen. Bomengranulaat heeft een grote opslagcapaciteit voor zuurstof en water en biedt veel ruimte voor de wortels. In badplaatsen kan het granulaat toegepast worden bij boulevards waarop autoverkeer plaatsvindt inclusief touringcars en vrachtverkeer. 3.9 Bomengranulaat onder trottoir Waar geen extra belasting van de bodem voorzien is kan men volstaan met bomengrond of bomenzand met als basis het lokale moedermateriaal Verbetering bodemleven 3.10 Stimuleer gezond bodemleven Draag zorg voor een gezond bodemleven. Een gezond bodemleven zorgt voor een goede doorwortelbaarheid, toetreding van zuurstof en de beschikbaarheid van nutriënten. De basis voor een goed bodemleven is de aanwezigheid van voldoende organisch materiaal. Hierin bevinden zich al schimmels, bacteriën, wormen, kevers, insecten en kleine zoogdieren (afbeelding 3.10). In een bodem in een bewoonde omgeving ontbreekt het aan de juiste soorten en hoeveelheden wortelbacteriën en mycorrhizaschimmels of rhizobacteriën. Het toevoegen van deze schimmels en bacteriën heeft positief

31 h o o f d s t u k 3. a a n l e g 31 effect op het aanslaan van nieuwe aanplant, het beter door groeien, resistentie tegen ziekten, verhoogde weerstand tegen aantastingen en beter bestand tegen droogte en andere stressfactoren ( Ondergrondse groeiplaatsconstructie Boombunker Om verdichting van de bodem en opdrukkende boomwortels in drukke straten tegen te gaan, zijn betonnen constructies ontwikkeld met kruisvormige funderingselementen waarop een betonnen afdekplaat rust. In de opening in de betonnen plaat wordt de boom geplant (afbeelding 3.1). Tussen de funderingselementen wordt bomengrond aangebracht. Met de boombunkers worden de functies van boomworteling enerzijds en draagkracht van de verharding anderzijds gescheiden. Auto s kunnen blijven rijden en wortels kunnen blijven groeien. Onder het betonnen deksel ontstaat door zetting een luchtlaag of tweede maaiveld. Roosters in de boomspiegels zorgen voor contact met de buitenlucht. Door aanleg van inspectieputten kan de conditie van de groeiplaats bekeken worden en als nodig voeding en organisch materiaal worden ingebracht. De ondergrondse groeiomstandigheden worden hiermee volkomen beheersbaar. Er is voldoende doorwortelbare ruimte en zuurstof, voeding en water kan gericht worden toegediend. Ondergrondse groeiplaatsconstructies zijn duur. Toch vormen deze een deel van het antwoord op de vraag hoe ook in badplaatsen, in de directe nabijheid van de zee, bomen tot normale hoogte kunnen uitgroeien (afbeelding 3.1) Onevenwichtige kroon Containers Wanneer de bovengrondse omstandigheden onvoldoende gecontroleerd kunnen worden bieden bomen in containers een oplossing. Ook wanneer er ondergronds geen ruimte is (parkeerdek Zandvoort) kan dit een oplossing zijn. De tijdelijkheid is hier een belangrijk gegeven. De containers met de kostbare bomen of heesters worden in het toeristische seizoen geplaatst daar waar veel bezoekers komen. Dat is op de boulevards en in de winkelstraten. Wanneer het winterseizoen begint, verhuizen de containers met inhoud naar een tijdelijke opslag. Interessanter is echter een moderne Oranjerie te creëren in de directe nabijheid van het toeristisch centrum. Hier staan de bomen en heesters in het herfst- en winterseizoen beschermd tegen zand, zout en wind. Bezoekers kunnen in de Oranjerie genieten van zee en groen, eveneens beschermd tegen de winterse elementen. Containers met bomen en heesters kunnen met de container in het zicht, ondergronds of onder een tweede maaiveld worden geplaatst Gedrongen kroon

