Tijdschrift voor Medisch Onderwijs, september 2003 Vol. 22, nr. 5, p

Transcriptie

1 Tijdschrift voor Medisch Onderwijs, september 2003 Vol. 22, nr. 5, p en Studiemateriaal discipline fysiologie Inleiding In het geneeskundeonderwijs heeft fysiologie (levensverrichtingenleer) niet alleen een sterk dragende, maar ook een unieke brugfunctie. Onderwijs in de algemene fysiologie leert de student universele functies en verrichtingen van cellen. Dit onderwijs slaat een brug naar de cellulaire pathologie. Speciële fysiologie onderwijst de student in de functies van weefsels en organen en de daarmee samenhangende homeostatische regelmechanismen. Dit onderwijs slaat een brug naar de ziektenleer en fysische diagnostiek. Zowel in de algemene als speciële fysiologie maakt de student kennis met functies van eiwitten en andere moleculen in het lichaam. Dit onderwijs slaat een brug naar de farmacologische therapie van de ziekten. Desondanks is de rol en functie van de fysiologie én/of fysiologen binnen de geneeskundecurricula niet onomstreden. Fysiologen zullen dan ook niet moe mogen worden de klinisch relevante context te benadrukken in hun onderwijs. Maar ook de tekstboeken die zij aanbevelen moeten goed aansluiten bij de klinische leerboeken. Daarbij zijn er nog meer factoren die de keuze van een geschikt tekstboek bepalen. Curricula veranderen. Er vindt een verschuiving plaats naar student-gecentreerd onderwijs waarin zelfstudie en zelftoetsing in toenemende mate geaccentueerd worden. En last but not least, het studentenleven dat zich kenmerkt door het leggen en verkennen van zeer tijdrovende relaties. Niet alleen met docenten en tekstboeken, maar ook met werkgevers, met andere studenten, met geliefden en de stad. Studenten streven als geen ander efficiënte tijdsbesteding na. Onderwijs over het leven krijgt concurrentie van het leven. Eén van de uitdagingen van het fysiologieonderwijs is deze concurrentieslag te erkennen, aan te gaan en te winnen. Een belangrijk wapen hierbij is het tekstboek. De fysiologie kent er velen. In dit review zijn er één en twintig getoetst. Studieboeken fysiologie 1. Guyton AC, Hall JE. Textbook of medical physiology, 10 th Ed. W.B. Saunders; Vanaf 1950 tot het einde van de tachtiger jaren van de vorige eeuw waren de Anglo-Saxische fysiologie tekstboeken geschreven voor studenten op de vingers van één hand te tellen. Ganong s Review of physiology en Guyton s Textbook of medical physiology behoren tot die eerste, vertrouwde generatie teksten. De laatste heeft sinds jaar en dag een ietwat langdradige vaderlijke verteltrant met veel aandacht voor de integratieve fysiologie. Vooral de circulatiefysiologie wordt voortreffelijk beschreven. Vanaf de negende editie moest de nieuw aangetrokken mede-auteur John Hall de hiaten aan de moleculair fysiologische kant mee helpen opvullen en de tekst verder up-to-date brengen, hetwelk slechts zeer ten dele is gelukt. De sobere, met rood- en grijstinten getekende illustraties en grafieken zijn dezelfde gebleven. Vergeleken met de achtste editie hebben vrijwel alle secties er een handvol pagina s bij gekregen, met uitzondering van sectie V Nieren en lichaamsvloeistoffen waarvan de tekst met 50% is toegenomen. Alhoewel de cellulaire en moleculaire fysiologie iets aan terrein gewonnen hebben, blijft het hoofdzakelijk een uitgesponnen boek over integratieve fysiologie. Met minimaal gebruik van formules maar maximaal gebruik aan woorden, worden de kwantitatieve aspecten van het vak duidelijk gemaakt. Ingewikkelde thema s uit de long-, nier- en maag-darmfysiologie worden niet echt uitputtend en precies behandeld. Er is ook geen goede aansluiting bij de onderwijskundige eisen die thans aan een tekstboek gesteld mogen worden. Zelfstudie wordt gestimuleerd door de overigens niet onaardige pathofysiologische hoofdstukken, maar interesse wekkende leerdoelen en beklijvende samenvattingen ontbreken. Evenmin is er gelegenheid tot zelftoetsing. De kracht van Guyton en Hall s tekstboek ligt in de eenvoudige voorstelling van fysiologische 244

