Ondernemend. De Nederlandse private equity markt in april 2011

Transcriptie

1 Ondernemend vermogen De Nederlandse private equity markt in 2010 april 2011

2 Private equity in nederland... Nederlandse participatiemaatschappijen staan in 2010 voor ondernemingen wereldwijd ondernemingen in Nederland werknemers in Nederland 82 miljard gezamenlijke omzet, gelijk aan 13,7% van het bbp 24,3 miljard vermogen onder beheer 1,4 miljard investeringen, waarvan 79% in Nederland 777 miljoen investeringen in buyouts 58% van het aantal investeringen in starters 2

3 Nederlandse ondernemingen ontvingen in ,0 miljard van participatiemaatschappijen... Waarvan buitenlandse participatiemaatschappijen 921 miljoen investeringen in Nederlandse ondernemingen 40 ondernemingen in Nederland in portefeuille met werknemers in Nederland miljard gezamenlijke omzet, gelijk aan 4,6% van het bbp 3

4 inhoud Ondernemend vermogen inhoud 06 Toelichting op het onderzoek 08 Voorwoord 10 Samenvatting en conclusies 10 Verhoogde investeringsactiviteit Meer grote investeringen in MKB 11 Seed- en startfinancieringen blijven op peil 11 Meer buyouts, expansiekapitaal iets gedaald 12 Duidelijke overeenkomst sector en investeringsfase 12 Meeste participaties nog steeds onder de 5 miljoen 13 Verkopen van participaties nog beperkt, veel minder afboekingen 13 Fondsenwerving vermeerderd 14 Private equity: factor van groot sociaaleconomisch belang 15 Vooruitblik summary and Conclusions 16 Increased investment activity more large investments in sme sector 17 Seed and start-up financing stable 17 More buyouts, expansion investments down slightly 18 Clear link between sector and investment stage 18 Many investments still below 5 million 18 Sales of participations limited, far fewer write-downs 19 Fund acquisition increased 20 Private equity: factor of great socio-economic importance 20 Outlook Algemene ontwikkelingen 22 Grotere omvang investeringen 24 Hoger gemiddeld investeringsbedrag 25 Vermogen onder beheer gestegen 26 Fondsenwerving hoger, vooral bij buyoutfondsen 4

5 De Nederlandse private equity markt in 2010 inhoud 28 2 Ontwikkelingen per financieringsfase 29 Seed-en startfinancieringen op peil 29 Drie keer zoveel investeringen in buyouts 31 Aandeel expansiefinancieringen daalt 32 Investeringen in Europa gestegen 33 3 Ontwikkelingen per bedrijfssector 33 Meeste kapitaal naar consumenten goederen & diensten 35 Grootste aantal investeringen in Gezondheidszorg, biotech en ICT-bedrijven 35 Participatiemaatschappijen creëren groei en werkgelegenheid 36 4 Ontwikkelingen in desinvesteringen 37 Minder afboekingen, meer verkopen aan aandeelhouders en beleggers 39 5 Vooruitblik 39 Buyoutfondsen hebben voldoende kapitaal in kas 39 Meer investeringen 39 Expansiefinancieringen op peil 40 Stijging exits 40 Wisselend beeld fondsenwerving 42 Bijlage 1 Opzet van het onderzoek 45 Bijlage 2 Nederlandse Vereniging van Participatiemaatschappijen 46 Bijlage 3 Begrippenlijst 5

6 toelichting Ondernemend vermogen Toelichting op het Onderzoek De Nederlandse Vereniging van Participatiemaatschappijen (NVP) onderzoekt samen met het Corporate Finance team van PricewaterhouseCoopers Advisory N.V. jaarlijks de belangrijkste ontwikkelingen onder Nederlandseparticipatiemaatschappijen. De cijfers worden gebaseerd op PEREP_Analytics, een pan-europese dataverzameling, die wordt ondersteund door de Europese Private Equity & Venture Capital Association (EVCA), NVP en 17 andere Europese associaties. In deze opzet is het mogelijk om naast de analyse van de investeringen door in Nederland gevestigde participatiemaatschappijen (zogenoemde industrie analyse) ook een analyse te maken van de private equity investeringen in in Nederland gevestigde bedrijven (markt analyse). De Nederlandse private equity industrie omvat alle investeringen door de participatiemaatschappijen die in Nederland hun hoofdkantoor hebben en door de zelfstandig opererende kantoren van buitenlandse participatiemaatschappijen. Wanneer niet expliciet vermeld, wordt uitgegaan van de industrie analyse. De gegevens worden verzameld door middel van een enquête en uit betrouwbare publieke bronnen. Daarmee dekt het onderzoek over 2010 zo goed als 95% van de investeringen door Nederlandse partijen en eveneens ongeveer 95% van de investeringen in Nederlandse bedrijven. In voorgaande jaren zijn buitenlandse investeerders zeer actief geweest in de Nederlandse markt, maar omdat zij vooral incidentele, zeer grote transacties doen is hun effect op de totale investeringen in Nederland wisselend. Na een afwezigheid in 2009 zijn deze in 2010 weer actief. Tenslotte is het bij de interpretatie van de cijfers van belang te weten dat de vermelde investeringen en desinvesteringen alleen de (des)investeringen van participatiemaatschappijen in private equity, dus in aandelenkapitaal, betreffen. De bankleningen die gebruikt worden om de transacties mede te financieren zijn buiten beschouwing gelaten. Metingen in andere onderzoeken betreffen meestal de totale transactiewaarde van participaties, die vaak hoger is dan de investering 6

7 De Nederlandse private equity markt in 2010 toelichting door participatiemaatschappijen. De manier waarop de investeringen en desinvesteringen gemeten worden is verder toegelicht in Bijlage 1. In Bijlage 3 is een begrippenlijst opgenomen waarin de meest voorkomende private equity-termen worden toegelicht. Private equity en venture capital De term private equity wordt gebruikt voor investeringen in niet-beursgenoteerde ondernemingen. Private equity omvat zowel investeringen in jonge, snel groeiende (technologie)bedrijven - ook wel aangeduid als venture capital - als investeringen in volwassen bedrijven. Participatiemaatschappijen zijn de belangrijkste verschaffers van private equity. 7

