VAKLITERATUUR OPBRENGSTGERICHT WERKEN OP DE VRIJE SCHOOL PEDAGOGISCH KLIMAAT DIGITAAL LEREN LEZEN EN SPELLEN

Transcriptie

1 vakblad voor het primair en speciaal onderwijs # # VAKLITERATUUR OPBRENGSTGERICHT WERKEN OP DE VRIJE SCHOOL PEDAGOGISCH KLIMAAT DIGITAAL LEREN LEZEN EN SPELLEN 1

2 Het geheim van ZP Foto: Annemarijn van de Woude Ook onderwijsvakblad Zorg Primair ontkomt de laatste tijd niet aan een aanhoudende behoefte om positie te bepalen. Een passende plek in het onderwijs. Dat kun je doen op basis van onderzoek. Het alom geroemde meten is weten. Dan ga je naar je lezers en dan vraag je of ze tevreden zijn. Dat blijkt dan vaak uit het feit of ze het blad lezen en dat ze zich er bij thuis voelen. Dergelijke onderzoeken zijn ons al diverse keren overkomen en telkens waren we populairder dan we dachten. Het is heel wat om in vakbondskringen tevredenheid te mogen vaststellen. Binnen CNV Onderwijs heeft men oog voor de vakbondsmatige kant van de zaak, maar ook voor de vakinhoudelijke kant van de zaak. In onderwijsvakblad Zorg Primair is voor dat laatste veel aandacht. Dank zij dat profiel kan het bestaan naast Schooljournaal en naast het blad van de schoolleiders: Direct. En toch is het niet genoeg om intern de zaakjes goed op een rijtje te hebben. Er zijn immers veel onderwijsvakbladen in ons land. En die vinden allemaal dat ze een bijdrage leveren aan beter onderwijs. Hoe ziet de redactie van ZP dat? Het uitgangspunt is dat in dit blad leerkrachten aan het woord komen. Zij rapporteren uit de klas over hoe zij er in slagen om hun onderwijs elke dag weer beter te doen. Elke dag weer passender. Ik ken immers alleen maar juffen of meesters die ernaar streven om elk kind in de klas te kunnen houden. En het is mooi dat er een platform is waar men de verhalen daarover mag vertellen. Het is bemoedigender om op die manier het onderwijsvak in beeld te brengen dan die andere Welke andere? In de meeste onderwijsvakbladen komen deskundigen aan het woord. Die zijn er heel wat in onderwijsland. En zij hebben meestal scherp in beeld hoe onderwijs beter kan. Zij willen je daar best bij helpen door er een cursus voor te geven of door er een beleidsstuk over te maken. En dan zeggen we er een beetje oneerbiedig bij. als ze het zelf maar niet hoeven te doen. De artikelen in ZP zijn dus in principe geschreven door leerkrachten. Op interviewen zijn we ook niet zo dol, want interviews worden nadat ze zijn afgenomen op papier gezet en daarna worden er in goed overleg nog wat mooie kantjes aangevijld. Tijdens het laatste redactieoverleg zeiden we het nog tegen elkaar: In de artikelen in Zorg Primair is de hand van de juf en/of de meester zichtbaar. We kennen vooralsnog geen betere manier om dichter bij de onderwijswerkelijkheid van elke dag te komen. En dat is de plek waar onderwijsmensen hun passie delen en bemoediging vinden. En dat zit hem niet alleen in de teksten; het zijn ook vaak de beelden die onze auteurs zelf meebrengen uit hun klas. Op elke school is altijd wel iemand die mooie plaatjes kan schieten. Misschien zelfs wel een kind We zijn benieuwd hoe onze lezers hierover denken. Het liefst zouden we na elk nummer van ZP lezersreacties ontvangen. Een groepje leerkrachten dat erover waakt dat ZP een blad van de onderwijspraktijk blijft. Uw mail is welkom

3 Nr is een themanummer over het digibord. Praktijkverhalen die je wilt delen in ZP? Neem contact met ons op! Nu ook mogelijk om los abonnement te nemen op Zorg Primair! Dat kost 30,00 per jaar. Bellen naar of mailen naar ledenadministratie@cnvo.nl Contact met redactie: zorgprimair@cnvo.nl Praat en denk mee via Linkedin! Via de Groep Zorg Primair/Passend Onderwijs kunt u meedenken en meediscussiëren over actuele onderwijsthema s. Het geheim van ZP Jan van Balkom Oriëntatie, Jan van Balkom Opbrengstgericht werken: een kans voor de vrijeschool, Hetty Hospes-van Rijn Invoering Klimaatschaal op 16 basisscholen in Noord-Brabant, Michiel Santegoeds Durabilidad: duurzaam leren..., Roland Willems Van leesplankje naar digitaal leren lezen en spellen, Harmen Kooreman Winterspelen, Bas Wijs KRACHTleraar: de motor achter Passend Onderwijs, Katalin de Kleuver Passend, Arie de Bruin Tijdschriften kort Boeken

4 ACTUELE EN BRUIKBARE ZAKEN VOOR DE LEERKRACHT DOOR JAN VAN BALKOM AGENDA: MAART 2014 l 13 maart 2014: Conferentie: Transitie in groen. Over de pedagogische kracht van natuur in onderwijs en opvoeding. Locatie: Kasteel Groeneveld, Baarn. Kosten: 125,00. (voor 15 februari 2014 aanmelden: 95,00) Meer informatie: sophie@sliepenonderwijsadvies.nl TIPS l 20 maart 2014: Lentesymposium: Motiveren bij mensen met autisme. Locatie: Flanders Expo, Gent. Kosten: 66,00. Informatie/Inschrijven: APRIL l 12 april 2014: Symposium Elk mens zien als een uniek persoon: een uitdaging? Locatie: Evertshuis te Bodegraven. Kosten 49,50. Informatie/ Aanmelden: SEPTEMBER l 11 september 2014: 3e Nationaal Congres Ouderbetrokkenheid. Locatie: midden-nederland. Kosten: 399,00. Informatie/aanmelden: Onderzoeksprijs 2013 Ook dit jaar hebben het Opleidingscentrum Speciale Onderwijszorg en de Fontys Hogeschool Kind en Educatie de tien beste meesterstukken van de opleiding tot Master Special Educational Needs en de Master Leren en Innoveren geselecteerd. Het zijn allemaal onderzoeken die in de praktijk zijn uitgevoerd; praktijkgerichte onderzoeken. De essentie van praktijkgericht onderzoek is dat de leerkracht de eigen context op school als onderzoeksgebied neemt. In de praktijk heeft dit een

5 betekenisvolle invloed op de verbetering van het onderwijs. Verbetering die ook in de school bij collega s, directie en ouders doorwerkt. Daarnaast zijn de probleemstellingen en de gevonden oplossingen ook voor andere leerkrachten herkenbaar. Een stimulans om professionalisering serieus te nemen. Rondom de nominatie en de toekenning van de Onderzoeksprijs is er een glossy samengesteld. Daarin worden de onderzoeken kort uiteengezet. Zeer verhelderend zijn de interviews waarin directeuren van scholen aan het woord komen. Duidelijk komt daarin tot uiting dat voortgezette professionalisering van leerkrachten op masterniveau een verrijkende invloed heeft op de onderwijspraktijk op school. Het lijkt erop dat een langere periode van studie waarin tijd is voor reflectie en terugkoppeling een duurzaam effect heeft op de kwaliteit van de leerkracht. De glossy 10 x BETER kan gratis worden aangevraagd bij oso@fontys.nl. De veiligheid van een kaartje.. Een kaartje leggen is voor velen het symbool van gezelligheid en saamhorigheid. Daarnaast zorgt het spel ook altijd voor wat spanning. En verder kun je zeggen dat tijdens het kaartspel er zich partijen vormen die samenspannen tegen een andere partij. Soms gaat het voor geld, soms voor de winst. Wie kaart maakt tijd voor de ander. Altijd is het onderhoudend en zoeken mensen elkaar op om weer een potje te kaarten. De geur rondom kaarten heeft vast en zeker ten grondslag gelegen aan de Communicatiebox voor school en ouders, een stapel gesprekskaarten met gevoelswoorden, Helpende gedachten, 55 positieve hulpkaarten en de Junior Coachkaarten. Deze laatste heeft als ondertitel: Laat kinderen praten en hun talent ontwikkelen. Alledrie uitgaven van Uitgeverij Pica, Huizen. Zelf een knuffel maken Knuffels spreken altijd aan. En dat zal meer zijn als je die zelf gemaakt hebt. In deze doos zit een compleet pakket (instructie en materialen). Even zelf materialen bij elkaar scharrelen en de hele klas heeft aan aantal basistechnieken van de naaldkunst onder de knie. Het eindproduct is een knuffel voor jezelf of om iemand mee te verrassen. Een product van De Vier Windstreken ( De prijs bedraagt 17,95. Workshops en trainingen van Expertisecentrum Nederlands EN (Expertisecentrum Nederlands) doet wetenschappelijk onderzoek om praktische oplossingen te ontwikkelen ter ondersteuning van het onderwijs. EN biedt cursussen aan voor de doelgroepen: voor- en vroegschoolse educatie, (speciaal) basisonderwijs, (speciaal) voortgezet onderwijs en (middelbaar) beroepsonderwijs. Onderwerpen die worden aangeboden zijn: werken met de protocollen leesproblemen en dyslexie, werken aan woordenschat, taalstimulerend zaakvaakonderwijs. Verder zijn er in het kader van het BLIKSEM-programma diverse scholingsmogelijkheden die leerkrachtervaringen bevorderen op het gebied van begrijpend lezen. Meer informatie over het aanbod is te vinden op Bellen kan ook:

6 Opbrengstgericht werken: een kans voor de vrijeschool HETTY HOSPES-VAN RIJN Al vele jaren werk ik op de vrijeschool in Leeuwarden. Daar is een fijn ritme, de hele dag door: cognitieve activiteiten worden er ruimschoots afgewisseld met beweging en kunstzinnige vakken. Het past in de visie van de vrijeschool om ademend de dag door te gaan. Inademen is het naar binnen gaan: instructie, opdrachten maken. Uitademen is het naar buiten stromen: bewegen, zingen, kunstzinnig bezig zijn. Het één ondersteunt het ander: je kunt een rekenspel op het plein doen, je geschiedenisverhaal laten schilderen en zingend ongemerkt aan wiskundige logica doen omdat muziek nu eenmaal maat en ritme heeft. We hechten op de vrijeschool enorm veel waarde aan de kunstzinnige vakken juist omdat we zien hoe goed het werkt: kinderen beleven de lesstof op verschillende manieren en het kunstzinnige ondersteunt het cognitieve