32 32 bomen aan zee - handleiding bij ontwerp, aanleg en beheer 3.4 Analyse en zonering bovengrondse groeiruimte Onderzoek de invloed van wind, zand en zout Op niveau van de plek van aanplant moet onderzoek gedaan worden naar de invloed van zeewind, zand en zoutspray. De eventueel aanwezige beplanting kan een indicatie geven. Is de kroon onevenwichtig opgebouwd (afbeelding 3.11)? Is de kroon gedrongen (afbeelding 3.12)? Zijn er vlekken op het blad (afbeelding 3.13) of naald (afbeelding 2.13)? Zijn de toppen van de twijgen afgestorven (afbeelding 3.14)? Al deze beschadigingen wijzen op de negatieve invloed van zeewind, zand en zoutspray. Wanneer er geen bomen staan is het zaak een inschatting te maken van de mogelijke windeffecten op de geplande groeiplaats. Vervolgens is het van belang de bebouwing te bestuderen en in kaart te brengen hoe deze de wind van richting veranderd of aan kracht doet toenemen. Wat is het effect van de wind op de betreffende groeiplek? Bereiken wind en zand de groeiplek met mogelijk zandstraling als gevolg? Kan de zoutspray de potentiële groeiplek schade brengen? 3.13 Bladschade 3.14 Dode twijgen Creëer beschutting tegen wind, zand en zout Onderzoek kan uitwijzen dat een potentiële groeiplek reëel geen succesvolle groeiplek kan zijn. De omstandigheden zijn te extreem, beschutting creëren is niet wenselijk of alleen tegen zeer hoge kosten. De conclusie is niet aanplanten. In andere gevallen kunnen maatregelen getroffen worden op natuurlijke of op technische grondslag. Een zonering kan hierbij behulpzaam zijn (afbeelding 3.15). Het maken van een zonekaart vergt veel onderzoek. De afbeelding geeft slechts aan hoe zo n kaart eruit kan zien maar is niet gebaseerd op metingen. Maak een zonering afnemende beperkingen In zone rood van kustlijn tot eerste bebouwing, is er gebrek aan water en voedsel in de bodem. Er is sprake van directe blootstelling aan zoutspray, zandstraling en bedelving. Dit betekent dat hier slechts pionier vegetaties als Helmgras kunnen groeien. Bomen kunnen boulevards alleen groener maken wanneer deze semipermanent zijn, in bakken geplaatst worden en een groot deel van het jaar kunnen herstellen in een beschermde omgeving als kas of orangerie. Zelfs dan kunnen vragen gesteld worden bij de kwaliteit van het eindbeeld dat gerealiseerd kan worden.

33 h o o f d s t u k 3. a a n l e g 33 Achter de eerste bebouwing of natuurlijke verhoging ontstaat een luwte. De wind wordt over of langs het duin of gebouw geblazen. Zout en zand zetten zich af en in mindere mate er achter. De ondergrondse vocht- en voedingsomstandigheden zijn hetzelfde als in zone rood. In zone oranje is groei van houtachtige gewassen mogelijk wanneer ondergronds maatregelen getroffen met betrekking tot voeding en vocht. Bovengronds is het van belang plekken te vinden waar de schadelijke invloed van wind, zout en zand het minst is of maatregelen te treffen om deze tegen te gaan. Parallel achter het buitenduin varieert de bodem van leemarm zand tot zwaklemig fijn zand. Ook hier is er weinig bodemvorming, wel is het grondwater met GWT III bereikbaar. In deze zone, verder van zee, wordt achter meerdere rijen van bebouwing beschutting gevonden: zone geel. In zone groen is het grondwater bereikbaar voor de houtachtige gewassen terwijl de invloed van zoute zeewind sterk verminderd is 3.15 Vanaf rood afnemende beperkingen Noordzee