8 voorwoord Ondernemend vermogen Voorwoord Het is een genoegen te constateren dat de Nederlandse private equity markt met weinig kleerscheuren door de kredietcrisis is gekomen en dat de sector in 2010 een krachtig herstel heeft laten zien. Vooral in de tweede helft van het jaar hebben participatiemaatschappijen zich van hun meest dynamische kant laten zien. Dit heeft geleid tot een verdubbeling in investeringen en verkopen, een scherpe terugval in afboekingen alsmede een duidelijk herstel in fondsenwervingen. Dat herstel in fondsenwerving komt echter wel hoofdzakelijk voor verbreding van buy-out fondsen, die hebben door de economische crisis bewezen een aantrekkelijke beleggingsklasse te blijven. Venture fondsen daarentegen hebben nog steeds moeite om voldoende kapitaal te verwerven bij grote Nederlandse beleggers. Dat is een zorgelijke ontwikkeling in een land dat zich wenst te profileren middels ondernemerschap en innovatie. Nederland staat internationaal goed aangeschreven wat betreft kennisontwikkeling en onderzoek, maar we moeten beter worden in het omzetten van die kennis in succesvolle bedrijven en hoogwaardige werkgelegenheid. Om innovatieve ondernemers te laten starten en doorgroeien is durfkapitaal nodig en juist aan dit durfkapitaal dreigt er nu een tekort te ontstaan. Actie is nodig. De overheden in de ons omringende landen hebben al initiatieven op dit gebied ontplooid. Wij richten ons op een vergelijkbare oplossing: een fund of funds dat investeert in Nederlandse Venture Capital fondsen en dat mede gefinancierd wordt door European Investment Fund en de Nederlandse overheid. De beschikbaarheid van risicokapitaal is immers één van de voorwaarden voor een succesvolle innovatieve economie. Laten we dus niet achterblijven en actie ondernemen voordat het te laat is. Philip Houben Voorzitter NVP 8

9 De Nederlandse private equity markt in 2010 voorwoord Voor de 13e keer in successie onderzocht de Corporate Finance afdeling van PwC in samenwerking met de NVP en haar leden de Nederlandse private-equity markt. Wij zijn verheugd dit jaar wederom een hoge response te hebben ontvangen kan als kanteljaar worden beschouwd; begin vorig jaar was de blik bij veel private-equity investeerders nog vooral gericht op het versterken en herpositioneren van hun portefeuillebedrijven. In de tweede helft van 2010 is het perspectief weer naar buiten verplaatst en is er actief gekeken naar nieuwe mogelijkheden in de markt. Dit wordt onderscheven in het onderzoek; de totale investeringen in het tweede deel van 2010 namen sterk toe ten opzichte van de eerste helft. Op basis van de positieve signalen, zowel vanuit de private-equity investeerders als vanuit banken, is de verwachting dat het herstel zich in 2011 doorzet. Nu de markt aantrekt, zal naar verwachting het exitklimaat verder verbeteren. Bedrijven die zich afgelopen jaren stabiel hebben ontwikkeld, zullen interessante investeringen vormen voor strategische partijen of private-equity fondsen. Management teams van portefeuillebedrijven kunnen zich weer richten op groei waarbij productinnovatie en ontwikkeling van nieuwe markten essentieel zal blijven. Private-equity investeerders zullen hun bedrijven blijven ondersteunen. Daarnaast zijn er voldoende middelen beschikbaar om te investeren in nieuwe kwaliteitsbedrijven beloofd een goed investeringsjaar te worden. Joris van de Kerkhof Partner Corporate Finance bij PwC 9

10 samenvatting Ondernemend vermogen Samenvatting en conclusies Verhoogde investeringsactiviteit Meer grote investeringen in MKB Na het overgangsjaar 2009 heeft private equity in 2010 getoond een veerkrachtige en gezonde financiële sector te zijn. Zo is er in 2010 door de Nederlandse private equity sector bijna 1,4 miljard geïnvesteerd, een stijging van 72% ten opzichte van de activiteit in Het totale vermogen onder beheer van Nederlandse participatiemaatschappijen is gedurende 2010 gestegen van 23,3 miljard naar 24,3 miljard, hoofdzakelijk door een toename in fondsenwerving. Kenmerkend voor 2010 is dat de investeringen gemiddeld een grotere omvang hadden. Het aantal ondernemingen dat private equity aantrok is hierbij nagenoeg gelijk gebleven; 308 in 2010 ten opzichte van 310 in Net zoals in 2009 zijn participatiemaatschappijen in 2010 druk geweest met het versterken van hun portefeuillebedrijven. Hierbij werd er in 2010 wel weer meer het overnamepad gezocht, vooral in de buyout sector. Door de grotere omvang van de investeringen, en het nagenoeg gelijk gebleven aantal, is het gemiddelde investeringsbedrag gestegen van 2,5 miljoen in 2009 tot 4,4 miljoen in Het aantal seed- en start investeringen daalde licht ten opzichte van 2009 (180 tegen 209), terwijl het aantal buyouts steeg van 20 tot 35. Hierbij is het opmerkelijk dat het totale investeringsbedrag van de buyouts veel sterker is gestegen dan het aantal, namelijk van 224 miljoen tot 777 miljoen. Net zoals in 2009 lag ongeveer 90% van het totaal aantal investeringen onder de 5 miljoen, wat hoger ligt dan het pre-2008 gemiddelde van 80%. Over 2010 is er verschil waarneembaar tussen het eerste halfjaar (H1 2010) en het tweede halfjaar (H2 2010). In het tweede halfjaar was de investeringsactiviteit meer dan anderhalf keer zo hoog. Reden hiervoor is dat men gedurende het eerste halfjaar nog met de naweeën van de crisis te maken had, terwijl tijdens het tweede 10