7 Natuurlijk worden onze leerlingen ook getoetst. En daar lieten een aantal jaren geleden de resultaten van onze inspanningen op een aantal deelgebieden te wensen over. De inspectie kon ons, vele jaren geleden, geen onvoldoende meer geven. Slik er moest iets gebeuren! HELP! WE MOETEN OPBRENGSTGERICHT WERKEN! Het eerste wat er ontstond was weerstand: wij moesten meer opbrengsgericht gaan werken. Wat een lelijk woord vonden we dat! Wij, die het zo goed voor hadden met het welzijn van onze leerlingen, zagen voor ons dat wij het konden vergeten met hun en onze creativiteit. Ons werk zou natuurlijk meteen minder fijn zijn als we ons aan allerlei protocollen en leidraden zouden moeten houden. En dan het moeten in het algemeen: gruwel. Wij waren een vrije school, in de oorsprong vrij van onderwijsbemoeienis, niet gesubsidieerd door het Rijk. Het misverstand is dat mensen denken dat vrije er ook voor staat dat kinderen van alles kunnen kiezen hun gang kunnen gaan. We zijn juist vaak heel klassikaal, de kinderen komen in een rij naar binnen, geven netjes de meester of juf een hand en in de klas is de opstelling van de tafeltjes meestal frontaal. MAAR WE GAAN ONZE CREATIVITEIT NIET OPOFFEREN! Hoewel de naam vrijeschool nog steeds bestaat ontvangen we inmiddels wel gelden van de overheid en ja, daar hoort ook een bepaalde norm bij voor wat betreft onder andere de opbrengsten. Er was geen keus dan de weg te gaan van opbrengstgericht werken. We spraken er onderling eerlijk over. Sommigen lagen er wakker van. We beseften dat het handig was dat we gingen uitvinden hoe we de resultaten van onze leerlingen konden verhogen. Maar de spanning lag er wel: wij gaan onze creativiteit en die van de leerlingen daar niet aan opofferen. Dan kan het bordje vrijeschool meteen wel weg. De inspectie hijgde in onze nek. De directrice die net nieuw was had een mooie uitdaging. Het eerste wat ze deed met ons was: puin ruimen. Zowel in ons hoofd, onze omgeving en onze materialen. En intussen het gesprek met de inspectie op gang houden, zodat er begrip kon worden gekweekt voor onze werkwijze enerzijds en er goed afgestemd kon worden tijdens ons verbeterproces. PUIN RUIMEN EN PLAATS MAKEN VOOR NIEUWE DINGEN Het puin ruimen dan wij creatievelingen op de vrijeschool hadden zowel in ons hoofd, onze omgeving en materialen een overvloed aan zaken die ooit wel eens gebruikt konden worden. Doelen werden zeker gesteld, maar het pad waarlangs was variabel. Er werd veel geleerd, maar niet altijd werd datgene wat getoetst moest worden intensief genoeg geleerd. Er was meer duidelijkheid nodig. Dit ging er gebeuren: 1. Alle lokalen en ruimten in de school werden opgeruimd. Wij moesten afscheid gaan nemen van een heleboel spullen die ons dierbaar waren: ooit gemaakt met een klas, iets dat je misschien nog wel een keer kon gebruiken, enz. Dit hielp ons ook om in ons hoofd ruimte te maken. Voor nieuwe dingen. 2. In vergaderingen bespraken we met elkaar dat we onze manier van werken deels anders moesten inrichten. De volgorde op de dag deelden we iets anders in zodat we meer effectieve leertijd konden creëren. Wij moesten wennen aan het pijnlijke idee dat we s ochtends eerst zouden beginnen met oefenen oefenen oefenen in plaats van rustig een lied, spreuk, spel om zo de dag in te glijden. 3. We werden ook effectiever in het hele weekrooster. We deelden de kunstzinnige vakken in blokken door het jaar: een lesuur vormtekenen werd na 6 weken vervangen door 6 weken een lesuur tekenen. Schilderen werd ingepland in de perioden aardrijkskunde en geschiedenis. De muziekles werd er uit gehaald: koorzang met drie klassen tegelijk kwam er in. De uren handvaardigeheid en handwerken (ja, wij doen allebei, elke week) werden verminderd. Al met al kwam er in het rooster meer en meer ruimte voor effectieve leertijd van de cognitieve vakken. 7

8 4. De dossiers werden grondig aangepakt, de IB er ging ook slagvaardig bezig en er kwam een extra kracht bij. Veel groepsplannen en handelingsplannen werd gemaakt. Strakke schema s om kinderen te helpen en nu moést iedereen een instructietafel in de klas. Ook de twee laatste leerkrachten die daar op tegen waren. WE GINGEN MAAR DOOR.. En weer vergaderen en in de wandelgangen: o jee gaat dit wel goed, wel fijn meer duidelijkheid, niet in het ritme van de dag kunnen komen, oplossingen bedenken voor steeds nieuw opdoemende problemen in dit veranderproces. Af en toe irritatie en boosheid. En toch weer door één deur met elkaar want we waren er nog niet. We schoten door merkten we. Er werden successen geboekt in resultaten, er waren mooie vondsten gedaan voor het klassenmanagement, we gingen maar door. Maar intussen hadden we in sommige klassen teveel niveaus en gebeurde er wat we vreesden: onze kunstzinnige vakken stonden zwaar onder druk. We werden bijna opgegeten door dit proces, zo voelde het. En sommige vondsten van ons mislukten. Er kwamen stemmen op om toch maar weer op de oude voet verder te gaaan. Twee leerkrachten die net hun klas uit het slop hadden gehaald wilden wél door blijven gaan: bij hen in de klas was het effect duidelijk meetbaar van alle inspanningen. Vol trots lieten zij een grafiek zien waar de resultaten van de afgelopen tijd in een mooie lijn omhoog liepen. Iedereen kon terug gaan naar het oude systeem; zij wilden dat niet. En toen is toch iedereen overstag gegaan. Sommigen nog steeds met de moed der wanhoop, anderen vol hoop en inzet. We zijn inmiddels door de inspectie beoordeeld met een dikke voldoende, wat een feest! Wij hebben nog steeds ons brede kunstzinnige aanbod, nu wat korter (dat blijft niet fijn) en afwisselender. En het kunstzinnige zijn wij ook meer op resultaat gaan beoordelen wat direct een positief, verdiepend effect heeft op de lessen. Je weet niet wat je ziet als je in de school het werk van de kinderen bekijkt: prachtig! DOORSLAGGEVENDE ASPECTEN Laatst deed ik in de lerarenkamer een rondje over dit proces. De pijn en moeite om te veranderen, te proberen, te mislukken en weer op te staan werd weer uitgesproken maar ook de doorslaggevende aspecten die dit hele proces hebben laten slagen: l Alles bespreekbaar maken. Als je moeite hebt met het proces dan mag het bestaan. Verschillen in leerkrachten niet als probleem maar als kracht inzetten: voortrekkers voorop laten gaan. l Reflectievermogen van zowel de directeur als de leerkrachten. Durven uitspreken met elkaar dat iets niet goed werkt. Jezelf onder de loep durven nemen en talenten aanboren waarvan je niet wist dat je ze had maar die nodig zijn om deze school in een nieuwe vorm te gieten. l De wil tot samenwerken, boven alles. Elkaar durven raadplegen, bij elkaar binnenlopen. Op een positieve manier naar elkaars werk kijken: waar kan ik helpen, wat kan ik leren van de ander? l Samen alles dragen. Als een collega bijna bezwijkt onder al het nieuwe reik je elkaar de hand. De sterke schouders kunnen meer dragen. Iedereen heeft sterke schouders op een ander gebied. l Het doel voor ogen houden met elkaar. Vaak dit doel naar elkaar uitspreken en er dagelijks naar handelen. Zo komt er automatisch een opgewekte sfeer omtrent dit onderwerp

9 veranderen wat eerst zo eng lijkt. Kleine resultaten groots benoemen en vieren met elkaar. l De kostbare tijd nuttig gebruiken. Om het doel te bereiken de studiedagen vullen met bijvoorbeeld de dossiers op orde krijgen in plaats van een verdiepend onderwerp aan te bieden. Dat komt wel weer als het doel is bereikt. l Fouten mogen bestaan. Bij de overgang naar een nieuwe vorm dien je zaken uit te proberen. Die lukken niet altijd. Ook dat is bespreekbaar, juist om van te leren hoe we het dan beter wél kunnen doen. Hoe is het nu met ons? Goed! De nieuwe vorm loopt als een trein. Wij blijven bewakers van de creatieve vakken want dat is het hart van onze school. We merken dat het opbrengstgericht werken ook heel veel doet voor de kunstzinnige vakken; die zijn juist door onze bewaking nog extra in de lift gekomen. Dat zal wel een combinatie zijn van een groter besef hoe belangrijk wij die vakken vinden en ons opbrengstgerichte werken in het algemeen. Nieuwsgierig? Kom gerust eens kijken op de Michaëlschool in Leeuwarden. Bel even voordat je komt dan is er vast een geschikt moment te vinden

10 Krachtig hulpmiddel om het pedagogisch klimaat in een klas te meten en te verbeteren Invoering op 16 basisscholen in Noord-Brabant MICHIEL SANTEGOEDS Voelen leerlingen zich veilig en geaccepteerd door hun klasgenoten? Hoe is de sfeer in de klas? Hoe ervaren leerlingen de orde in de klas? Vinden leerlingen dat de leerkracht goed met hen communiceert? Voor een leerkracht is het van belang de antwoorden op deze vragen te kennen. Maar enkel het beantwoorden van deze vragen is niet voldoende. Het directe verband tussen pedagogisch klimaat en leeropbrengsten en -gedrag, maakt het noodzakelijk dat leerkrachten iets met deze antwoorden doen