34 34 bomen aan zee - handleiding bij ontwerp, aanleg en beheer Concentreer de aanplant van houtachtige gewassen op een afstand tot de zee waar zout en wind minder invloed heeft. Gebruik ook hier de Populus soorten als een barrière, creëer een mini-duinbosgemeenschap die een groene meerwaarde heeft maar op termijn ook beschutting levert voor aanplant erachter. De opstelling van een zoneringskaart Afnemende beperkingen en maatregelen vergt veel onderzoek op locatie. Deze kan sturing geven bij het ontwerpen van beplantingsplannen en het verbeteren van de omstandigheden (bijlage I en II) Natuurlijke beschutting Creëer een beschutting op basis van natuurlijke principes 3.16 Windscherm van inheemse struiken Wijkers en blijvers De techniek van wijkers en blijvers kan ingezet worden om jonge bomen, spillen of veren, aan te planten met struiken. Gebruik struiken uit de lijst Duinbosgemeenschappen (bijlage III). De struiken geven een natuurlijke bescherming tegen wind en zoutspray aan de jonge boom. Juist in de eerste jaren geeft dat een extra boost aan worteling en bovengrondse groei. Op termijn verdwijnen een deel of zelfs alle wijkers op een zeer geleidelijke manier zodat de boom kan wennen aan de nieuwe omstandigheden. Lage struiken inheems Hoge struiken inheems Grassen Bomen 3e grootte

35 Hoofdstuk 3. Aanleg 35 Lijders en blijvers Plant niet langer straatbomen aan met een afstand van zes tot acht meter in een laan. Plant groepen aan van drie of vijf meer bomen in rij of groep die elkaar ondersteunen (afbeelding xx san Sebastian). Ook dan zal er schade optreden maar uitsluitend bij de boom die onder directe invloed van de zee staat (lijder) en de eerste klappen opvangt ten gunste van de bomen die er achter staan: de blijvers. Communiceer met inwoners, ondernemers en bezoekers over het belang van groen in de buitenruimte. Geef aan dat de lijder er niet gezond uitziet maar de blijvers erachter er voordeel van hebben. Groeiplek met natuurlijk windscherm Creëer een natuurlijke wal die zeewind en zoutspray opvangt en gebruik daarvoor de zeer zout en zeewind resistente Populus tremula, Populus balsafimera en Populus alba. Achter deze barrière kunnen de meer kwetsbare, maar ook meer sierlijke gewassen beter gedijen (afbeelding 3.16) Beschermende hoogbouw Technische beschutting Gebruik technische middelen om beschutting te creëren. bestaande bebouwing Gebruik de aanwezige bebouwing als wind- en zoutsprayschild en concentreer de aanleg van groen in de beschutting van deze gebouwen (afbeelding 3.17). Van belang is om in de ontwerpfase studie te maken van de windstromingen langs en over het gebouw. Zijn er draai- en wervelwinden als gevolg van de bebouwing? Zijn deze te beïnvloeden door technische ingrepen aan de gebouwen? Bijvoorbeeld door aanbreng van windspoilers? Deze oplossingen brengen grote kosten met zich mee. Ze zijn te verantwoorden met de gedachte dat niet alleen voor boom en struik luwte wordt gecreëerd maar ook voor bewoners, ondernemers en bezoekers. muren, windkeringen en spoilers Na aerodynamisch onderzoek kunnen spoilers, (afbeelding 3.18) muren (afbeelding 3.19) of half doorlatende windkeringen die zout afvangen gebouwd worden. mobiele planten Houtachtige gewassen in bakken kunnen tijdens het groeiseizoen direct aan zee worden geplaatst. In de herfst- en winterperiode blijven ze in een speciale orangerie gevrijwaard van zeewind en zoutspray. Wanneer de orangerie wordt gerealiseerd in de toeristische zone kan deze een toeristisch-recreatieve attractie vormen in het najaar- en winterseizoen. De bakken kunnen op het maaiveld worden geplaatst. Desgewenst kunnen ze ook verzonken worden zodat de illusie ontstaat dat ze er jaar rond staan. Ook hier geldt dat het niet raadzaam is de 3.18 Potentiële locatie windspoiler 3.19 Beschermende laagbouw