11 De Nederlandse private equity markt in 2010 en conlusies halfjaar men steeds meer positief gestemd raakte over de marktontwikkelingen. Kijken we per sector dan is het opvallend dat de investeringen in Biotech en gezondheidszorg op peil zijn gebleven (stijging van 154 miljoen tot 161 miljoen), terwijl investeringen in ICT verder zijn gedaald (van 164 miljoen naar 142 miljoen) tot het laagste punt in de laatste 5 jaar. Aan de andere kant zijn investeringen in Consumenten goederen en diensten weer behoorlijk gegroeid tot 307 miljoen. Dit was in 2009 nog slechts 116 miljoen, al was dat getal incidenteel laag. Chemische producten en de agrarische sector deden het ook weer goed met investeringen van in totaal 192 miljoen. Binnen- en buitenlandse participatiemaatschappijen investeerden samen 2,0 miljard aan private equity in Nederlandse ondernemingen, tegen 0,9 miljard in Meer dan een verdubbeling. Hoofdoorzaak hiervan is dat ook buitenlandse participatiemaatschappijen weer meer grote transacties in Nederland hebben gedaan. In dit segment zijn normaliter veel buitenlandse partijen actief. Seed- en startfinancieringen blijven op peil De activiteit in startfinancieringen heeft zich relatief sterk gehouden. 130 start-ups verkregen in 2010 een financiering van een venture capital fonds; in 2009 waren dit er 142. Het geïnvesteerde bedrag in deze categorie bleef hierbij ook nagenoeg gelijk, van 112 miljoen in 2009 tot 108 miljoen in Omdat investeerders de meeste start-ups vooral op toekomstig potentieel beoordelen heeft de recente economische crisis beperkte gevolgen gehad op de investeringen in deze sector. Bovendien wordt voor dit type investeringen geen bancaire financiering gebruikt. De TechnoPartner Seedfaciliteit heeft ultimo 2010 tot de oprichting van 28 nieuwe fondsen geleid, en werpt haar vruchten af, met name door het beschikbaar stellen van kleine startfinancieringen. Zo investeerden deze fondsen in tenminste 21 bedrijven gedurende Meer buyouts, expansiekapitaal iets gedaald Het aantal buyouts is gedurende 2010 toegenomen tot een aantal van 35. Samen namen zij 777 miljoen aan investeringen door Nederlandse participatiemaatschappijen voor hun 11

12 samenvatting Ondernemend vermogen rekening, waarvan 78% naar omvang en 29% naar aantal toe te wijzen zijn aan grote buyouts waarin de participatiemaatschappijen meer dan 25 miljoen aan equity inbrachten. In 2010 is de omvang van financieringen met expansiekapitaal gedaald ( 231 miljoen in 2009, 197 miljoen in 2010), ofschoon slechts in lichte mate. Participatiemaatschappijen hebben wederom in 2010 MKB ondernemingen geholpen om hun eigen vermogen te versterken en om verdere investeringen te doen. Duidelijke overeenkomst sector en investeringsfase Maar liefst 28% van het aantal investeringen vond plaats in de sectoren gezondheidszorg en biotechnologie en 25% in de sector ICT. Daarmee namen deze innovatieve sectoren de grootste aantallen investeringen voor hun rekening. Naar omvang blijven deze sectoren echter met respectievelijk 12% en 10% van de markt achter op investeringen in consumentengoederen (23%) en zakelijke en industriële producten & diensten (22%). Hoofdoorzaak van deze verdeling is het relatief hoog aandeel van grote buyouts in deze laatstgenoemde sectoren, terwijl er relatief meer kleinere venture deals zijn in de ICT en Biotech sectoren. Alle sectoren hadden te maken met verhoogde investeringsbedragen ten opzichte van 2010, afgezien van de sectoren ICT en Energie & Milieu. Bij deze sectoren bedroeg de daling respectievelijk 16% en 70%. Naar aantal doet de sector ICT het nog wel redelijk, en neemt het 25% van alle investeringen voor haar rekening. De ontwikkeling voor deze sector is deels toe te wijzen dat er heden vaak meerdere kleinere investeringen worden gedaan. De sector Energie & Milieu doet het minder in 2010 doordat deze sector vaak afhankelijk is van een klein aantal zeer grote deals, en deze in 2010 achtergebleven zijn. Wel was er meer activiteit in deze sector op het gebied van startups in cleantech. Meeste participaties nog steeds onder de 5 miljoen Net zoals in 2009 hebben Nederlandse participatiemaatschappijen over het algemeen minder grote participaties genomen. 67% van alle investeringen lag onder de 1 miljoen, terwijl dit in 2008 nog zo rond de 50% lag. Daarbij lag ongeveer 87% van het totaal aantal investeringen onder de 5 miljoen. In de jaren voor 2009 was dit altijd zo n 80%. Buyouts met een private equity investering boven 12

13 De Nederlandse private equity markt in 2010 en conlusies de 50 miljoen waren ook schaars (3 in 2010, 2 in 2009). Wel zijn er in 2010 meer deals gedaan tussen de 5 en 50 miljoen. Het gemiddelde investeringsbedrag per onderneming steeg in 2010 van 2,5 miljoen naar 4,4 miljoen. Deze stijging is het gevolg van de grotere bedragen bij nieuwe participaties en het lagere aantal zeer kleine (vervolg) investeringen. Verkopen van participaties nog beperkt, veel minder afboekingen De desinvesteringen door Nederlandse partijen bedroegen in miljoen gemeten naar kostprijs van de investeringen, wat een lichte stijging is ten opzichte van 2009 ( 513 miljoen). In 2010 hebben de resultaten van veel portefeuillebedrijven zich hersteld, wat betere mogelijkheden gaf voor de participatiemaatschappijen om te verkopen. Hierbij is het aandeel van de afboekingen sterk gedaald in Was dit in 2009 nog 252 miljoen, in 2010 nog slechts 27 miljoen. Participatiemaaschappijen hebben al in vroeg stadium in de portefeuilles geïnvesteerd, waardoor de herstructurering in 2010 al klaar was. Tevens speelt de oplevende economie een rol. Het bedrag voor verkoop aan andere beleggers is aanzienlijk gestegen tot 201 miljoen, net zoals de terugverkoop aan aandeelhouders ( 190 miloen). Zoals in 2009 speelde in 2010 de openbare kapitaalmarkt als exitkanaal een zeer kleine rol. Fondsenwerving vermeerderd Nederlandse participatiemaatschappijen hebben in ,3 miljard aan nieuwe fondsen geworven. Dit is een sterke stijging ten opzichte van de 0,6 miljard in 2009, al ligt het nog steeds onder de 1,8 miljard van Enerzijds reflecteert de vermeerderde fondsenwerving de hogere investeringsactiviteit in de markt. Buyoutfondsen hebben in 2010 weer nieuw kapitaal opgehaald met het oog op de verbeterde economische omstandigheden. Anderzijds hebben vooral pensioenfondsen en privépersonen meer belegd in private equity, ofschoon hun absolute bijdrage internationaal gezien relatief nog laag is. Hoewel de meeste buyoutfondsen nog over voldoende kapitaal beschikken, dreigt er wel een tekort te ontstaan bij de grotere venture capital fondsen. Met name fondsen 13