11 Om leerkrachten hierbij te ondersteunen, is orthopedagoog en GZ-psycholoog Ad Donkers tien jaar geleden begonnen met het ontwikkelen van de Klassenklimaatschaal. In samenwerking met het Fontys Opleidingscentrum voor Speciale Onderwijszorg in Tilburg heeft hij met de Klimaatschaal een instrument ontwikkeld dat niet alleen het pedagogisch klimaat en leerkrachtgedrag meet, maar de leerkracht tevens ondersteuning biedt om het pedagogisch klimaat te verbeteren. Dit doet het instrument door op basis van de meetresultaten gerichte feedback en interventiemogelijkheden te genereren, zoals sfeerversterkers, coachingsmodellen, kijk- en handelingswijzers en suggesties voor werkvormen. Daarnaast is het mogelijk om op basis van de resultaten persoonlijke begeleiding en coaching aan te vragen. De Klimaatschaal is geschikt voor de midden- en bovenbouw van het basisonderwijs, het voortgezet onderwijs, het speciaal onderwijs en het gehele beroepsonderwijs. Het bestuur van de stichting Scala te Heusden nam vorig jaar op al haar 16 basisscholen de Klimaatschaal in gebruik. De implementatie is in volle gang. De effecten zijn al zichtbaar. DE FUNDAMENTEN: STELLINGEN, DIMENSIES EN CLUSTERS Met de Klimaatschaal geven leerlingen via een online vragenlijst aan hoe zij het klimaat in de klas en het leerkrachtgedrag ervaren. De vragenlijst is opgesplitst in een algemeen en een leerkrachtspecifiek gedeelte. Het algemene deel bestaat uit 16 stellingen waarin leerlingen aangeven hoe ze de sfeer in de klas en onderlinge leerlingrelaties in hun klas ervaren. Voorbeeldstellingen hierbij zijn In deze klas gaan leerlingen leuk met elkaar om, of In deze klas worden leerlingen gepest. Het specifieke deel van 17 stellingen meet hoe leerlingen het gedrag van een bepaalde leerkracht ervaren. De stellingen gaan over orde en rust in de klas en interactie met de leerkracht, zoals bijvoorbeeld: Ik vind de lessen bij deze leraar rommelig verlopen. Het leerkrachtspecifieke deel kunnen leerlingen voor meerdere leerkrachten invullen. Daarnaast faciliteert de Klimaatschaal zelfreflectie voor leerkrachten door hen de eigen verwachtingen in te laten vullen. Na afname kan de leerkracht dan zien of de eigen Samenwerken op Palet verwachtingen overeenkomen met hoe leerlingen het pedagogisch klimaat in de klas ervaren. De Klimaatschaal categoriseert de antwoorden op de stellingen in clusters. De drie dimensies die Rudolf Moos in zijn sociaal-ecologisch model onderscheidt, vormen het fundament van deze clusters: (1) de relatie-dimensie, (2) de persoonlijkegroei-dimensie en (3) de systeemhandhavingsdimensie. Binnen de relatie-dimensie meten de stellingen van de Klimaatschaal de relaties tussen leerlingen onderling en de relatie tussen de leerling en een specifieke leerkracht. De persoonlijke-groeidimensie onderzoekt of de leerling zich voldoende veilig en gewaardeerd voelt om zichzelf te ontplooien. De systeemhandhavings-dimensie tenslotte is gebaseerd op stellingen die meten hoe leerlingen het leerkrachtgedrag en de orde in de klas ervaren. De interface van de Klimaatschaal vertaalt deze dimensies in een aantal clusters. Deze clusters zijn tot stand gekomen na een uitgebreid normeringsen valideringsonderzoek op basis van de antwoorden van ongeveer Algemeen en leerlingen Specifiek (peildatum 23/5-2011) uit het primair, voortgezet en speciaal onderwijs (onder leiding van statisticus en methodoloog dr. Ad Vermulst aan de Radboud Universiteit Nijmegen). Na een succesvol onderzoek op test-hertest betrouwbaarheid en een validiteitsonderzoek met de Schoolvragenlijst, is de Klimaatschaal in januari 2014 voorgedragen aan de COTAN (Commissie Test Aangelegenheden Nederland). 11

12 De mate van vrijblijvendheid bij de inzet van de Klimaatschaal is een volgende keuze voor scholen. Zo zijn er scholen waar het hulpmiddel geheel vrijblijvend beschikbaar is voor leerkrachten, scholen waar het instrument gericht op problemen in bepaalde klassen wordt ingezet en scholen waar de Klimaatschaal in alle klassen wordt afgenomen. Hard aan het werk op de Olaf Palme school TIPS EN TOOLS VOOR VERBETERING PEDAGOGISCH KLIMAAT De Klimaatschaal onderscheidt zich van andere instrumenten doordat het niet alleen een meetinstrument maar ook een hulpmiddel bij interventie is; het biedt de leerkracht gerichte feedback en handvatten om het pedagogisch klimaat te beïnvloeden. Daarnaast is het instrument dankzij de opzet van de vragen en het gebruikersgemak geschikt om meermaals per jaar af te nemen. Hierdoor is het mogelijk de effecten van interventies te evalueren. GEGEVENS WORDEN VERTROUWELIJK VERWERKT Een derde eigenschap waarmee de Klimaatschaal zich weet te onderscheiden is de flexibiliteit. Scholen kopen namelijk een licentie om de Klimaatschaal te gebruiken. Er is weliswaar begeleiding bij de implementatie van de Klimaatschaal, maar het is aan de school of scholengemeenschap om te bepalen hoe of wanneer zij het instrument inzetten. Scholen maken hierbij een keuze op drie gebieden: het beheer van data, de mate van vrijblijvendheid en de moment(en) van afname. De vraag wie de data beheert, is vanwege de vertrouwelijkheid van de informatie een belangrijke keuze bij het gebruik van de Klimaatschaal. Alle leerkrachten krijgen een unieke inlogcode waarmee de eigen meetresultaten geraadpleegd worden, maar daarnaast dient iedere school één beheerder aan te wijzen met toegang tot alle meetresultaten van de school. Er zijn scholen waar dit de orthopedagoog of intern begeleider is, maar ook scholen waar de schoolleider of de IT-beheerder de data beheert. Wanneer het gebruik van de Klimaatschaal niet geheel vrijblijvend is, dient een school tenslotte te kiezen op welke momenten de Klimaatschaal zal worden afgenomen. Ook op dit gebied maken scholen verschillende keuzes. Zo zijn er scholen die ervoor kiezen ad hoc over te gaan tot afname van de Klimaatschaal bij problemen in een specifieke klas. De Klimaatschaal maakt dan veelal deel uit van een actieplan bestaande uit een voormeting, interventieperiode en nameting. De scholen die de Klimaatschaal schoolbreed inzetten, doen vaak een eerste meting rond de herfstvakantie en een tweede meting rond de voorjaarsvakantie. Een vroegere of latere afname is echter ook mogelijk. DE KLIMAATSCHAAL IN DE PRAKTIJK Stichting Scala in Heusden is in het schooljaar begonnen met de implementatie van de Klimaatschaal op 16 basisscholen. Het instrument wordt bewust ingezet als onderdeel van het personeelsbeleid. Directeur bestuurder Henk van der Pas: De kwaliteit van het pedagogisch handelen is sterk gerelateerd aan de deskundigheid van leerkrachten. Hierop kun je alleen reflecteren wanneer je gegevens verzamelt. Op basis daarvan kun je dan gerichte stappen zetten om een nog betere leerkracht op gebied van pedagogiek te worden dan je al bent. Hoewel de Klimaatschaal bedoeld is voor afname in midden- en bovenbouw, kiest Scala er vanwege deze insteek voor om het instrument in de klassen vanaf groep 3 in te zetten. De leerkrachten van groep 1 en 2 vullen de leerkrachtversie voor hun klas in. GEEN AFREKENINSTRUMENT In april 2013 is het instrument gepresenteerd aan het voltallige docententeam van de 16 basisscholen. Hoe dit werd gedaan, licht één van de leerkrachten als volgt toe: Ons werd duidelijk verteld dat de Klimaatschaal bedoeld is om ons te helpen om de sfeer en andere dingen in de klas beter te maken!. Het moest

13 niet als een afreken-instrument opgevat worden. Desalniettemin is er vooraf zeker sprake van weerstand tegen de inzet van het instrument. Er is twijfel over de meerwaarde van het instrument en frustratie over de top-down keuze. Verder blijkt de angst dat leerkrachten afgerekend zullen worden op de meetresultaten hardnekkig te zijn binnen de organisatie. Na de eerste ervaringen dit voorjaar is het beeld voorzichtig wat positiever. Leerkrachten geven aan dat ze de gegenereerde resultaten als betrouwbaar ervaren en nuttig vinden. Als ik naar de uitslagen kijk, dan herken ik dat wel. De resultaten zijn voor zover ik kan zien wel betrouwbaar en ik denk ook wel dat we er wat mee kunnen. Verder vinden gebruikers het prettig dat de vragenlijst niet anoniem is, omdat dit het mogelijk maakt iets te doen met de resultaten. Leerkracht Yvonne: Wanneer één kind aangeeft dat hij het te onrustig vindt in de klas, is het handig om te weten wie het is. Dan kun je hem bijvoorbeeld voortaan met een koptelefoon laten werken. En wanneer 18 kinderen het te druk vinden, weet je dat er iets anders aan de hand is. Ook de mogelijkheid tot zelfreflectie via het vergelijken van de eigen verwachtingen met de echte resultaten, wordt als positief ervaren. Tutorlezen op de Vijfhoeven AANZET TOT REFLECTIE EN ONTWIKKELING Dit wil echter niet zeggen dat er geen kritische kanttekeningen zijn. Zo geven verschillende leerkrachten aan het instrument ongeschikt te vinden voor afname in de groepen 3 en 4. Daarnaast blijkt het in de praktijk moeilijk om de meetresultaten echt te zien als aanzet tot ontwikkeling in plaats van als beoordelingsscore. Als struikelblok hierbij wordt niet zozeer de datatoegang van de schoolleider en het gebruik van de meetresultaten bij POP-gesprekken genoemd, maar het feit dat resultaten mee worden genomen in het personeelsdossier. Ook het omgaan met slechte scores blijkt in sommige gevallen moeilijk. Schoolleider Marja: Leerkrachten betrekken het toch op zichzelf. Als je slecht scoort of als je slechter scoort dan je duo-collega, dan kan dat een dip geven. Het is toch confronterend. Het is de doelstelling van stichting Scala om de Klimaatschaal te gebruiken als aanzet tot reflectie en ontwikkeling in plaats van als meetinstrument. Henk van de Pas: De insteek van Scala is niet meten om te meten, maar meten om beter te worden. We zijn ontwikkelingsgericht. Hij is er zich van bewust dat er tijd nodig is om dit te laten groeien. Een kind kan ook niet in een keer lopen. Dat moet je gefaseerd doen. Maar dat wil niet zeggen dat je ergens mee moet stoppen. ZORGVULDIGE INTRODUCTIE EN DUIDELIJKE KEUZES Naast een zelfkritische en open houding van leerkrachten, vraagt een succesvolle implementatie van de Klimaatschaal om een zorgvuldige introductie. De school zal hierbij een aantal keuzes moeten maken rondom databeheer, vrijblijvendheid en moment(en) van afname. De ene keuze is hierbij niet beter dan de andere; de optimale inzet is afhankelijk van de doelstelling die de school of scholengemeenschap voor ogen heeft. De ervaringen binnen stichting Scala met de Klimaatschaal laten zien dat enkel een zorgvuldige introductie en het maken van duidelijke keuzes niet altijd voldoende is. Schoolleiders dienen zich bewust te zijn van de mogelijke impact van de meetresultaten op leerkrachten en hierop voorbereid te zijn. Het is daarnaast belangrijk teams de tijd te geven om te wennen aan de inzet van het instrument. Wordt aan deze voorwaarden voldaan, dan is de klimaatschaal een krachtig hulpmiddel om het pedagogisch klimaat in een klas te meten en te verbeteren; niet als beschuldigende vinger, maar als helpende hand. Meer weten? Kijk op Drs. Michiel Santegoeds is leerkracht en is daarnaast werkzaam in de financiële sector. 13