2 zaken zonder al te veel bekommernis om de cellulaire en moleculaire fysiologie. Geschikt voor geneeskundestudenten met een zwakke fysische en chemische basis, maar wel met veel tijd. 2. Sperelakis N, Banks R. Physiology: essentials of basic sciences, 1 st Ed. Lippincott Williams & Wilkins; Een volledige, maar ook volledig saaie fysiologietekst. Studentvriendelijkheid is beslist geen sterk punt, van de eerste editie althans. Alle deelterreinen van de fysiologie worden gedekt met voldoende diepgang en detaillering, maar de enorme veelheid aan feiten in een uiterst sober boek met zwart-wit figuren nodigt volstrekt niet uit. De leerdoelen die aan het begin van ieder hoofdstuk staan vermeld en de handvol multiple choice aan het einde van de hoofdstukken leggen maar weinig gewicht in de schaal aan de positieve kant. De verteltrant grenst aan het droog en fantasieloos opsommen van fysiologische beweringen. Studenten zullen het ervaren als een fysiologisch gebed zonder end. Is in Nederland niet meer gemakkelijk bij de boekhandel te verkrijgen. 3. Davies S, Blakely, Kidd. Human physiology, 1 st Ed. Churchill Livingstone; Dit fraai vormgegeven tekstboek kenmerkt zich door een zeer studentvriendelijke opzet. Mooie verhelderende kleur illustraties, veel ruimte voor klinische en wetenschappelijke uitstapjes en zelfstudievragen houden de aandacht gevangen. Bestudering van de veelal korte hoofdstukjes wordt verder vergemakkelijkt door de informele verteltrant en de vele samenvattinkjes die door de hoofdtekst staan. Op ingewikkelde fysiologische problemen wordt echter niet al te diep ingegaan, hetgeen de leesbaarheid, maar niet de diepgang ten goede komt. Waar nodig worden de fysische en chemische basisprincipes aanschouwelijk gemaakt. Nergens wordt de voortgang van de tekst gehinderd door een overmatige aandacht voor moleculaire en cellulaire fysiologie. De kracht van dit leerboek zit dan ook vooral in de studentvriendelijke opzet en helderheid van de tekst, die weinig intellectuele inspanning vraagt. 4. Costanzo L. Physiology. W.B. Saunders; Linda Costanzo s tekstboek is eigenlijk een serie fysiologische beweringen en definities die onder elkaar geplaatst zijn. Het tekstboek is, gelet op de beperkte omvang, eigenlijk verrassend compleet. De staccato van stellingen alsmede de illustraties, uitgevoerd in blauw- en grijstinten, gaan ten koste van de leesbaarheid, maar geven wel binnen korte leestijd een goed overzicht over de fysiologische thema s die spelen binnen de diverse orgaansystemen. De nadruk ligt echt bij de fysiologische concepten en niet zozeer bij de moleculaire en cellulaire fysiologie. De illustraties hebben een heel hoog abstractieniveau en zijn net zoals de tekst tot de kale essentie teruggebracht. Ingewikkelde concepten worden daarentegen toch goed uitgelegd. In aparte stukjes tekst krijgt de student bovendien (patho-)fysiologische problemen en hun oplossingen voorgeschoteld, en de hoofdstukken worden afgesloten met een samenvatting. Dit boekje zal menig student aanspreken vanwege de eenvoud, helderheid en volledigheid. 