36 36 bomen aan zee - handleiding bij ontwerp, aanleg en beheer bomen en struiken in bakken solitair te plaatsen maar in groepen. Ook in voorjaar en zomer kan wind en zout in combinatie met zoninstraling grote schade veroorzaken Architectonische bescherming innovatief, gebruik nieuwe materialen, nieuwe technieken In bijna elke badplaats aan de Nederlandse kust zijn er plekken die troosteloos aandoen (afbeelding 2.1, 2.2, 2.3 en 2.4) terwijl er veel bezoekers komen vanwege de nabijheid van hoofdattractie duin, strand en zee. De plekken zijn troosteloos omdat ze niet goed zijn ingericht en de verkeerde materialen zijn gebruikt. Het betreft vaak plekken onder directe of indirecte invloed van de zee, het verblijf is er niet altijd aangenaam voor mens én houtachtig gewas. De opdracht voor deze plekken is attractief maken, beleving centraal stellen (afbeelding 3.20 en 3.21) met gebruikmaking van de elementen en beschutting bieden aan mens en gewas. 3.6 Groenaannemer, toezicht en monitoring 3.21 Innovatieve materialen 3.22 Maak gebruik van groenaannemer Kies voor een specialistische groenaannemer in combinatie met een aannemer infrastructuur. Het verbeteren van extreme groeiomstandigheden vraagt om geavanceerde groentechnieken. De specialistische kennis die nodig is voor een succesvolle aanleg betreft kennis van de groei van houtachtige gewassen, van specifi eke groeiomstandigheden boven- en ondergronds, van kennis van ecologische beschermingsconstructies én/of kennis van de aanleg van technische voorzieningen (afbeelding 3.22). Draag zorg voor onafhankelijk, kwalitatief en semipermanent toezicht tijdens aanleg. Geavanceerde groentechnieken kennen procedures die zorgvuldig in acht moeten worden genomen. Wanneer dat niet gebeurt, kan de schade enorm zijn. Zorg daarom voor toezicht tijdens de werkzaamheden op momenten die van evident belang zijn. Wanneer de voorwaarden van uitvoering niet in acht worden genomen moet dat direct gedocumenteerd worden door middel van foto s. Het werk moet worden stilgelegd. De uitvoerder wordt aangesproken, het werk moet worden overgedaan (afbeelding 3.23). Draag zorg voor monitoring tot en met oplevering. Na de aanleg is het van belang de ontwikkeling van de nieuwe aanplant op de voet te volgen. Slaat de aanplant aan? Ontwikkelt deze zich naar wens? Voert de aannemer de volgens bestek opgevoerde beheersmaatregelen uit? Monitoring van de werkzaamheden van de uitvoerder en van de ontwikkeling van de aanplant is nodig Monitoring en toezicht

37 4. Beheer en communicatie Inleiding Maak van beheer geen sluitpost. Na ontwerp en de realisatie van de aanleg is beheer nodig. Meest belangrijk is dat de vochtvoorziening op peil blijft. Steeds vaker wordt groenaannemers via het bestek gevraagd het beheer de eerste 2 of 3 jaar na aanleg te verzorgen. Daarna wordt het overgedragen aan gemeentelijke beheerders of groenbeheerbedrijven die in opdracht va de gemeente werken. Telkens weer is er het spanningsveld tussen enerzijds beheerkosten en anderzijds de kwaliteit van het groen. Bij ondernemers zijn het commerciële of winstbelangen, bij gemeentelijke beheerders betreft het de beperkingen van het budget. Maak van beheer geen sluitpost. Immers, één keer geen water geven als gevolg van te weinig budget kan een substantiële investering in groen voledig te niet doen. 4.2 Monitoring Draag zorg voor monitoring na definitieve oplevering. Ook na oplevering is het van belang de ontwikkeling van de nieuwe aanplant te blijven volgen (afbeelding 4.1). De extreme groeiomstandigheden vragen hierom. Afhankelijk van de 4.1 Na aanleg monitoring en beheer