14 samenvatting Ondernemend vermogen die zich richten zich op later stage venture investeringen hebben nu relatief weinig kapitaal beschikbaar om dergelijke nieuwe investeringen te doen. Dit kan nadelig uitpakken voor de ontwikkeling van innovatieve bedrijven in Nederland. Mede door de vermeerderde fondsenwerving staat het totale vermogen onder beheer van Nederlandse participatiemaatschappijen ultimo 2010 op 24,3 miljard, Private equity: factor van groot sociaaleconomisch belang Het vermogen dat participatiemaatschappijen investeren in Nederlandse ondernemingen is een factor van grote economische betekenis. Ultimo 2010 hadden de Nederlandse participatiemaatschappijen een bedrag van 24,3 miljard onder beheer. Dit vermogen was geïnvesteerd in ruim bedrijven die voor het overgrote deel (ongeveer 83%) in Nederland gevestigd zijn. Buitenlandse participatiemaatschappijen, in 2010 weer actief in Nederland, hebben ruim 40 ondernemingen in portefeuille. De Nederlandse bedrijven die (mede) door Nederlandse participatiemaatschappijen worden ondersteund hebben een gezamenlijke omzet van 82 miljard en tellen gezamenlijk ongeveer werknemers in Nederland. De Nederlandse bedrijven die louter door buitenlandse participatiemaatschappijen gefinancierd worden hebben samen 27 miljard omzet en ruim werknemers in Nederland. In totaal verschaffen de met private equity gefinancierde bedrijven 6% van de werkgelegenheid in de Nederlandse particuliere sector en circa 18% van het bruto binnenlands product. 1 1 Bron: PricewaterhouseCoopers Tax & Human Resource Services,

15 De Nederlandse private equity markt in 2010 Vooruitblik 2011 Verdere opmars van private equity Meer grote buyouts. Voldoende kapitaal beschikbaar voor nieuwe investeringen. Focus van participatiemaatschappijen op nieuwe investeringen. Het aantal transacties op de Nederlandse buyout-markt lijkt verder aan te trekken in het eerste kwartaal van 2011, maar vooralsnog onduidelijk of deze trend zich zal doorzetten voor de rest van komend jaar. De activiteit in startfinancieringen zal mede afhankelijk zijn van toekomstige overheidsmaatregelen. Nieuwe fondsenwerving voor later stage venture capital blijft moeizaam in 2011, onder meer doordat institutionele beleggers terughoudend zijn met beleggingen in categorieën met een hoger risico. Ook hierbij kan de overheid nog een stimulerende rol gaan spelen. Meer verkopen van participaties. 15

16 summary and Ondernemend vermogen Summary and conclusions Increased investment activity More large investments in SME sector Following a transitional year in 2009, private equity revealed itself as a resilient and healthy financial sector in The Dutch private equity sector invested a total of almost 1.4 billion in 2010, an increase of 72% compared with The total capital under management of private equity firms increased to 24.3 billion from 23.3 billion in the course of 2010, largely on the back of an increase in fund acquisition. A notable development in 2010 was the increased average size of the investments, while the number of companies that attracted private equity was more of less unchanged at 308 in 2010, compared with 310 in As in 2009, private equity firms devoted considerable attention to strengthening their portfolio companies in 2010, although they also jumped back on to the acquisition wagon, especially in the buyout sector. The greater volume of investments in conjunction with the almost unchanged number of transactions meant that the average sum invested increased to 4.4 million in 2010, from 2.5 million in The number of seed and start-up investments dropped slightly to 180 last year, from 209 in 2009, while the number of buyouts increased to 35, from 20 a year earlier. The increase in the volume of total investments was far more marked than the rise in the number of investments, as this rose to 777 million from 224 million. As in the previous year, around 90% of the total investments were less than 5 million, an increase on the pre-2008 average of 80%. In 2010, there was a marked difference between the first half (H1 2010) and the second half (H2 2010) of the year. Investment activity in the second half was more than one and a half times that of the first half of the year. This was due to the fact that the market was still feeling the after-effects of the economic crisis in the first half, while in the second half the view of market developments became increasingly positive. 16

17 De Nederlandse private equity markt in 2010 conclusions In terms of sectors, investments in biotech and healthcare remained fairly stable at 161 million, compared with 154 million in 2009, while investments in ICT continued to drop, this time from 164 to 142 million, the lowest point in five years. On the other hand, investments in consumer goods and services increased once again to 307 million in 2010, from 116 million in Chemicals and agriculture performed well once again with investments totalling 192 million in The total volume of investments that Dutch and foreign venture capital firms together made in Dutch companies almost doubled to a total of 2.0 billion in 2010, from 0.89 billion in The main reason for this was that foreign venture capital firms again made a greater number of buyout investments, while they also continued to invest in their existing portfolios. Seed and start-up financing stable Start-up financing was again relatively strong in Venture capital funds invested in a total of 130 start-ups last year, compared with 142 in The investment volume in this sector also remained virtually unchanged at 108 million in 2010, compared with 112 million in The recent economic crisis had only a limited impact on this sector, as investors assess start-ups primarily on future potential. What is more, these types of investments do not involve bank loans. The TechnoPartner Seed facility had resulted in the launch of 28 new funds by year-end 2010 and is beginning to bear fruit, largely because it makes small start-up investments available. These funds invested in at least 21 companies in More buyouts, expansion investments down slightly The number of buyouts increased to 35 in Together they accounted for 777 million in investments from Dutch venture capital firms, with large buyouts in excess of 25 million in equity accounting for 78% of the total investment volume and 29% of the total number of investments. However, investments in expansion capital dropped, albeit slightly, to 197 million in 2010, from 231 million in Once again in 2010 venture capital firms helped small and medium size businesses (SMEs) to boost their own capital and to make investments. 17

18 summary and Ondernemend vermogen Clear link between sector and investment stage No less than 28% of the total number of investments was made in the healthcare and biotech sectors, and 25% in the ICT sector. These innovative sectors thus accounted for the majority of investments. However, in terms of the investment volumes, these sectors, at 12% and 10% of the market respectively, lag behind investments in consumer goods (23%) and business and industrial products and services (22%). The main reason for this is the relatively high proportion of large buyouts in the latter sectors, while there are in relative terms more small venture capital deals in the ICT and Biotech sectors. All sectors received higher investments volumes than in 2009, except the ICT and Energy & Environment sectors, where the totals dropped by 16% and 70% respectively. Many investments still below 5 million As in 2009, Dutch venture capital firms generally made few large investments. Of the total number of investments, 67% were less than 1 million in 2010, while this was around 50% in On top of that, some 87% of the total investments in 2010 were less than 5 million. This was around 80% in the years prior to There were also very few buyouts with a private equity investment of more than 50 million (three in 2010 and two in 2009). However, 2010 did see more deals with an investment value of between 5 million and 50 million. The average investment amount per company increased to 4.4 million in 2010, from 2.5 million the previous year. This increase was due to the greater volumes of new investments and the smaller number of very small (supplementary) investments.. Sales of participations limited, far fewer write-downs In 2010, Dutch firms divested a total of 656 million calculated by cost price, up from 513 million in Many private equity firms once again restructured and strengthened their portfolios in They invested new capital in healthy companies, which enabled these companies to continue their growth. The number of write-downs dropped considerably in While a total of 252 million was written down in 2009, this figure dropped to only 27 million in The recovering economy and restructuring effect of private equity played 18