5. Rhoades RA, Pflanzer R. Human physiology, 4 th Ed. Thomson; De eerste van twee fysiologie tekstboeken waaraan Rodney Rhoades zijn naam heeft verbonden. Rhoades en Pflanzer hebben een tamelijk compleet fysiologieboek geschreven. De vele kleurrijke illustraties zijn groot en duidelijk, evenals de tekst die een ietwat informele verteltrant heeft. De hoofdstukken beginnen met een klinische casus alsmede een opsomming van de concepten die aan de orde komen. Intermezzo s bieden uitstapjes naar wetenschap en kliniek. De hoofdstukken sluiten af met een samenvatting en rondom de twintig zelftoetsingsvragen. Hier en daar bestaat de indruk dat conceptueel moeilijke onderwerpen worden gemeden, hetgeen in lijn is met de crash course (bio-)chemie waarmee het boek opent. Heel aardig is het historische perspectief op de fysiologie. De diepgang is over het algemeen voldoende voor geneeskundestudenten. Er is evenwel nauwelijks aandacht voor die kwantitatieve aspecten van het vak, die verder gaan dan bijvoorbeeld de Nernst vergelijking en de Starling krachten. Maar wel worden alle deelterreinen van de fysiologie gedekt, alhoewel niet altijd met een toereikende detaillering. 245

3 Tijdschrift voor Medisch Onderwijs, september 2003 Vol. 22, nr. 5, p Het tekstboek zal studenten aanspreken vanwege de goed geïllustreerde en goed te volgen hoofdtekst die nergens al te moeilijk wordt. Docenten en studenten kunnen bovendien genieten van de indrukwekkende digitale ondersteuning van dit boek, variërend van studiehandleiding en vragenbanken tot overhead sheets en een heuse gelieerde website. 6. Berne RA, Levy MN. Physiology, 4 th Ed. Harcourt; Een volledig en volwaardig fysiologie tekstboek dat zowel de moleculaire als de integratieve kant op een universiteit waardig niveau dekt. De tekst mikt op een student die fysisch en chemisch goed onderlegd is. Het heeft een academische verteltrant, waarin echter de helderheid en duidelijkheid het meer dan eens moeten afleggen tegenover de nagestreefde volledigheid. Het wetenschappelijke karakter wordt verder benadrukt door de bibliografie aan het einde van ieder hoofdstuk, waarin primaire wetenschappelijke artikelen ( journal articles ) worden opgesomd. De suggestie dat de auteurs de directe vertaalslag maken van wetenschappelijke data naar algemene, onderwijsbare concepten wordt versterkt doordat veel grafieken en illustraties ruwe data tonen. De formele verteltrant, gecombineerd met de veelheid aan details, zal studenten moeite geven geconcentreerd te blijven. De korte klinische uitstapjes uit de hoofdtekst, de samenvattingen aan het einde van de hoofdstukken, de schaarse zelfstudievragen en de mini-exam kunnen dit maar ten dele compenseren. De illustraties in roze- en grijstinten dragen ook al niet bij aan de kleurrijkheid van de tekst. De hoofdtekst is evenwel helder en samenhangend en de vele details worden duidelijk in onderling verband geplaatst, zodat het goed voor zelfstudie geschikt is. Op onderdelen leunt de tekst evenwel sterk op kwantitatieve analyses, en dat kan potentieel studenten afschrikken. De student die zich door de tekst heen weet te worstelen krijgt als beloning een grondig en zeer adequaat inzicht in alle deelterreinen van de moderne fysiologie, naast een oefening in doorzettingsvermogen en toegepaste natuurkunde. 