14 Duurzaam leren Zolang er een kind naar je lacht en zwaait is er hoop.. Deze zin schreef mijn zoon toen hij als soldaat in Uruzgan diende. Zolang de kinderen in je groep en in je school naar je lachen en zwaaien, kun je ervan overtuigd zijn dat je met je onderwijs op de goede weg zit en tegemoet komt aan de drie basisbehoeften volgens Stevens: relatie, competentie en autonomie. We moeten kinderen klaarstomen voor een wereld die we (nog) niet kennen en ook nog op een passende manier waarbij we recht moeten doen aan ieders persoonlijke kenmerken en kwaliteiten. Leerkrachten dienen in staat te zijn om leermateriaal zelf samen te stellen. Leermateriaal dat motiverend, opbrengstgericht, betekenisvol en reflectief is en dat past bij het beoogde doel om een actievere rol van de leerling te bewerkstelligen en hun autonomie te vergroten. Tevens zullen er andersoortige leeractiviteiten moeten plaatsvinden. Daarbij is een gedegen kennis van hoe het individuele kind leert, maaten richtinggevend. Dit vraagt een andere rol van de leerkracht. Hij wordt ontwerper van leeractiviteiten waarbij hij de methodeboeken gebruikt als doel en niet als legitimatie om les te geven en ingedekt te zijn voor de inspectie. Min of meer bij toeval kwam ik in aanraking met de theorie van Howard Gardner aangaande meervoudige intelligentie. De acht slimheden die ieder mens van nature bezit en waarvan er twee of meer prominent aanwezig zijn, geven mij een handreiking om leerlingen vanuit hun eigen intelligentievoorkeur te benaderen en hen te proberen vanuit die voorkeur een stapje verder te brengen. Rekenen: waarom zou een muziekslim kind niet kunnen leren rekenen door de leeftijd van Mozart te vergelijken met die van Beethoven? Taal: waarom zou een beeldslim kind niet (vreemde en anderstalige) woorden kunnen leren door in een mindmap beelden en lettertekens aan elkaar te binden? Studievaardigheid: waarom zou een lichaamslim kind niet de provincies van Nederland kunnen leren door er op de speelplaats op te gaan hinkelen? Al mijn weten en streven komt samen in mijn nieuwste project: DURABILIDAD. De stichting Durabilidad; duurzaam leren probeert op geheel eigen wijze klaar te zijn voor onze nieuw te vormen toekomst en biedt leerling en leerkracht een theoretische en praktische handreiking. Zie Meervoudige intelligentie dient daarbij als hefboom en de leerkracht wordt voor deze taak klaargestoomd via zes workshops. De theorie en de vaardigheden zijn daags daarna direct toepasbaar. Dit alles onder de noemer: MOOI Duurzaamheid (Motiverend Opbrengstgericht Onderwijs Ontwerpen via Meervoudige Intelligentie). Roland Willems is oud-schoolleider, Master-SEN, coach Beelddenken, full-time leerkracht en heeft een bedrijf in onderwijsadviezen en coaching ( ). Hij schrijft kinderboeken en richt kidssites in volgens Meervoudige Intelligentie. Hij is bestuursvoorzitter van de Stichting Durabilidad ( Willems verzorgt een workshop tijdens het evenement O-Factor van CNV Onderwijs op 5 april in Parkstad Limburg Stadion te Kerkrade

15 Van leesplankje naar digitaal leren lezen en spellen HARMEN KOOREMAN Wie kent niet het leesplankje van Hoogeveen met aap, noot, mies als eerste drie woorden? In de jaren zeventig was Letterstad de opvolger van deze befaamde analytisch-synthetische leesmethode. Nu is Letterstad, de methode van het hakken (analyse) en plakken (synthese), terug in digitale vorm, waarbij alle voordelen van de computer optimaal zijn toegepast. De systematische indeling van de letters en de lettergroepen in lange, korte, tweeteken-, drieteken- en viertekenklanken geeft houvast en de letterplaten bieden visuele en auditieve steun. Er zijn leerwegen voor langzame en snelle leerlingen en voor remedial teaching. Ook is er een leerweg die de lettervolgorde aanhoudt van Veilig Leren Lezen. 15

16 Het leesplankje van Hoogeveen begint met de woorden aap, noot, mies. De kinderen leerden lezen door middel van analyse en synthese. Het lezen van het woord noot gaat als volgt: (1) Het woord wordt verdeeld in n oo t (visuele analyse). (2) De letters worden verklankt /n/ /oo/ /t/. (3) De klanken worden samengevoegd tot /noot/ (auditieve synthese). (4) De betekenis van het woord is duidelijk dankzij het plaatje. Sinds Kooreman (1976) spreken we van hakken (analyse) en plakken (synthese). Op dit moment kan een leerling digitaal leren lezen en spellen op Ook nu via analyse en synthese, maar dankzij de computer kan het veel effectiever en leuker. 35 LETTERS Om te leren lezen moeten er 35 letters geleerd worden. Voor het digitale programma Remedial Teaching Leren lezen zijn de letters systematisch geordend op het Letterbord. medeklinkers die uitsluitend vooraan voorkomen. De b en d kunnen welisw Links staan de medeklinkers die uitsluitend vooraan voorkomen. De b en d kunnen weliswaar ook achteraan staan, maar worden dan als /p/ (web) en /t/ (bed) uitgesproken. Aan de rechterkant staan de medeklinkers die zowel voor- als achteraan kunnen voorkomen. Van boven naar beneden is t f(o)ksch(aa)p te herkennen, dat voor velen een hulpwoord is om geslaagd met een d op t eind te schrijven en niet geslaagt zoals veel geslaagde eindexamenkandidaten hun vrienden en kennissen per sms lieten weten. Er had overigens ook t k(o)fsch(i)p kunnen staan. Het gaat immers om de stemloze en niet om de stemhebbende medeklinkers die in het woord de br(o)mvl(ie)gzw(aa)n staan. Omdat in slagen, de g een stemhebbende medeklinker is, schrijf je geslaagd met een d en de bromviegzwaan begint ook met een d. In het midden staan de 4 lange klanken (aa, ee, oo, uu), de 5 korte klanken (a, e, o, u, i) en de 8 tweetekenklanken (ei/ij, eu, ie, oe, ui, au/ou). Deze indeling geeft de leerlingen houvast en is essentieel om te leren spellen. Zo is van de lange klanken de Tekendief de baas. Je schrijft daarom niet zoomer, maar zomer, omdat 1 van de twee tekens van de oo gestolen wordt. Van de korte klanken is de Dubbelzetter de baas. Je schrijft daarom niet dubel, maar dubbel. LETTERVOLGORDE Elke leesmethode heeft zijn eigen lettervolgorde. Bij Hoogeveen was dat aap, noot, mies en bij de oude versie van Veilig Leren Lezen boom, roos, vis. Bij het digitaal leren lezen kan gekozen worden tussen drie lettervolgordes. - lettervolgorde Veilig Leren lezen Er wordt dan aangesloten bij de 6 kernen van deze leesmethode. sloten bij de 6 kernen van deze leesmethode. ei, ui - lettervolgorde au, ei, ui Er zijn drie letters die ook een woord zijn: au, ei en ui. Bij de lettervolgorde Veilig Leren Lezen zijn dit de laatste letters die worden aangeboden. In de digitale programma s Letterstad en Zelfstandig Leren Lezen zijn dit echter de eerste letters, omdat de betekenis van au, ei en ui bekend is. De leerlingen leren de drie letters door te kiezen uit steeds andre plaatjes met deze betekenis. De au van pijn, het ei dat een vogel gelegd heeft en de ui waarvan je moet huilen als je hem schoonmaakt

17 ui waarvan je moet huilen als je hem schoonmaakt. Later in het programma leren de leerlingen dat bij het spellen van g of ch de g de hoofdregel is en dat er school- en wachtwoorden zijn waarin je ch schrijft. Bij het leren van de wachtwoorden is het een grote steun om te weten dat voor de ch een korte klank komt. Vergelijk: zacht, recht, tocht, lucht, dicht. Voor ligt, legt en zegt geldt de regel voor de spelling van de werkwoordsvormen: stam+t. emedial Teaching Leren lezen - lettervolgorde Remedial Teaching Leren lezen Bij het digitale remedial teaching programma wordt het Letterbord als uitgangspunt genomen. De systematiek van de 4 soorten letters is een grote steun voor de zwakkere leerlingen. DE LETTERPLATEN Om de 35 letters te leren is er voor elke letter een letterplaat die zowel visuele als auditieve steun biedt. STARTPUNT De beginsituatie van de leerling is het Startpunt bij het digitaal leren lezen en spellen. Zo weet een leerling vaak wel de eerste letter van zijn naam en die van een broer of zus. Dat helpt natuurlijk alleen als het geen exotische letter is zoals in Quinten, Yinthe of Xanten. Om het startpunt te bepalen kan de leerkracht, interne begeleider of remedial teacher kiezen voor de volgende leerwegen: - instaptoets lettervolgorde Veilig Leren lezen - instap(leer)toets Letterstad / Zelfstandig Leren Lezen - diagnosetoets Remedial Teaching Leren lezen In alle 3 gevallen bepaalt het resultaat op de toets v van de vliegende vogel o van hok en hond ie van fiets Om extra steun te geven bij het leren van de letters, wordt bij elke letter geleerd wat voor soort letter het Om extra steun te geven bij het leren van de letters, wordt bij elke letter geleerd wat voor soort letter het is. Zo is de oo een lange klank, de o een korte klank en de ie een tweetekenklank. 1 TOETS VOOR 2 LETTERS Voor het leren lezen is het geen probleem dat de tweetekenklanken ei en ij op dezelfde wijze worden uitgesproken, maar voor het spellen wel. De digitale oplossing is dat er voor ei/ij maar 1 toets is waarop een leerling kan klikken. De computer weet wel of er een lange ij of een korte ei geschreven moet worden. Ook voor au/ou en ch/g is er maar 1 toets. wat het Startpunt is. De leerling kan nu op school, maar - indien gewenst - ook thuis inloggen en in eigen tempo doorwerken. De voortgang kan gecontroleerd en geanalyseerd worden. Daarnaast is er altijd de mogelijkheid om zelf te bepalen wat het (nieuwe) Startpunt is. Er kan dus ingegrepen worden in de leerweg. Zo kan een leerling vooruit geplaatst worden als het heel goed gaat of juist teruggeplaatst worden als er teveel fouten gemaakt zijn. INSTRUCTIES Voor elke essentiële oefening in elke leerweg is er een instructie die op de computer of het digibord 17