19 De Nederlandse private equity markt in 2010 conclusions a significant role in this respect. The amount of sales to other investors increased substantially to 201 million, as did the amount in sales back to shareholders, which came in at 190 million. As in 2009, the public capital market played a very minor role as an exit channel in Fund acquisition increased Dutch private equity firms raised some 1.3 billion in new capital in This is a strong increase from the 0.6 billion raised in 2009, but still below the 1.8 billion recorded in On the one hand, this increased amount of funds raised reflects the increased investment activity in the market. Buyout funds once again raised new capital with an eye on the improved economic conditions. On the other hand, pension funds and private investors invested more in private equity, although their contribution in absolute terms remains relatively low from an international perspective. While most buyout funds still have sufficient capital, there is a threat of a deficit among the larger venture capital funds. These funds focus on later state venture investments and currently have relatively little capital available to make such new investments. This could have a negative impact on the development of innovative companies in the Netherlands. Partly as a result of the increased capital raised, the total capital under management of Dutch venture capital companies stood at 24.3 billion at year-end

20 summary and Ondernemend vermogen Private equity: factor of great socio-economic importance The capital that private equity funds invest in Dutch companies is a factor of great socio-economic importance. At year-end 2010, Dutch venture capital firms had a total sum of 24.3 billion under management. This capital was invested in more than 1,320 companies, the vast majority of which (around 83%) are established in the Netherlands. Foreign venture capital firms are fairly active in the Netherlands and have around 40 companies in their portfolios. The Dutch companies which are (partly) financed by Dutch private equity firms have a combined annual turnover of 82 billion and together employ around 350,000 people in the Netherlands. Dutch companies financed entirely by foreign venture capitalists have a combined turnover of 27 billion and more than 50,000 employees in the Netherlands. In total, the companies financed with private equity provided 6% of the employment in the Dutch private sector and around 18% of the country s gross domestic product. 1 Outlook 2011 Further rise of private equity More large buyouts. Sufficient capital available for new investments. Private equity firms focus on new investments. The number of transactions in the Dutch buyout market seems to be on the rise in the first quarter of 2011, but it is unclear whether this trend will continue for the remainder of the year. Activity in start-up financing will depend partly on future government measures. Increase in the sales of participations. New fund raising for later stage venture capital remains problematic in 2011, partly because institutional investors are reluctant to invest in higher-risk categories. Here, too, the government may yet play a stimulating role. 1 Source: PricewaterhouseCoopers Tax & Human Resource Services,

21 21

22 hoofdstuk 1 Ondernemend vermogen algemene Ontwikkelingen 1 grotere OmvaNg investeringen 2010 laat een dynamisch beeld zien. Opvallend is dat er in 2010 meer geïnvesteerd is in ondernemingen door private equity dan in 2009, 1,36 miljard tegen 0,79 miljard (zie grafi ek 1.1a). Deze stijging is vooral het gevolg van de toename aan middelgrote buyouts. De daling ten opzichte van het recordjaar 2007 bedraagt nog wel 66%. 1,07 miljard, ofwel 79% van de totale omvang, werd geïnvesteerd in Nederlandse ondernemingen. De overige 292 miljoen werd voornamelijk in de ons omringende landen geïnvesteerd. Investeringen Nederlandse participatiemaatschappijen gestegen tot 1,4 miljard Het aantal investeringen in private equity in 2010 door Nederlandse participatiemaatschappijen is nagenoeg gelijk gebleven met 308 (om 310 in 2009). 1.1a investeringen - desinvesteringen door Nederlandse participatiemaatschappijen (industrie analyse) 5 4 Investeringen Desinvesteringen mrd '

23 de nederlandse private equity markt in 2010 hoofdstuk 1 Aantal investeringen blijft gelijk op 308 Gedurende 2010 was er een omslag in marktsentiment waarneembaar. Begin 2010 waren de naweeën van de kredietcrisis nog voelbaar, maar gedurende 2010 kwam de investeringsactiviteit op gang. Mede hierdoor is er naar omvang meer geïnvesteerd in private equity dan in 2009, maar nog steeds minder dan voor de crisis. Participatiemaatschappijen hebben zich wel weer meer geconcentreerd op hun nieuwe investeringen. Voorheen maakten onzekere economische vooruitzichten het lastig om overeenstemming te bereiken over de waarde van ondernemingen, waardoor kopers en verkopers voorheen moeilijk tot elkaar kwamen. Dit is nu weer langzaam verbeterd. Ook zijn banken weer makkelijker bereid om krediet te verstrekken. Ofschoon de leverage niveaus van voor de crisis bij lange na niet gehaald werden, stegen investeringen met vreemd vermogen wel ten opzichte van Buitenlandse participatiemaatschappijen investeerden in 2009 voor 921 miljoen in Nederlandse bedrijven, tegen circa 160 miljoen in In totaal werd in Nederlandse ondernemingen voor 2 miljard aan private equity geïnvesteerd, vergeleken met een bedrag van 1,25 miljard in 2009 (zie grafi ek 1.1b). Vaak fl uctueert het totale bedrag aan buitenlandse investeringen in Nederlandse ondernemingen sterk, omdat het afhankelijk is van het al of niet doorgaan van een beperkt aantal soms zeer grote 1.1b investeringen in Nederlandse ondernemingen (markt analyse) 10 8 Investeringen Desinvesteringen mrd