7. Berne RA, Levy MN. Principles of physiology, 3 rd Ed. Harcourt; De gekleurde en ingekorte versie van Physiology. Kennelijk hebben de auteurs ingezien dat niet alle details even noodzakelijk zijn. Deze zijn tot ongeveer 40% teruggebracht. Helaas zijn hier en daar ook kinderen met het badwater weggegooid. Zo is bijvoorbeeld de equal pressure point problematiek verdwenen. Om de om tijd verlegen lezer verder te binden, zijn de illustraties in kleur uitgevoerd en worden de hoofdstukken aangevangen met een opsomming van de leerdoelen. Voorts zijn de samenvatting en zelfstudievragen aan het einde van een hoofdstuk nu versterkt met klinische casus. De zelftoetsing blijft echter niet een sterk punt van dit boek. De student die zich door deze tekst heen weet te worstelen krijgt als beloning een goed inzicht in alle deelterreinen van de moderne fysiologie, maar zal op onderdelen toch naar meer gespecialiseerde teksten moeten grijpen om bijvoorbeeld de pathofysiologie van COPD en asthma bronchiale echt te begrijpen. 8. Rhoades RA, Tanner GV. Medical physiology, 1 st Ed. Lippincott Williams & Wilkins; Rhoades tweede is een degelijk fysiologieboek dat tamelijk volledig is aan de moleculaire én integratieve fysiologie kant. De illustraties zijn van roze- en grijstinten gemaakt en daardoor ietwat aan de sobere kant. De hoofdstukken beginnen met het definiëren van de leerdoelen en sluiten af met zelftoetsingsvragen. Conceptueel moeilijke onderwerpen zoals de respiratiefysiologie ( equal pressure point ) en de nierfysiologie worden helder geanalyseerd en precies uitgelegd. De diepgang is dan ook voldoende. Er is ook aandacht voor de kwantitatieve aspecten van het vak, doch dat wordt nergens overheersend. Ook als formules niet direct begrepen worden kan de tekst goed gevolgd worden. Waar dat te pas komt worden ziektebeelden gebruikt om de aandacht van de student vast te houden. De tekst is uitvoerig, helder en doelgericht en dat maakt het geschikt voor zelfstudie. Ingewikkelde concepten worden goed uitgelegd zonder een overdaad formules en kwantitatieve redeneringen: dat is de kracht van dit boek. 9. Lamb JF, Ingram CG, Johnston IA, Pitman RM. Essentials of physiology, 3 rd Ed. Blackwell Scientific Publications; De derde editie is een sober boek met illustraties in rood- en grijstinten dat nergens diep genoeg op de stof ingaat. Ook de didactische 246

4 teksten ontbreken. Het is dus geen ramp dat dit tekstboek niet meer is herdrukt. 10. Germann WJ, Stanfield CL. Principles of human physiology, 1 st Ed. Benjamin Cummings; Dit tekstboek heeft zich ten doel gesteld vooral de beginnende student voor de fysiologie te interesseren en geïnteresseerd te houden. Fraai art work, het mijden of sterk simplificeren van ingewikkelde concepten moet de truc doen. Voorts zijn er de studiedoelen aan het begin van het hoofdstuk, de zelftoetsinkjes in en na de tekst, de verwijzingen naar relevante tekst elders in de vorm van hints, en is er tekst apart gezet die relevante klinische ziektebeelden behandelt of een stuk pathofysiologie. Ieder hoofdstuk sluit af met een samenvatting. De tekst laat zich lezen als een VWO biologieboek en ontstijgt vrijwel nergens dat niveau echt overtuigend. Het is dan ook te licht voor een geneeskundecurriculum, maar zou goed kunnen passen in een paramedische opleiding. 11. Ganong WF. Review of medical physiology, 20 th Ed. Appleton & Lange; Ganong s Review of physiology siert al vele decaden de boekenkast van vele fysiologen. De twintigste editie is een sterk wetenschappelijke tekst gebleven. Dat is bijvoorbeeld te zien aan de vele ruwe datacurven die zijn opgenomen naast de geïdealiseerde. Het boek heeft inhoudelijk de tand des tijds goed doorstaan en dekt alle deelterreinen van de fysiologie. De afbeeldingen in grijs- en bruintinten en zwart-wit foto s geven het boek nog steeds die sobere uitstraling. De korte en krachtige verteltrant is weinig toegankelijk, sober en opsommend, en zal bij conceptueel moeilijke stukken voor studenten niet goed te volgen zijn. Ganong mikt op de betere studenten. Er is aansluiting bij de ontwikkelingen in de cellulaire en moleculaire fysiologie, zij het dat het geen sterk punt van de tekst is. Qua vormgeving en saaie verteltrant had het best net zo gemoderniseerd mogen worden als de zelfstudievragen die gelukkig wel zijn opgenomen. Wat betreft inhoud en diepgang geschikt voor een geneeskundecurriculum, maar of de kortheid en de ruime aandacht voor pathofysiologie opwegen tegen de vermoeiende saaiheid blijft de vraag. 