18 gegeven kan worden. Het klankpositie bepalen is een goed voorbeeld. In het digitale programma komen meer dan lettergrepige hakwoorden voor met meer dan plaatjes. Bij een plaatje kunnen vragen gesteld worden zoals: Welke medeklinker hoor je vooraan / achteraan / in t midden? Welke lange klank / korte klank / tweetekenklank / klinker hoor je? COMPLEXERE WOORDEN Nadat de 35 letters geleerd zijn, doet de lettervolgorde er niet meer toe. Nu worden woorden met meer dan 3 letters aangeboden. Het gaat om woorden met lettercombinaties vooraan (step, straat), achteraan (kast, worst, herfst) of beide (sterk, schrift). 13 LETTERGROEPEN Na de 35 letters leren de leerlingen de 13 lettergroepen. Voor auw/ouw is er maar 1 toets waarop geklikt kan worden, net als bij au/ou. In eer, oor en eur zorgt de fopletter r voor een klankverkleuring waardoor leerlingen mir spellen in plaats van meer, spor in plaats van spoor en dur in plaats van deur. Erop wijzen dat eer, oor en eur drietekenklanken zijn, kan uitkomst bieden. LEESREGELS Met de 35 letters en 13 lettergroepen kunnen de meeste 1-lettergrepige woorden probleemloos gelezen worden. Er zijn echter 3 extra leesregels nodig om deze hakwoorden te kunnen lezen. STOMME KLANK De stomme klank of sjwa zoals de (dǝ) en een (ǝn) die als een hele zwakke /u/ wordt uitgesproken. Hakwoorden met een stomme klank zijn: de, een, je, me, te, we, ze. b=/p/, d=/t/ e e Het gaat om woorden met een b die als /p/ wordt uitgesproken (slab, krabt) en om woorden met een d die als een /t/ wordt uitgesproken (woord, reeds). TEKENDIEF OP T EIND Er zijn: 3 tweetekenklanken: ng, nk, uw 8 drietekenklanken: aai, ooi, oei, auw/ouw, eer, oor, eur 2 viertekenklanken: eeuw, ieuw De nk wordt nogal eens met ngk geschreven. Voor de nk van bank geldt: De nk wordt nogal eens met ngk gesch De n en k die zitten op een bank De n en k die zitten op een bank en niemand mag ertussen. Het is een tweetekenklank. Woorden die eindigen op Woorden die eindigen op de lange klanken /aa/, /oo/ en /uu/ worden met maar 1 teken geschreven (ga, stro, nu). Voor de leerlingen is in dit soort woorden de Tekendief op t eind de baas, die 1 teken steelt, dus niet slaa, maar sla. Als aanvulling geldt: behalve op t eind de ee, die blijven altijd met z n twee. Dit is een noodzakelijke uitzondering omdat de stomme klank met e geschreven wordt. Vergelijk: me <> mee, ze <> zee. De Tekendief op t eind kan dan ook bij een /ee/ op t eind niet toeslaan, omdat je anders de stomme klank zou lezen

19 stomme klank (ǝ) b=/p/, d = /t/ Tekendief op t eind de, je, me, te, we, ze eb, slab, krabt -a sla een (ǝn) oud, blond, reeds, gids -o zo -u nu g van het aanvankelijk leesproces kunnen de Over leerlingen de auteur: binnen een thema - zinn Als afsluiting van het aanvankelijk leesproces kunnen de leerlingen binnen een thema - zinnen lezen in de vorm van raadsels. In totaal zijn er 12 thema s variërend van dieren tot tegenstellingen. Bij een gegeven zin moet het goede plaatje gekozen worden. Voor meer informatie kijk op Drs Harmen Kooreman is onderwijskundige, onderzoeker en auteur van de methoden Letterstad en Spellingland. Kooreman H.J. De L4O-benadering toegepast op het lezen en spellen, Wolters Noordhoff, Groningen, 1976 Foto: Annemarijn van de Woude 19

20 Winterspelen H oewel ik van de sport moet genieten, denk ik tijdens de Olympische Winterspelen toch veel aan mijn werk. Voor de klas verzin ik dingen die met de Spelen te maken hebben, maar ook met scholing moet ik er aan denken. Voor de klas heb ik internet afgestruind voor leuke lessen. Er is heel veel te vinden. Internetlessen, ideeën voor handvaardigheidslessen, werkboekjes, kleurplaten enz. Ik moet er over nadenken hoe ik alles in de lessen kan inpassen, maar het enthousiasme dat ik overbreng op mijn leerlingen, brengen zij over op mij, met hun energie. En daar krijg ik dan weer energie van. Ook heb ik een beloningssysteem bedacht geënt op de Winterspelen. De kinderen kunnen met hun groepje punten verdienen door zich goed te gedragen, goed samen te werken en door goede resultaten te halen. Ieder punt dat ze verdienen wordt omgezet als centimeter op een schaatsbaan die ik op het Whiteboard heb getekend. Of het levert een afstand op bij schansspringen. Ik heb vijf groepjes leerlingen in de klas. Ze hebben ieder een kleur van een Olympische ring gekregen. In de Olympische ringen teken ik de gouden, zilveren of bronzen medaille die ze bij iedere wedstrijd verdiend hebben. De kinderen hebben nog nooit zo hard gewerkt. Dat de Olympische Spelen aanspreken bij kinderen en leerkrachten, herinner ik me nog van een workshop die ik vier jaar geleden volgde. Ik weet nog dat de workshopleider duidelijk wilde maken hoe belangrijk betrokkenheid van kinderen is, om iets te leren. Het voorbeeld dat toen gebruikt werd, ben ik niet vergeten en komt in deze tijd telkens naar boven. Er werd toen gevraagd of ik wist wat Sotsji was. Nee dat wist ik niet, net zo min als mijn mede workshopbezoekers. Of ik dan wist wat Vancouver was. Natuurlijk wist iedereen dat, daar werden de Winterspelen gehouden. Leuk voorbeeld, dat ik nog een paar keer gebruikt heb als ik met anderen over het onderwijs sprak. Nu is het weer actueel. Ook op de studiemiddag op school wordt dit keer niet aan de Olympische Spelen voorbijgegaan. De directeur heeft samen met de intern begeleider bedacht dat we onze kracht als leerkracht moeten versterken. Ons werk doet er toe als wij kinderen iets willen leren. Het liefst wil het managementteam excellente leraren van ons maken. Op een congres hebben zij van een boek gehoord dat onze school erbij kan helpen. Het is een verkennend onderdeel van de studiemiddag. Als wij er goed op reageren wordt de volgende studiemiddag door een deskundige geleid om ons de technieken te leren die ons beter moeten maken. In het boek Teach Like a Champion staan 49 technieken van heel verschillende aard. De titel spreekt me aan, past bij de tijd. Maar de paar voorbeelden die ons geboden worden over bijvoorbeeld het begroeten van de leerlingen, of een vraag antwoord spel, spreken mij niet echt aan. En dat geldt voor meer van mijn collega s. Wij worden er wat lacherig van. We vermaken ons best op de studiemiddag. De sfeer is goed. En wat werkt is dat het teamgevoel groeit. Dat is een opbrengst die bij kampioenen hoort, een teamgevoel. Een team waar je met elkaar én voor elkaar wilt werken. Ik denk dat de directie, ondanks onze baldadigheid, tevreden mag zijn en kampioenen in huis heeft. Of wij de studiedag Teach Like a Champion in huis halen vraag ik me af. Er zijn meer wegen die naar Pyeongchang leiden. Pyeongchang? Ja Pyeongchang, de Winterspelen van Bas Wijs

21 KRACHT leraar: DE MOTOR ACHTER PASSEND ONDERWIJS KATALIN DE KLEUVER Hoe gaat het bij jou op school met de invoering van passend onderwijs? Gemiddeld genomen ben je waarschijnlijk maar matig op de hoogte, alhoewel de informatie voorhanden is. Je voelt je niet betrokken, maar de beslissingen over de inrichting van passend onderwijs in jouw klas, jouw school en jouw samenwerkingsverband worden op dit moment genomen. Ben je een van die collega s die wel op de hoogte en betrokken is? Mooi! Dan is deze column speciaal voor jou! Jij kunt namelijk beginnen het verschil te maken binnen je organisatie. Als KRACHTleraar. VOORAL GEEN TREKPAARD Informeren van je collega s is al een gepasseerd station. Na al die jaren mag je er vanuit gaan dat ze óf de informatie genegeerd hebben óf de informatie vergeten zijn. Om wat voor reden dan ook. Ga je collega s dus niet overstelpen met informatie en goedbedoelde tips, die kunnen ze zelf ook vinden en anders vragen ze wel om raad. Wees dus geen trekpaard! Ondanks dat veel collega s niet goed weten wat passend onderwijs voor hen gaat betekenen weten ze één ding heel zeker: Ik kan het nog niet goed genoeg. Allerlei hele ware excuses klinken door de school en intussen ook in de media: de werkdruk is te hoog, de toetsdruk is te hoog, de klassen te groot, de financiële middelen te weinig, ondersteuning te kort etc. Daar doen we niets aan af, maar daar kan jíj als KRACHTleraar ook niets aan veranderen! VOORAL WÉL EEN MOTOR Volgens CNV Onderwijs heeft iedere school een motor nodig om als machine goed te kunnen draaien. Dát is de functie van de KRACHTleraar. Zonder zelf moe te worden de machine in beweging houden. Wees beschikbaar voor de vragen van je collega s, heb oor voor hun problemen, maar vooral: leer je collega s het zelf te doen! De kracht van passend onderwijs zit niet in jou als KRACHTleraar, ook al houd je de boel draaiende, maar in de samenwerking van het geheel. Iedere collega moet het zelf willen, zelf kunnen en dan vooral ook zelf doen. HOE GEEF JE DAT VORM? Op maandagavond 24 maart 2014 organiseert de stuurgroep passend onderwijs een bijeenkomst over de KRACHTleraar. In het bijzonder worden uitgenodigd de intern begeleiders, zorgcoördinatoren en leidinggevenden. Zij kunnen samen een motor vormen: de één door wellicht vooral te faciliteren en een lerend team dat samenwerkt aan passend onderwijs te vormen, de ander door de rol van intern begeleider of zorgcoördinator opnieuw in te vullen. SANDRA KOOT (Educote) en MINI SCHOUTEN (expert passend onderwijs) zijn beiden zeer ervaren op het gebied van krachtige veranderingen in schoolteams. Zij zullen in één avond tools meegeven om je als schoolleider en/of intern begeleider/zorgcoördinator in PO, VO of MBO de motor voor passend onderwijs te kunnen vormen. Heb je een andere functie en voel je je wel aangesproken door het concept KRACHTleraar, ook dan ben je natuurlijk welkom. Meer informatie staat binnenkort op de site. 21