24 hoofdstuk 1 Ondernemend vermogen transacties per jaar. In 2010 is buitenlandse activiteit in Nederland gemiddeld gebleken; meer dan in 2009, maar minder dan in Hoger gemiddeld investeringsbedrag Het totaal aantal ondernemingen dat private equity wist aan te trekken was 308 (zie tabel 1.2). Het aantal investeringen boven de 50 miljoen is iets gestegen, maar net zoals in 2009 laag gebleven, zoals is weergegeven in grafiek 1.5. Het totaal aantal ondernemingen dat meer dan 10 miljoen private equity aantrekt is vergeleken met 2009 iets gestegen (23 ten opzichte van 16), maar nog steeds sterk onder het niveau van 2008 (41 ondernemingen). 270 ondernemingen hebben minder dan 5 miljoen opgehaald. Dit is ongeveer 87% van het totaal aantal ondernemingen, wat meer is dan het historisch gemiddelde (75%). Er is dus, net zoals in 2009, in 2010 relatief veel geïnvesteerd in kleine participaties. Gemiddelde investering per onderneming gestegen van 2,5 miljoen tot 4,4 miljoen De gemiddelde investering per onderneming steeg van 2,5 miljoen tot 4,4 miljoen. Dit is een sterke stijging ten opzichte van 2009, wat vooral te danken is aan de gemiddelde hogere investeringen, en het feit dat de investeringen boven de 50 miljoen hoger lagen dan in Het gemiddelde bedrag voor nieuwe investeringen lag op 5,3 miljoen. De belangrijkste reden dat dit hoger ligt dan het algehele gemiddelde is dat met nieuwe investeringen vaak grotere bedragen gepaard gaan dan bij vervolginvesteringen. De transactiekosten voor nieuwe investeringen liggen relatief hoog, waardoor investeringen pas interessant worden bij een gemiddeld hoger bedrag dan vervolginvesteringen, welke relatief lage transactiekosten kennen. Tevens vinden vervolginvesteringen merendeels plaats bij start-ups en ventures. De gemiddelde vervolginvestering bedroeg in 2010 dan ook slechts 3,3 miljoen. 87% van investeringen onder de 5 miljoen 1.2 Geïnvesteerd bedrag versus aantal ondernemingen Geinvesteerd bedrag (in mrd) 2,35 4,02 1,79 0,79 1,36 Nieuwe investeringen Uitbreidingsinvesteringen Aantal ondernemingen

25 de nederlandse private equity markt in 2010 hoofdstuk 1 Het totaal aantal nieuwe investeringen steeg iets ten opzichte van 2009, terwijl het aantal vervolginvesteringen daalde van 207 tot 193 (zie tabel 1.2). Totaal vermogen onder beheer gestegen tot 24,3 miljard vermogen ONDer Beheer gestegen Ultimo 2010 bedroeg het totale vermogen onder beheer van de Nederlandse participatiemaatschappijen 24,3 miljard, zoals blijkt uit grafi ek 1.4. Dit is een stijging van 0,7 miljard vergeleken met Deze stijging is hoofdzakelijk het gevolg van het nieuwe fondsenwerving door de Nederlandse private equity huizen in 2010, zo n 1,3 miljard. Daarbij was het volume aan desinvesteringen door Nederlandse partijen nagenoeg gelijk aan 2009 met ongeveer 670 miljoen. Goed te zien is dat de groei in private equity na 2005 relatief is afgeremd. Men kan stellen dat de sector volwassen is geworden. De grootste 10 fondsen beheren ongeveer driekwart van het totale vermogen. Evenwel zijn ook de grootste Nederlandse fondsen internationaal gezien slechts middelgroot. Het totale bedrag onder beheer is geïnvesteerd in ongeveer 1320 bedrijven, waarvan zo n 1100 in Nederland gevestigd zijn. 1.3 aantal investeringen per onderneming naar omvang (in mln) tot 1 1 tot 5 5 tot tot tot 50 > 50 25

26 hoofdstuk 1 Ondernemend vermogen Fondsenwerving hoger, vooral bij buyoutfondsen Het totaal aan nieuw aangetrokken middelen bedroeg in ,3 miljard, zoals te zien is in tabel 1.5. Dit is een stijging van 700 miljoen ten opzichte van Hierbij stelden pensioenfondsen en privépersonen aanzienlijk meer nieuw kapitaal ter beschikking aan private equity fondsen dan in Dit was vooral het geval bij buyoutfondsen. Banken namen slechts zo n 9% van de totale nieuwe funding in 2010 voor hun rekening, terwijl dit in 2009 nog 21% was. Het aandeel van pensioenfondsen is daarbij sterk gestegen tot 26%. Dit was in 2009 nog maar 5% (wat overigens incidenteel laag was). In het algemeen dient opgemerkt te worden dat de herkomst van de fondsenwerving elk jaar een wisselend beeld laat zien, omdat deze zeer afhankelijk is van het altijd beperkte aantal fondsen dat in dat jaar geworven heeft. 1,3 miljard nieuwe fondsen geworven, waarvan 24% afkomstig van privé personen Zo is de activiteit van fondsenwerving in 2010 een spiegeling van de totale investeringsactiviteit in Men had de huidige fondsen geïnvesteerd waardoor fondsmanagers nieuw kapitaal moesten ophalen. Veel buyoutfondsen zijn hierin geslaagd, zodat men kan blijven investeren in groei. Er ligt nog wel een probleem bij de (grotere) venture fondsen, die in 2010 bij Nederlandse beleggers nauwelijks kapitaal hebben opgehaald. 26

27 de nederlandse private equity markt in 2010 hoofdstuk totale vermogen onder beheer mrd herkomst verworven fondsen ( miljoen) Banken ,4% ,1% ,9% 116 8,8% Pensioenfondsen 76 2,6% ,9% 43 5,4% ,5% Kapitaalmarkt 20 0,7% 0 0,0% 0 0,0% 0 0,0% Verzekeringsmaatschappijen 64 2,2% 72 3,9% ,1% 75 5,7% Niet-fi nanciële instellingen 2 0,1% 155 8,5% 40 5,0% 6 0,5% Fonds in fonds 44 1,5% ,8% 98 12,2% ,3% Publieke sector 51 1,8% 32 1,8% 10 1,2% 82 6,2% Privé personen 149 5,1% ,6% ,5% ,8% Academische instellingen 4 0,1% 0 0,0% 0 0,0% 0 0,0% Overige 188 6,5% 78 4,3% 47 5,9% ,1% Totaal % % % % 27