12. Fox SI. Human physiology, 8 th Ed. Wm.C. Brown & Benchmark Publishers; De achtste editie is zeer studentvriendelijk opgezet. Een opsomming van leerdoelen markeert het begin van ieder hoofdstuk, terwijl een samenvatting en zelftoetsingsvragen aan het einde te vinden zijn. Bovendien kent ieder hoofdstuk een klinische verkenning alsook verwijzingen naar relevante web-sites. Dit is ook één van die fysiologieboeken die openen met een crash course (bio-)chemie en celbiologie, hetgeen de toon zet voor de sterk wisselende diepgang van de vervolghoofdstukken. De wat ingewikkelder onderwerpen uit de hart-, nieren longfysiologie komen bijvoorbeeld niet goed aan de orde. Er is ook in dit tekstboek niet overmatig veel aandacht voor de kwantitatieve aspecten van het vak. Het art work is hier en daar niet alleen overdadig, maar ook overdone en neemt veel ruimte in. In de hoofdstukken zijn wel hele relevante klinische vraagstukjes en uitstapje opgenomen om de aandacht van de geneeskunde student gevangen te houden. Kleine voortgangstoetsjes in de hoofdtekst moeten voorkomen dat studenten nieuwe paragrafen aanvangen zonder dat de eerdere begrepen zijn. De tekst is informeel en niet overdadig: maakt het tezamen met de mooie illustraties goed geschikt voor zelfstudie. 13. Vander A, Sherman J, Luciano D. Human Physiology, 9 th Ed. McGraw-Hill; Deze tekst blinkt uit door de mooie (stroom-) schema s die de tekst samenvatten en de aandacht voor de begeleiding van de student. Ieder hoofdstuk begint met een lijst van kernwoorden die als leerdoelen moeten worden opgevat. De hoofdstukken, of secties daarin, sluiten af met klinisch dan wel pathofysiologisch getinte paragrafen, waarna samenvatting en zelftoetsingsvragen volgen. Het boek is zeer goed geschikt voor zelfstudie. De mate van detaillering is behoorlijk, alhoewel de moleculaire en cellulaire fysiologie niet goed uit de verf komen. Over het algemeen genomen blijft de diepgang dan ook onder de maat. Belangrijke onderwerpen zoals ademmechanica, zuur-base homeostase en renale transportprocessen worden op een veel te hoog abstractieniveau aangestipt. Dat is jammer, want de didactiek is een sterk punt van dit boek. Ook de ondersteuning die aan de docenten en studenten gegeven wordt in de vorm van powerpointpresentaties, overhead 247

5 Tijdschrift voor Medisch Onderwijs, september 2003 Vol. 22, nr. 5, p sheets en een CD-ROM met velerlei interactieve opties zal aanspreken. 14. Boron W, Boulpaep EL. Textbook of Medical Physiology, 1 st Ed. W.B. Saunders; Dit recent verschenen tekstboek is voor de rechtgeaarde fysioloog een lust om te lezen. Een uitermate heldere en didactische verteltrant, waarbij de lezer tot in de kleinste kwalitatieve én kwantitatieve fysiologische finesses wordt ingeleid op een wijze die zonder meer respect afdwingt. De diepgang is dan ook ongeëvenaard. De tekst dekt vrijwel alle deelterreinen van de fysiologie met uitzondering van de enkele onderwerpen uit de neurofysiologie en bloed. Het manuscript is rijkelijk gelardeerd met uitstapjes naar relevante ziektebeelden maar ook, en vooral, beschrijvingen van