22 Passend Zolang er onderwijs bestaat heeft het kind zich aan moeten passen: aan de leerstof, aan de leraar, aan de regels, de cultuur en de structuur van de school. Bij de meeste kinderen gaat dat vanzelf. Evolutionair heeft de mens, zoals elk levend organisme, geleerd zich aan te passen aan veranderende omstandigheden. Dat vergroot zijn kans op overleven. Of kinderen nu in China, Noord-Korea, Uganda, Canada of Nederland op school zitten, overal zie je hetzelfde patroon: zij nemen de regels, de cultuur en het daarbij behorende gedrag meestal snel over en denken allemaal dat het zo hoort. Maar ja, dan moet je als kind wel heel wat inleveren; voor sommigen is dat erg lastig. Dat worden dan onze zorgleerlingen. Een eeuw of wat geleden kwamen we er achter dat kinderen ook individuen zijn, zelfstandige mensen die eigen keuzes kunnen en willen maken. In een klas blijkt het lastig om daar rekening mee te houden. Leraren zien meestal het kind niet als eenheid, maar de klas: Ik heb een lastige klas, of een lekker rustige, of een domme of een knappe klas. Deze klas scoort te laag of (te???) hoog, deze klas loopt achter of voor. Gelukkig maken sommige leerkrachten zich ook wel eens druk om individuele kinderen, maar dan toch altijd in relatie tot de klas. Hij kan niet meekomen in de klas. Nu (2013) hebben we passend onderwijs uitgevonden: niet het kind moet zich aanpassen aan de school, maar het onderwijs zou zich moeten aanpassen aan het kind. Er worden kindvriendelijke en pedagogisch-didactisch verantwoorde methodes gebruikt om uiteindelijk. het kind zich toch te laten aanpassen aan de klas en de school. Daar worden heel wat toetsen, testen, oefenprogramma s en therapieën voor uit de kast gehaald. Of dit helpt? Daar heb ik zo mijn bedenkingen bij, want vaak helpen we het kind niet om zichzelf te ontwikkelen, maar wikkelen we het stapje voor stapje in in het door ons bedachte format. En als een kind daar niet in past of weigert aan ons verwachtingspatroon te voldoen, noemen we het een zorgleerling, een risicokind of probleemgeval. Janusz Korczak ( ), een beroemd Joods-Poolse pedagoog, formuleerde één van de belangrijkste kinderrechten: het recht om te zijn wie je bent! Daar zou het in de school om moeten gaan: dat je je kunt ontwikkelen tot wie jij bent, met jouw eigen mogelijkheden. Maar dat is lastig te realiseren in het gestandaardiseerd onderwijs waar de CITO-score norm is. Wat een kind het meest nodig heeft om zichzelf te ontwikkelen is: een warme hand van iemand die om hem geeft, die hem respecteert en het recht geeft om te zijn wie hij is! Volgens mij is er dan pas echt sprake van passend onderwijs, en daar heb je geen dikke dossiers voor nodig en handelingsplannen. En het kost niks! Project Sweet Home Kampala, Uganda Foto: Marjan Versendaal ARIE DE BRUIN (heeft 45 jaar in het onderwijs gewerkt als leraar, directeur (bao en pabo), docent pedagogiek en onderwijskunde, opleider, trainer/coach, algemeen directeur van een stichting voor PO, bestuurder; ruim een jaar gepensioneerd en nog actief in het onderwijs als muziekdocent; werkt o.a. voor Edukans en is voorzitter van de Janusz Korczak stichting)

23 ONDERWIJSTIJDSCHRIFTEN GELEZEN EN KORT SAMENGEVAT DOOR THEO WINNUBST PASSEND ONDERWIJS Professionalisering voor Passend onderwijs betekent maatwerk voor elke school en elk samenwerkingsverband. Hoe dat uitwerkt voor de leraar zal mede worden bepaald door de aanwezige expertise, het zorgprofiel van de school, door beleidsmatige keuzes en externe ondersteuning bijvoorbeeld vanuit het speciaal onderwijs. Professionaliseren kost bovendien tijd en gaat niet alleen om het verwerven van kennis en het aanleren van vaardigheden, maar ook om het veranderen van opvattingen (cultuur) en het bewust worden van de eigen professionaliteit. Tenslotte dienen professionaliseringsactiviteiten verder te reiken dan het zittende onderwijspersoneel. Ook leraren in opleiding moeten competent worden in het geven van onderwijs dat uitgaat van verschillen tussen leerlingen. Op ongeveer een derde van alle scholen lopen op dit moment al contacten met hogescholen of lerarenopleidingen in het kader van ondersteuning bij het verwerven van deze competenties. (Speziaal, jrg. 6, nr. 4, 2011, blz ) DIFFERENTIËREN BIJ REKENONDERWIJS Leerkrachten hebben te maken met verschillen tussen de leerlingen. Dat geldt ook voor het rekenonderwijs. De ene leerling maakt de rekenstof met gemak zich eigen terwijl een ander daar veel meer tijd voor nodig heeft. Om leerlingen zo optimaal mogelijk te laten profiteren van de rekenles is differentiatie een must. Er is onderzoek geweest naar welke kennis en vaardigheden leerkrachten meten hebben om tot goede differentiatie te komen. Daarvan wordt verslag gedaan. (Orthopedagogiek: Onderzoek en Praktijk, 52ste jrg., juli/aug., nr. 7-8 blz ) KLEINE SCHOOL KAN GROOT ZIJN In het dorpje Waardhuizen staat een kleine basisschool. Er zijn drie combinatiegroepen. Vanuit de visie dat het onderwijs thuis nabij moet zijn, poogt de school iedere leerling een plekje te geven. In de laatste tien jaar is er dan ook geen leerling naar het speciaal onderwijs verwezen. Dit vraagt wel het nodige van de leerkracht die soms vier leerjaren in een groep heeft. De sleutel voor deze energievretende opdracht is volgens de directeur de positieve professionele houding die leerkrachten hebben bij hun benaderen van leerlingen met hun unieke onderwijsbehoefte. (Direct, 7de jrg,november 2013, nr.8, blz ) 23

24 ONTWIKKELINGSPERSPECTIEF Als een kind extra ondersteuning nodig heeft, wordt er in Passend Onderwijs een speciaal plan voor hem opgesteld: het ontwikkelingsperspectief. Daarin staat ondermeer welk eindniveau van de leerling verwacht kan worden. Aangegeven wordt in het verlengde hiervan welk onderwijsaanbod en welke ondersteuning er nodig is om het verwachte eindniveau te kunnen halen. Het grote verschil met het handelingsplan ten tijde van de LGF is dat de ouderbetrokkenheid niet verplicht is. Er is geen instemmingsrecht van ouders noodzakelijk. Balans vindt dit een slechte zaak. (Balans, jrg 26, nr.1 dec/jan 2013, blz ) KLASSENINRICHTING Een doordachte indeling en inrichting van een schoolgebouw verhoogt de kwaliteit van het onderwijs. Recht doen aan de verschillende manieren van leren van kinderen. Passend Onderwijs, het slim benutten van ruimtes en anders organiseren van onderwijs zijn daarvoor leidend. Er wordt een stappenplan beschreven waarin men komt tot een visie op het schoolgebouw. (SpeZiaal, jrg.7,nr. 3, 2012, blz.30-33) KLASSENMANAGEMENT De vragen van klassenmanagement laten zich veel beter, effectiever beantwoorden in een open omgeving, met open klassendeuren, binnen vormen van gezamenlijk en gedeelde verantwoordelijkheid. Klassenmanagement doe je dus samen en niet alleen. Kernvragen daarbij zijn hoe je het onderwijs inricht, welke hulp en ondersteuning je geeft, hoe je vorderingen bijhoudt enz. (SpeZiaal, jrg.7, nr. 3, 2012, blz. 6-9) HANDELINGSGERICHT SAMENWERKEN Handelingsgericht samenwerken is een systematische manier van werken op school, die aansluit bij en gebaseerd is op de uitgangspunten van de handelingsgerichte diagnostiek. Handelingsgerichte diagnostiek is niet nieuw. In het kader van Weer samen naar school (de voorloper van Passend onderwijs) werd handelingsgerichte diagnostiek ontwikkeld door Pameijer en Van Beukering. Bij handelingsgericht samenwerken wordt uitgegaan van zeven uitgangspunten: we denken, kijken, praten en handelen in termen van onderwijsbehoeften; we werken vanuit een transactueel referentiekader met wisselwerking en afstemming; we bevestigen dat de leerkracht er toe doet; we gaan uit van een voortdurende samenwerking tussen leerkracht, leerling, ouders en begeleiders;we werken doelgericht en geven haalbare,bruikbare adviezen;we streven naar een systematische en voor iedereen transparante werkwijze. (School- en klaspraktijk, jrg.53, aflev. 214, juni/juli/aug , blz.14-24) LUISTEREN NAAR OUDERS Als wij de kwaliteit van ons onderwijs en onze gemeenschappen willen verbeteren dan moeten wij ouders niet zien als klanten maar als partners van onze scholen. Ouders vragen om hand-en-spandiensten te verrichten is al iets. Maar een goede school streeft ernaar ouders duurzaam aan zich te binden. De basis daarvoor is door goed naar ouders te luisteren. Een goed instrument daar voor is om ouders thuis te bezoeken. (Egoscoop, jrg 17, nr.4, juli 2013, blz )