28 hoofdstuk 2 Ondernemend vermogen Ontwikkelingen per financieringsfase 2 Ondernemers kunnen op diverse momenten in de ontwikkeling van hun bedrijf een beroep doen op private equity verschaffers. Technologisch georiënteerde bedrijven, onder ander in de biotechnologie, hebben vaak in de vroege financieringsfase behoefte aan risicodragend vermogen, omdat zij nog geen omzet (laat staan winst of een positieve kasstroom) hebben, maar wel veel kapitaal nodig hebben voor onderzoek en ontwikkeling van hun product. Seedkapitaal wordt verstrekt aan beginnende ondernemers die onderzoek doen gericht op de ontwikkeling van een eerste productconcept. Startfinanciering is bedoeld voor verdere productontwikkeling en initiële marketingactiviteiten. Ondernemingen die deze fasen met succes doorlopen hebben, zoeken vaak vervolgfinanciering in de vorm van latere-fase venture capital om productie en verkoop verder te commercialiseren. Ook ondernemers met volwassen bedrijven werken veelvuldig samen met participatiemaatschappijen. In deze gevallen gaat het meestal om late-fase financieringen: buyout- of expansiefinanciering van volwassen bedrijven met een bewezen trackrecord en met voldoende groeipotentieel, bijvoorbeeld voor verbreding van het productenpalet, autonome groei in binnen- of buitenland of door overnames. Wanneer een buyout gepaard gaat met een reorganisatie en een extra financiering dan is sprake van een turn-aroundfinanciering. Financieringsfasen Vroege-fase financiering: Seedfinanciering Startfinanciering Latere-fase venture capital Expansiefinanciering Late-fase financiering Buyoutfinanciering Turn-aroundfinanciering 28

29 De Nederlandse private equity markt in 2009 hoofdstuk 2 Seed- en startfinancieringen op peil Naar omvang zijn de vroege-fase financieringen in 2010 op peil gebleven. Net zoals in 2009 werd ongeveer 100 miljoen in deze financieringsfase geïnvesteerd. Naar aantal is er wel een lichte daling; van 140 ondernemingen in 2009 tot 130 in Kenmerkend voor dit type investeringen zitten hier veel vervolginvesteringen bij. 42% van het totaal aantal investeringen in vroege-fase financieringen Hoewel de investeringen naar omvang samen slechts 7% van het geïnvesteerde vermogen uitmaakten, had 42% van het totale aantal investeringen betrekking op seed- of startkapitaal, tegen 47% in Het geïnvesteerde bedrag van 100 miljoen is historisch gezien op peil. In 2008 was er een uitschieter naar 228 miljoen, maar dit was te danken aan een klein aantal grote startfinancieringen in de energiesector, die in 2009 en 2010 niet hebben plaatsgevonden. Omdat investeerders start-ups vooral op lange-termijn perspectieven beoordelen heeft de conjunctuur beperkte gevolgen voor de investeringsactiviteit. Bovendien wordt voor dit type investeringen geen bancaire financiering gebruikt. De TechnoPartner Seedfaciliteit voor technostarters heeft inmiddels tot de oprichting van 28 nieuwe fondsen geleid, en werpt haar vruchten af, voornamelijk op het gebied van kleine startfinancieringen. Zo investeerden deze fondsen in tenminste 21 bedrijven gedurende De gemiddelde vroege-fase financiering per onderneming lag met 0,9 miljoen boven het historische gemiddelde van 0,8 miljoen. Drie keer zoveel investeringen in buyouts In 2010 werd door Nederlandse participatiemaatschappijen 777miljoen geïnvesteerd in buyouts, vergeleken met 224 miljoen in Dit is dus meer dan drie keer zoveel. Overigens ligt de activiteit in 2010 nog wel onder het niveau van 2008, toen er voor meer dan 1 miljard in buyouts werd geïnvesteerd. Overige late-fase financieringen, zoals herfinancieringen, lagen met ongeveer 230 miljoen iets boven 2009 en Ook hier is de focus op huidige portefeuillebedrijven goed terug te zien. Daarbij wordt verwacht dat de omvang van herfinancieringen de komende jaren zal toenemen, aangezien de verhouding eigen vermogen/vreemd vermogen naar boven zal worden bijgesteld. 29

30 hoofdstuk 2 Ondernemend vermogen In de jaren voor 2009 vonden er door Nederlandse buyoutfondsen ongeveer honderd buyouts per jaar plaats, maar dit aantal ligt in 2010 nog steeds relatief laag op 35, ofschoon wel hoger dan de 20 van Buyoutfondsen hebben heden voldoende kapitaal beschikbaar om te investeren, maar het is ook in (vooral de eerste helft van) 2010 nog moeilijk geweest om overeenstemming te bereiken tussen kopers en verkopers over het toekomstperspectief en derhalve de waarde van ondernemingen. Daarnaast was het vooral in de eerste helft van 2010 relatief lastig om de benodigde bancaire financiering aan te trekken. Totaal aantal buyouts gestegen van 21 naar 35 Middelgrote buyouts vormen van oudsher het leeuwendeel van de Nederlandse private equity investeringen, en dit is ook het geval in Door de grotere buyouts van boven de 100 miljoen nam de gemiddelde omvang toe van 10 miljoen 2009 tot 22 miljoen in 2010, zoals te zien is in grafiek Investeringen naar financieringsfase in procenten investeringsbedrag aantal Seed 0,1% 0,22% 0,6% 0,6% 0,8% 10,7% Start/vroege-fase*** 11,8% 21,2% 18,9% 57,8% 67,7% 48,8% Expansie / Brugfinanciering* 14,5% 29,9% 13,0% 19,2% 15,4% 8,1% Buyout 57,0% 27,5% 59,3% 11,4% 5,5% 23,6% Overige** 16,7% 21,2% 8,2% 11,0% 10,7% 8,8% Totaal 100% 100% 100% 100% 100% 100% in mln investeringsbedrag aantal Seed Start/vroege-fase Expansie / Brugfinanciering Buyout Overige Totaal * Brugfinanciering: expansie-financiering voorafgaand aan een beursgang ** Turnaround, herfinanciering, (inclusief secondary financing, rescue / turnaround) in 2007 additioneel publicto-private, other PIPE *** Vanaf 2007; start-up, other early stage, en later stage venture 30