proefopstellingen, (geïdealiseerde) datagrafieken, getallenvoorbeelden en formules. Voorts is er een sterk overheersende aandacht voor de cellulaire en vooral de moleculaire fysiologie, overigens zonder dat de integratieve fysiologie uit het oog verloren wordt. Een veelheid aan moleculen wordt ten tonele gevoerd, vaak geïllustreerd met prachtig kleurrijk art work. Het streven naar wetenschappelijke volledigheid is evenwel ten koste gegaan van de expliciet onderwijskundige elementen. Geen leerdoelen, samenvattingen of kennistests. Nee, het is een boek geschreven door de allerbeste Amerikaanse fysiologen voor de allerbeste geneeskunde studenten. In dit opzicht neemt het tekstboek een unieke plaats in. Het mikt op de top 10-20% van de studentenpopulatie en bevredigt hun wetenschappelijke nieuwsgierigheid zonder weerga. Het zijn de studenten die kwantitatief willen en kunnen denken, die het oplossen van sommen niet schuwen en die door de moleculen de mens blijven zien, die hun hart kunnen ophalen. Door de consistente heldere tekst is het voor deze happy few met zelfstandige denkkracht uitermate geschikt voor zelfstudie. De kracht, maar ook het gevaar van dit tekstboek schuilt er in dat de fysioloog-docent onmiddellijk enthousiast zal zijn. Die andere 80-90% van de studenten zouden daar heel anders over kunnen denken. Maar als deze studenten de (extra) moeite zouden nemen zich echt in het boek te verdiepen, dan heeft het alle ingrediënten om welwillende studenten zelfstandig diep in de fysiologie te laten doordringen. Inbedding en acceptatie van dit tekstboek in het curriculum zal dan ook de nodige hoofdbrekens kosten. Maar als het lukt, dan wordt er op een bijzondere manier recht gedaan aan de wetenschappelijke en academische fundamenten van de geneeskundeopleiding. 15. Bouman LN, Bernards-Medische JA. Medische Fysiologie, 1 ste Ed. Houten: Bohn Stafleu van Loghum; Dit eveneens recent verschenen tekstboek is de reprise van Fysiologie van de mens. Dat het in onze moedertaal geschreven is zal in de ogen van de immer naar efficiëntie strevende studenten een niet te onderschatten pluspunt zijn. Vergeleken met z n voorganger heeft dit tekstboek aan moleculaire en cellulaire detaillering gewonnen en beoogt het nu ook een volwaardig leerboek te zijn voor de gehele geneeskundeopleiding. De illustraties, in aantal toegenomen en vervaardigd met grijs- en blauwtinten, ogen ietwat sober maar zijn nu uitstekend leesbaar. De ruime onderwijservaring van de auteurs is te herkennen in de duidelijke en precieze verteltrant en de vele, ook qua lay-out, apart gezette intermezzo s waarin de hoofdtekst raak wordt verdiept of gekwantificeerd en relevante ziektebeelden worden gepresenteerd. Geneeskundestudenten moeten de diepgang vooral daar zoeken, alsook bij de op de intermezzo s gebaseerde zelfstudievragen, want de hoofdtekst blijft noodgedwongen aan de oppervlakkige kant. Het boek dekt vrijwel alle deelterreinen van de fysiologie en bevat zelfs een fraai hoofdstuk over veroudering. Als de ruimtebeperking van de intermezzo s zich doet gelden, dan zullen geneeskundestudenten zelfstandige denkkracht aan de dag moeten leggen om de samenhang tussen de details te ontdekken. Om dat proces te faciliteren is er een ruime variatie aan zelftoetsingsvragen opgenomen. Bovendien wordt veel aandacht besteed aan zelfstudiebevorderende teksten zoals leerdoelen en kernachtige samenvattingen. Dat is dan ook de kracht van dit tekstboek: een prima didactische opzet, het vermijden van al te veel ingewikkelde teksten en het bezigen van de Nederlandse taal. 16. Silverthorn D. Human physiology, an integrated approach, 2 nd Ed. Prentice Hall; De tweede editie van Dee Silverthorn s tekst is heel studentvriendelijk. Het gemoedelijke begin van het boek met een introductie in het vakgebied, de chemie (atomen, ionen en mole- 248