25 HET 10-MINUTENGESPREK Worden ze nog gehouden, de 10 minuten gesprekken? Waarschijnlijk wel want het tijdschrift Balans geeft in een artikel negen tips om deze gesprekken beter te benutten. Ofschoon deze tips bedoeld zijn voor ouders kan de school deze tips doorgeven aan de ouders van hun leerlingen. Tip 1: een 10-minuten-gesprek is voldoende als voor het merendeel alles goed gaat met het kind. Zijn er problemen maak dan een aparte afspraak. Tip 2: Heb begrip voor de leerkracht. Een lastig kind zegt ook iets over zijn kwaliteit als leerkracht, maar hij is ook maar een mens. Tip 3: Geef aan als je het gevoel hebt dat jouw zorgen niet serieus genomen worden. Tip 4: Verberg je irritatie niet maar verwoord wat je kwetst. Tip 5: Maak je zorgen om je kind zichtbaar. Tip 6: Laat je emoties jou niet besturen. Tip 7: Wees gericht op samenwerking. Tip 8: Laat gerust stiltes vallen. Tip 9: Vraag de leerkracht het hemd van zijn lijf. (Balans, jrg 25, nr. 3, maart 2013, blz. 8-9) STUDIEKEUZE De oriëntatie van leerlingen op toekomstig werk is belangrijk. Uit onderzoek blijkt dat scholieren zeer positief zijn over de rol die hun ouders hierbij kunnen spelen. Op basis van dit onderzoek worden een aantal aanbevelingen gedaan. Betrek vanaf het eerste jaar de ouders bij het proces van Loopbaan Oriëntatie en Beroepskeuze (LOB). Zorg voor een goede afstemming tussen de verschillende professionals die op de school met LOB betrokken zijn. Decanen moeten zorgdragen voor een goede informatievoorziening en leerlingen in contact brengen met mensen op allerlei werkplekken. Schep contacten met de beroepspraktijk. (Schoolbestuur, jrg.33, nr. 2, maart 2013, blz ) OUDERS EN SCHOOL Onder minister Bijsterveldt is een project gestart dat nu door staatssecretaris Dekker wordt voortgezet. Het project is gericht op het meer betrekken van de ouders bij het onderwijs van hun kind. De overtuiging is er, mede gebaseerd op onderzoek, dat de betrokkenheid van ouders bij het onderwijs van hun kind een gunstige uitwerking heeft op de leerprestaties, het omgaan met verschillen, het maken van de juiste studiekeuze, het terugdringen van schooluitval en het gezag van de leerkracht/leraar. Leraren zien in dat de betrokkenheid van ouders van belang is zolang de ouders de professionaliteit van de leraar niet in twijfel trekken. (Plein Primair, jrg.15, nr. 1, 26 maart 2013, blz.21-23) LEESBEVORDERING Het tijdschrift School en klaspraktijk besteedt in een themanummer uitgebreid aandacht aan leesbevordering. Leesplezier is de motor van leessucces. En de maatschappelijke waarde van dat leessucces kan niet onderschat worden. Lezen biedt kinderen de kans nieuwe denkbeelden op te nemen die kunnen helpen om een steeds veranderende wereld te begrijpen en er een eigen plaats in te verwerven. Vele voorbeelden van hoe je leesbevordering vorm kan geven worden besproken: voorlezen, de werkvorm leescircuit, de manier waarop met leesproblemen wordt omgegaan en nog vele andere praktische tips. (School- en klaspraktijk, jrg.53 aflevering 215, sept-okt-nov 2012) 25

26 DE ZIN VAN HET LEVEN Wat is de zin van het leven van mensen met een ernstige meervoudige beperking? Dat is vrijwel niet in beeld te brengen. Sommigen hebben daar wel een mening over. Men heeft drie families benaderd waar een van hen een ernstige meervoudige beperking heeft. Beschouwen zij het leven van hun familielid als het goede leven? Een leven dat de moeite waard is om geleefd te worden? Naar voren komt onder andere dat er sprake is van het goede leven als de persoon in kwestie zich bewust is en op eigen wijze werkt aan de ontplooiing van een of meer menselijke eigenschappen die in aanleg aanwezig zijn. Belangrijk is ook dat er geleefd kan worden in relatie met andere mensen. (Orthopedagogiek:Onderzoek en Praktijk, jrg.52, nr.2 febr.2013, blz.81-91) TECHNOMAVO Direct een rode streep onder Technomavo. Steeds minder leerlingen gaan een technische kant uit. Over een paar jaar zijn er vacatures in de techniek. Reden genoeg om de noodklok te luiden en het tij te keren. De technomavo KTS in Voorhout laat zien hoe je techniekonderwijs aantrekkelijk makt. De aandacht voor techniek moet in het basisonderwijs al aangewakkerd worden. De school moet aan bedrijven bezoeken laten afleggen door de leerlingen. De leerlingen op de KTS krijgen naast het doorsnee mavopakket ook technisch tekenen en zij leren omgaan met materialen en machines. Wij hebben nog de vreemde houding dat als je slim bent je niet voor techniek kiest. Juist in de huidige technologische ontwikkeling zijn daar slimme mensen nodig. (VBschrift, jrg. 38, nr. 6 november 2012, blz ) PREVENTIECOACHES Je goed in je vel voelen, je stress kunnen hanteren, geloven in jezelf, hulp kunnen zoeken Geestelijk gezond zijn, houdt heel wat in. En liefst willen wij het allemaal tegelijk voor onze jongeren. Een school die daaraan bijdraagt, daar tekenen we toch voor? In een project in Vlaanderen worden preventiecoaches ingezet in het secundair onderwijs. De basis van alles is het opstellen van een geestelijk gezondheidsbeleid. Het uitgangspunt daarbij is dat een geïntegreerd geestelijk gezondheidsbeleid binnen de school een duurzaam effect zal hebben op de sfeer, structuur, aanbod aan educaties en vroege detectie en opvang van leerlingen die daar behoefte aan hebben. (Zorgbreed, jrg.10, nr.37, sept-okt-nov blz. 8-16) PESTEN Opvallend veel artikelen kom ik tegen bij het doornemen van vele onderwijsbladen die het pesten als onderwerp hebben. Balans geeft aandacht aan het gepest worden van kinderen met een beperking. Vooral kinderen met autisme zijn vaak het slachtoffer. Het weerbaar maken van de slachtoffers lijkt een oplossing maar is niet altijd mogelijk of effectief. Pesten is vooral een groepsproces. De belangrijkste boodschap is dat signalen dat een kind gepest wordt serieus moet worden genomen. (Balans, jrg.26, nr.2 februari 2013, blz. 8-11)

27 COMMUNICATIEPROFIEL In een artikel pleit Inge Verstraeten, autismespecialist, voor het opstellen van een zogenoemd persoonlijk communicatieprofiel; een individuele handleiding voor de omgang met de leerling met een ontwikkelingsstoornis. Gewaarschuwd wordt voor de psychiatisering van het onderwijs. Dit is veroorzaakt door de invoering van de leerlinggebonden financiering. Daarmee is het accent te komen liggen op de diagnose en daarmee op de beperking van de leerling, in plaats van op de zorg en ondersteuningsbehoeftes en mogelijkheden. Door een persoonlijk communicatieprofiel op te stellen kan de handelingsverlegenheid van leerkrachten verminderd worden. (Beter begeleiden, jrg.3, nr. 2, jan. 2013, blz ) SAMENWERKING Om leerlingen optimale ontwikkelingskansen te bieden is samenwerking tussen school en ouders van groot belang. Een positief en regelmatig contact tussen school en ouders, een partnerschap, bevordert de ontwikkeling en het leren van jeugdigen. Afgelopen jaar heeft het Nederlands Jeugd Instituut een handreiking gemaakt over de samenwerking met ouders in het ondersteuningstraject. In een artikel wordt de inrichting van de samenwerking met ouders in het voortgezet onderwijs nader omschreven. De informatie is ook van toepassing in het primair onderwijs. (SpeZiaal, jrg.7, nr , blz ) SPEERPUNTSCHOLEN ESM In VHZ (Van Horen Zeggen) wordt een pilot beschreven waarin er sprake was van een intensieve samenwerking tussen een aantal scholen voor regulier basisonderwijs met de Professor van Gilsschool, een cluster 2 school, in Haarlem. Er is gedurende drie jaar onderzoek gedaan naar de effecten van deze samenwerking. Gekeken is naar de ontwikkeling van de leerlingen op het gebied van taal en psychosociaal functioneren. Bij de evaluatie zijn ook de leerkrachten bevraagd op hun bevindingen. De eerste resultaten laten een positief beeld zien. Leerlingen met een cluster 2 indicatie lijken geen problemen te hebben in hun psychosociaal functioneren. Ook op het gebied van de taalontwikkeling zijn goede resultaten behaald. Het belang van goed klassenmanagement en expertise bij de leerkracht lijken van belang. Verder onderzoek is nodig. (VHZ, jrg.54, februari 2013, blz.10-18) AANDACHT VOOR JONGENS Hoe gaan wij binnen het onderwijs om met jongens? Vaak wordt gesteld dat in de toenemende feminiene cultuur op school jongens geen voorbeeldfunctie meer hebben wat een rol kan spelen in zich voordoende problemen. Is dat waar of wordt het fors overdreven? Het is de vraag of wij het kunnen afdoen met te verwijzen naar de vaardigheid van de vrouwelijke leerkracht in het omgaan met verschillen. Speziaal wijdt er een themanummer aan. (Speziaal, jrg.7,nr.1, 2013) 27