31 de nederlandse private equity markt in 2009 hoofdstuk 2 Buitenlandse participatiemaatschappijen investeren voor 921 miljoen in Nederland Angelsaksische partijen deden in 2010 van zich laten horen na bijna helemaal afwezig te zijn geweest in 2009 op de Nederlandse overnamemarkt. Zij investeerden gedurende 2010 voor ongeveer 921 miljoen in Nederlandse bedrijven. Het totaal aantal Nederlandse ondernemingen dat eind 2010 in handen was van buitenlandse participatiemaatschappijen steeg naar ongeveer 40. Ter vergelijking; de Nederlandse participatiemaatschappijen hebben zo 1090 Nederlandse ondernemingen in hun portefeuille. aandeel expansiefinancieringen Daalt De expansiefi nancieringen zijn in 2010 bijna gehalveerd. Deze bedroegen 197 miljoen in 2010, vergeleken met 347 miljoen in De uitbreidingsfi nancieringen lagen in 2010 nog steeds onder het niveau van de activiteit tussen 2004 en Het relatieve aandeel van expansiefi nancieringen in het totale investeringen is bijna 15%, wat historisch laag is. Het aantal ondernemingen met uitbreidingsfi nancieringen bleef echter exact gelijk op 59 ondernemingen. De gemiddelde expansiefi nanciering was daardoor 3,3 miljoen per onderneming (tegen 4,4 miljoen in 2009 en 10 miljoen in 2008). De bedrijven die uitbreidingsfi nancieringen aantrokken waren doorgaans kleine en middelgrote ondernemingen, die kapitaal nodig hadden om hun vermogen te versterken of om nieuwe investeringen te kunnen doen. Het ging hierbij ook om bedrijven in de Life Sciences- en de ICT sector die de startfase voorbij zijn. 2.2 Ontwikkeling vroege-fase financiering mln

32 hoofdstuk 2 Ondernemend vermogen investeringen in europa gestegen Voorlopige cijfers van EVCA 2 geven aan dat in Europa de private equity investeringen in 2010 met bijna 70% zijn gestegen tot 39,4 miljard, vooral door een stijging van het aantal en de omvang van buyouts. Dit is nagenoeg gelijk aan de trend in Nederland. 70% van het bedrag werd geïnvesteerd in buyouts, terwijl andere late-fase fi nancieringen, hoofdzakelijk in het mid-market segment, 22% van het totaalbedrag uit maakten en ongeveer 8% was voor rekening van venture deals. Het meeste werd geïnvesteerd in de sectoren consumentengoederen en gezondheidszorg en biotechnologie. Desinvesteringen in Europa stegen met 54% van 11,0 miljard tot 16,9 miljard. Daarbij was 23% van het totale bedrag aan desinvesteringen door middel van afboekingen, wat dus nog ver boven de trend in Nederland ligt. 32% van de Europese desinvesteringen waren verkopen aan andere participatiemaatschappijen en 21% aan strategische partijen. De provisionele cijfers geven verder aan dat in Europa 18,2 miljard aan nieuwe fondsen geworven zijn. Dit ligt ongeveer op het niveau van De opgaande trend in Nederland wordt dus op Europees niveau vooralsnog niet gevolgd. Slecht 14% van de geworven fondsen in Europa is bestemd voor ventures. Ook in geheel Europa is er ten opzichte van 2009 relatief minder kapitaal opgehaald bij institutionele beleggers, als banken en verzekeraars. Europa volgt trend in Nederland met 70% stijging in investeringen 2 Europese Private Equity & Venture Capital Association 2.3 aantal buyouts versus bedrag per buyout Aantal Bedrag per buyout aantal mln

33 De Nederlandse private equity markt in 2010 hoofdstuk 3 Ontwikkelingen per bedrijfssector miljoen investeringen in de sector consumenten goederen, diensten en retail Meeste kapitaal naar consumenten goederen & diensten In 2010 hebben leveranciers van consumenten goederen en diensten 307 miljoen aan private equity weten aan te trekken. Dit is voor deze sector bijna drie keer zoveel als in 2009, ofschoon nog wel de helft van het niveau van 2008 (en daarvoor). Op het totaal van 1,4 miljard neemt deze sector 23% van het totale geïnvesteerde vermogen en 15% van het aantal investeringen voor haar rekening. De sector was in 2010 koploper naar omvang. De meeste sectoren hadden in 2010 te maken met hogere investeringsbedragen vergeleken met 2009, maar in de sectoren ICT en Energie & Milieu was er wel een daling van respectievelijk 16% en 70%(zie tabel 3.1). In het bijzonder de ICT sector heeft de laatste jaren structureel een lagere omvang en staat nu op het laagste geïnvesteerde bedrag in de laatste 5 jaar. Naar aantal doet de sector ICT het nog wel redelijk, en neemt hierbij 25% van alle investeringen voor haar rekening. 3.1 Investeringen naar bedrijfssectoren ( miljoen) Chemische producten en agrarische sector Zakelijke en industriële producten en diensten Consumenten goederen, diensten en retail Energy en milieu Financiële diensten (incl. vastgoed) ICT Gezondheidszorg en biotechnologie Overige Totaal

34 hoofdstuk 3 Ondernemend vermogen De ontwikkeling voor de sector ICT is deels toe te wijzen dat er meer kleinere investeringen worden gedaan, anderzijds wegens het huidige gebrek aan grote venture fondsen die zich richten op ICT. De sector Energie & Milieu doet het minder in 2010 doordat deze sector vaak afhankelijk is van een klein aantal zeer grote deals, en deze in 2010 achtergebleven zijn. Wel is er meer activiteit in deze sector op het gebied van start-ups in cleantech, dus is er hoop voor de toekomst. Het totaal aan investeringen in Gezondheidszorg en Biotechnologie bedroeg 161 miljoen, terwijl deze sector het meeste aantal ondernemingen voor haar rekening nam, namelijk 86 oftewel 28% van het totaal. In deze sector zijn veel investeringen in startende ondernemingen. 53% van het aantal investeringen in ICT en gezondheidszorg Andere sectoren die het relatief goed deden waren Financiële diensten ( 109 miljoen) en Chemische producten & Agrarische sector ( 192 miljoen). De sector Zakelijke producten en diensten, vorig jaar nog koploper, bleef vrij stabiel met ongeveer 300 miljoen aan investeringen. 3.2 investeringen naar bedrijfssectoren (aantal ondernemingen) 2010 investeringen procentueel ondernemingen procentueel Chemische producten en agrarische sector 21 5,3% 19 6,2% Zakelijke en industriële producten en diensten 48 12,1% 44 14,3% Consumenten goederen, diensten en retail 55 13,8% 47 15,3% Energie en milieu 15 3,8% 13 4,2% Financiële diensten (incl. vastgoed) 6 1,5% 6 1,9% ICT ,1% 78 25,3% Gezondheidszorg en biotechnologie ,4% 86 27,9% Overige 16 4,0% 15 4,9% Totaal % % 34