38 38 bomen aan zee - handleiding bij ontwerp, aanleg en beheer combinatie van invloeden van onder andere vocht, wind, zoutspray en zoninstraling zijn maatregelen gewenst. Hiervoor is geen handleiding te maken. Elke groenbeheerder zal op basis van zijn opgedane kennis en ervaring afwegingen moeten maken over hoe op te treden in voorkomende situaties Naleveren van water Maak van water naleveren geen sluitpost. Het leemarme zand houdt weinig tot geen water vast, het grondwater zit op te grote diepte. Het gevolg is dat in perioden van droogte er watergebrek optreedt. Dit kan alleen op technische wijze worden opgelost. Naleveren van water met gebruikmaking van tractor en tankwagen is gebruikelijk (afbeelding 4.2). Het verdient aanbeveling nieuwe technieken te onderzoeken. Zo kan de aanleg van een storende laag er voor zorgen dat inzijgend water langer in de bovenste bodemlaag blijft en zo beschikbaar voor het gewas (afbeelding 4.3) Beschermende waslaag In de tuinbouw wordt het toegepast: een natuurlijke was die het gedrag van water op het blad van planten verandert. Door het aanbrengen van de wax wordt de waslaag van het blad dikker en gladder. Doordat de waslaag op de opperhuid van het blad gladder wordt zal zoutspray sneller aflopen waardoor er geen vocht onttrokken wordt aan knop of blad. Het verdient aanbeveling te onderzoeken in hoeverre het mogelijk en haalbaar is een beschermende waslaag aan te brengen. Aantasting door zoutspray kan beperkt of zelfs of zelfs vorkome worden. 4.2 Water geven 4.3 Water permanent beschikbaar 4.3 Kennisuitwisseling en communicatie Veel partijen hebben belang bij of zijn betrokken bij het openbaar groen in de buitenruimte: inwoners, natuurverenigingen, individuele ondernemers, ondernemersverenigingen, bezoekers, congresgangers, toeristen, ambtenaren op gemeentelijk, provinciaal en landelijk niveau, natuurbeheerders, groenondernemers, opleidingscentra, Hogescholen en Universiteiten (afbeeldingen 4,4, 4,5 en 4.6). Elke partij heeft zijn eigen belang. Het is een gezamenlijk belang dat belanghebbenden met elkaar communiceren over verwachtingen, mogelijkheden, ontwikkelingen, kennis én kosten en opbrengsten. Voor gemeentelijke beleidsmedewerkers ligt hier een belangrijke taak.

39 Ho o f d s t u k 4. b e h e e r e n c o m m u n i c at i e 39 Ervaringsdeskundige groenbeheerder De groenbeheerders van de badplaatsen zijn de ervaringsdeskundigen bij uitstek. Zij kennen de bodem van hun werkgebied en hebben weet van de bovengrondse groeibeperkingen. Ook hebben zij kennis van het microklimaat van veel locaties. Veel kennis wordt ook nu nog verkregen door middel van try and error. Dat zal zo blijven omdat we te maken hebben met oncontroleerbare natuurlijke processen. Door kennis te delen helpen we elkaar. Kennisinstituten Nederland kent opleidingen op lager, middelbaar, hoger en universitair niveau. Bijscholing en kennisuitwisseling tussen praktijk en opleiding is een voorwaarde voor succes, voor beide partijen. De groenbeheerder toetst de praktijk aan algemeen geldende theorie. Het kennisinstituut op haar beurt toetst theorie in de praktijk. Inwoners Inwoners kunnen vragen om meer groen in hun woonomgeving om daarmee hun eigen woongenot te verbeteren of de verkoopwaarde van hun woning te verhogen. Zij kunnen ook vragen om minder groen vanwege de overlast in de vorm van het wegnemen van licht of luizenpoep. Communicatie met inwoners is van belang om hen te kunnen betrekken bij de herinrichting van de buitenruimte, hen te informeren over de voordelen van groen en kennis te nemen van hun groenwensen. Ondernemers Sommige toeristische ondernemers investeren zelf in groen. Denk aan campings en bungalowparken maar ook aan hotels. Groen vormt hier onderdeel van de beleving die de gasten wordt aangeboden. Het zijn vaak juist deze ondernemers die het belang van een groene, publieke buitenruimte erkennen. Zij kunnen de belangrijke rol van groenambassadeur vervullen. Bezoekers Bezoekers van een badplaats komen in de eerste plaats vanwege de aanwezigheid van zee, strand en duin. Bij een verblijf hoort echter ook eten, drinken en logeren en men stelt daaraan steeds hogere eisen. Strand en voorzieningen worden verbonden door de buitenruimte. Ook deze moet voldoen aan de hoge eisen van congres-, dag- en toeristisch bezoek. Door middel van klanttevredenheidsonderzoek van accommodaties of van toeristische organisaties kan hun verwachting in kaart worden gebracht. 4.4 Communiceer met inwoners 4.5 Overleg met ondernemers 4.6 Ondervraag bezoekers