28 Recensies van studieboeken samengesteld door Thieu Dollevoet (Fontys OSO) Het alternatief. Weg met de afrekencultuur in het onderwijs Kneyber, Evers (red), ISBN: pag 24,50 Op de kaft staat te lezen dat de aanval op de Haagse afrekeningcultuur nu geopend is en dat het Alternatief voorhanden is. Zo n beschrijving dwingt, als directeur-bestuurder van een middelgrote onderwijsinstelling tot lezen, want de druk tot het afrekenen voel ik inderdaad in mijn dagelijks functioneren. Het gaat er wel om wat we onder afrekenen verstaan? Is dat de verantwoording over de besteding van publieke middelen? Dan moet er afgerekend worden en middels publiek debat verantwoording afgelegd worden. Geen discussie mogelijk! Maar, er wordt veel meer afrekening gevraagd door Haagse heren.vanuit deze instelling ben ik het boek gaan lezen. Wat bijzonder goed is in dit boek is dat de cultuur van afrekenen niet vanuit één gezichtspunt wordt belicht, zoals we te vaak in (soms tendieuze) commentaren kunnen lezen. Nee, we zien diverse perspectieven; beleidsmakers, de leerling/ student/,de bestuurder, de schoolleider, maar zeker ook de toegepaste wetenschap. Komen de schrijvers/redacteurs nu met een goed alternatief? Dat proberen zij in de laatste twee artikelen te beschrijven; een alternatief voor scholen en een alternatief voor beleidsmakers. Het alternatief voor scholen vatten de redacteurs samen met de term Flip the system, wat duidt op een verantwoordingscultuur als alternatief voor het afrekenen. Hier komt de leraar weer aan het roer in plaats van het ministerie. Kortom, de piramide van leraar tot ministerie wordt compleet omgedraaid. Dan volgt het alternatief voor de beleidsmakers: ik wil dit samenvatten met: de weg naar een collectieve autonomie. Dat dit een cultuur van risico s nemen is in een sfeer van vertrouwen, betekent de uitdaging voor de beleidsmaker. Van afrekenen naar vertrouwen. Een verademing om onderwijsontwikkelingen (in het bijzonder passend onderwijs) vanuit de genoemde alternatieve perspectieven eens te bekijken. Willem de Jong

29 Stomme sommen. Mijn boek over dyscalculie. Raúl Saez Scheihing & Ellie Smulders: Uitgeverij SWP, Amsterdam, 2011, 80 p., euro, ISBN In dit boek beschrijven Raúl en zijn moeder alles wat ze te weten gekomen zijn, nadag Raúl de diagnose dyscalculie kreeg. Raúl beschrijft welke problemen hij heeft, hoe het onderzoek in zijn werk ging en hoe hij met zijn rekenstoornis omgaat. De moeder reikt achtergrondinformatie aan. In een zevental hoofdstukken wordt relevante info aan de lezer voorgelegd. Het boek is toegankelijk geschreven voor kinderen, ouders en leerkrachten. (TD) Pestpreventie met positive behavior support (pbs). Leer kinderen en jongeren om pestgedrag uit te bannen. Rob Horner e.a., Uitgeverij Pica, Huizen, 2013, 48 p.. vijf euro, geen ISBN-nummer. Het is belangrijk dat een school, voordat die pestpreventie gaat invoeren, gezamenlijk afspraken maakt over het te gebruiken stopsignaal. Indien een school dat doet, is de kans groter dat het programma aan zal slaan bij leerlingen en het team. Dit boekwerkje past in de filosofie van pbs (hoofdstuk acht) en biedt daartoe praktische voorbeelden en acties. Het thema pesten blijft een lastig vraagstuk voor scholen, dat evenwel continue aandacht vraagt. Met een preventieve strategie valt hier nog de nodige winst te boeken. Het boekje nodigt iedere school uit en biedt praktische tips en is wetenschappelijk onderbouwd. (TD) Beelden in je hoofd. Handleiding voor beelddenken Lot Blom:, Uitg. Ankh-Hermes, Utrecht, 2012,144p., euro, ISBN De meeste beelddenkers zijn zich helemaal niet bewust van hun snelle en associatieve manier van denken (verbeeldingskracht). Ze zijn van nature nieuwsgierig, intens, gevoelig, hebben een eigen logica, gericht op echtheid en bezitten een fotografisch geheugen. Ze willen altijd weten hoe iets écht in elkaar zit. Meerdimensionaal denken is dus een talent en géén stoornis of probleem. De auteur houdt een pleidooi voor beelddenkers om hen adequaat op te vangen binnen opvoeding en met name onderwijs. Dat dat past in de opdracht passend onderwijs. Anders denken betekent dus ook anders opvoeden en anders leren. Dit boek bevat informatie en tips voor ouders en leerkrachten, maar ook voor hen voor wie beelddenken bij zichzelf wil ontdekken. Het boek bevat een spiegel en een (beperkte) handleiding voor personen die visueel-ruimtelijk en associatief denken. Het boek maakt de lezer wél nieuwsgierig, maar biedt toch te weinig aanknopingspunten voor het directe praktijkwerk. (TD) 29

30 Filosofische verhalen voor kinderen. Oude en nieuwe verhalen over levensverhalen van alle tijden. Nel de Theije-Avontuur: Uitg. Panta-Rhei, Katwijk, 2o013, 120 p., euro, ISBN Een verteld verhaal kan al heel veel betekenis hebben voor een kind, maar wint aan waarde wanneer er samen over nagepraat wordt en wel zo, dat het kind uitgenodigd wordt tot filosoferen. In een filosofische verhaal komen figuren voor waaraan een kind zich kan spiegelen en situaties, die het kind bekend voorkomen. Het verhaal heeft een boodschap, al dan niet verpakt in een metafoor, die vraagt om nadenken en doordenken. Voor een deel bevatten de gekozen verhalen een bepaalde levenswijsheid, die voor alle tijden geldt. Daarnaast zijn er nieuwe verhalen over dieren die in hun wereldje dezelfde sociale en emotionele dilemma s tegenkomen als de kinderen zelf, zodat ze zich daarmee gemakkelijk kunnen identificeren. Bij elk verhaal staan praktische tips voor de leerkracht (gespreksleider). Uniek aan de verhalen is dat ze zich niet helemaal vastleggen. Ze zijn aan te passen aan de leeftijd en mogelijkheden van het kind of de groep. Het betreft een inspirerend boekje, dat met name binnen passend onderwijs aandacht heeft voor de sociale, emotionele en cognitieve ontwikkeling van kinderen en dus niet eenzijdig de aandacht legt op lezen/taal en rekenen. Kinderen met specifieke onderwijsbehoeften. Ontwikkelingsgericht werken. Marc van Gils: Uitgeverij Garant, Antwerpen, 2013, 176 p., 21 euro, ISBN De auteur heeft op basis van vier eerder door hem geschreven boeken ( ) één samenhangend kader ontwikkeld, dat hij ontwikkelingsgericht werken noemt. Het boek bestaat uit twee delen. Het eerste deel bevat de uitgangspunten, die als doel hebben kinderen te stimuleren in hun ontwikkeling. Volgens de auteur doe je dat door doelgericht te werken. Om de juiste doelen te selecteren zijn referentiekaders nodig: mogelijkheden en beperkingen van ontwikkelingsdoelen voor leerlingen zowel in het reguliere als het speciaal onderwijs. De ontwikkelingsdoelen laten zich vertalen naar drie niveaus: school-, groep- en individueel niveau. In deel twee werkt de auteur dit alles uit in een voorstel de ontwikkelingsdoelen te implementeren binnen de handelingsplanning van de school. Deel drie bevat bijlagen met voorbeelden en literatuur. De bijlagen zijn ook beschikbaar via de volgende website: (zie code op p. 8). In de verdere uitrol van passend onderwijs waar de focus ligt op de ondersteuningsbehoefte van de kinderen zijn hier behartenswaardige zaken te vinden. Deze staan in zekere mate op gespannen voet met opbrengstgericht werken (in engere zin). Alleen daarom al vind ik het zinvol kennis te nemen van dit boekwerk. Het zal ongetwijfeld leiden tot zinvolle discussies in teamverband. Aanbevolen. (TD)

31 Zorg Primair is het vakblad over onderwijspraktijk en hoe leerkrachten voortdurend bezig zijn om deze te verbeteren. Het is een uitgave van de Stuurgroep Passend Onderwijs. DE REDACTIE BESTAAT UIT Theo Heskes (redactievoorzitter), drs Marjorie Lamain (SO), Phia Oostenbach (Bao), drs. Frank Bulthuis, (Stuurgroep Passend Onderwijs) Gerrit Jan Hoedeman (BaO), drs Thieu Dollevoet (Fontys OSO), Theo Winnubst (KPC Groep) Bert van Leusden (ODV), Han Kooreman (Stuurgroep Passend Onderwijs) en Jan van Balkom MA (redactiecoördinator en eindredactie). REDACTIE-ADRES Jan van Balkom Helvoirtsestraat BA Helvoirt T +31 (0) E zorgprimair@cnvo.nl Voordat u een artikel aanlevert, is het raadzaam de auteursrichtlijnen aan te vragen bij het redactie-adres. Digitaal aanleveren is een voorwaarde. Zorg Primair (ISSN ) verschijnt 8 keer per jaar, in een oplage van exemplaren. Een abonnement op Zorg Primair kost 2 30,00 per jaar (8 nummers) Aanmelden bij OPMAAK Janny de Vries (FIZZ Marketing & Communicatie) DRUK EN AFWERKING Ten Brink, Meppel Foto omslag: Annemarijn van de Woude 31

32 Werf een nieuw CNV-lid en ga er samen op uit! U KUNT KIEZEN UIT DE VOLGENDE CADEAUBONNEN T.W.V. 25,-: Dinerbon Theaterbon Snowworld Zoetermeer VVV Cadeaubon Bioscoopbon Aanmelden kan ook via: Gegevens nieuw lid Naam + voorletters: Adres: Postcode: Tel.nr. overdag: Geboortedatum: Sector waarin u werkzaam bent: Plaats: s Avonds: M/V Ik wil mijn contributie maandelijks betalen via automatische incasso. Hiervoor wordt een machtigingsformulier toegezonden. IBAN-rekeningnummer/gironummer: Datum: Handtekening: Uw gegevens Naam + voorletters: Adres: Postcode: Tel.nr.: Plaats: M/V Relatie tot het nieuwe lid: Collega Familie Vriend/in Anders, namelijk: Ik ben lid van: CNV Vakmensen CNV Dienstenbond CNV Onderwijs CNV Publieke Zaak Lidnummer: Als aanbrenger van een nieuw lid ontvang ik graag de volgende cadeaubon: Dinerbon Theaterbon Bioscoopbon VVV Cadeaubon Snowworld CNV zal na ontvangst van de aanmelding telefonisch contact opnemen voor aanvullende gegevens om de inschrijving definitief te maken. Vervolgens ontvangt u thuis een machtigingsformulier dat ingevuld teruggestuurd dient te worden voor automatische incasso. Informatie over het lidmaatschap vindt u op U als aanbrenger van het nieuwe lid ontvangt uw gekozen aanbrengcadeau op uw privé-adres. Toezending kan pas plaatsvinden nadat de gegevens van het nieuwe lid telefonisch zijn gecontroleerd en een eerste contributie is geïnd. Per post: CNV Info, Antwoordnummer 1096, 3500 VE Utrecht