6 culen), de biochemie (biomoleculen) en de celbiologie (cellen en weefsels) doet vermoeden dat het hier handelt om weer zo n veredelde VWO-tekst, maar dat valt reuze mee. De diepgang van het vervolg is heel behoorlijk, al blijven ook bij deze tekst de wat ingewikkelder onderwerpen uit de hart-, nier- en longfysiologie onderbelicht. Ook de formules en kwantitatieve analyses zijn niet echt sterk vertegenwoordigd. De hoofdstukken eindigen met een samenvatting en een fors aantal zelfstudievragen met toenemende moeilijkheidsgraad. In hoofdstukken zijn hele inspirerende klinische vraagstukjes en uitstapjes opgenomen om de aandacht van de geneeskundestudent vast te houden. Aardig is ook de ondersteuning door een aan het boek gelieerde website. De tekst is niet overdadig en doelgericht, en dat maakt het tezamen met de mooie illustraties goed geschikt voor zelfstudie. 17. Pasley JN. USMLE road map: physiology, 1 st Ed. McGraw-Hill Publishing Company; James Pasley s zakboekje is met 216 pagina s de dunste uit de verzameling. Ontwikkeld om studenten met minimale tijdsbesteding voor de fysiologische vragen van de United States Medical Licensing Examination (USMLE) klaar te stomen. Nederlandse studenten die dit werkje opvatten als een sluiproute naar een examen zullen evenwel bedrogen uitkomen. De opsomming van fysiologische stellingen die bovendien een heel hoog abstractieniveau hebben, zijn voor een beginner niet goed te begrijpen of op juiste wijze in onderling verband te plaatsen. De sobere illustraties in blauwtinten helpen daar ook niet echt bij. De nadruk ligt bij de fysiologische concepten en niet of nauwelijks bij de moleculaire en cellulaire fysiologie. Ook de diepgang laat te wensen over. Ingewikkelde concepten worden niet goed uitgelegd. Eigenlijk is er nergens sprake van enige uitleg. In dit boekje komt de fysiologie niet tot leven. Wel aardig is dat vrijwel ieder onderwerp waar mogelijk direct een relevante klinische context krijgt, en ieder hoofdstuk sluit af met een zevental klinische problemen in het USMLE meerkeuze format. Dit boekje moet beschouwd worden als een kernachtige samenvatting en komt het beste tot z n recht als het in samenhang met een verhalend tekstboek wordt gebruikt. De achterflap beveelt dan ook Ganong aan, dat uiteraard door dezelfde uitgever wordt uitgebracht. Gecombineerde studieboeken anatomie en fysiologie 18. Martini FH. Fundamentals of anatomy and physiology, 5 th Ed. Financial Times Prentice Hall; Thibodeau GA, Patton KT. Anatomy and physiology. Mosby; Marieb EN. Human anatomy & physiology, 5 th Ed. Addison Wesley Longman Inc; Marieb EN. Anatomy and physiology, 1 st Ed. Benjamin Cummings Publishers; De geïntegreerde anatomie en fysiologie tekstboeken nemen een merkwaardige positie in. Geen der auteurs hebben een langbestaande solide achtergrond in de geneeskunde en/of humane fysiologie, maar eerder in de anatomie of zoölogie. Niettemin zijn zij er in geslaagd voor de dag te komen met verrassend goede teksten. Maar voor geneeskunde studenten bereikt de cellulaire en moleculaire fysiologie niet overal de gewenste diepgang. Ook het uitdrukken en beschrijven van fysiologische systemen in maat en getal is bij alle vier duidelijk onder de maat. Daar staat tegenover dat de relatie tussen vorm en functie van het lichaam op indrukwekkende wijze uit de verf komt en de integratieve fysiologie bij allen zeer behoorlijk is uitgewerkt. Dat laatste geldt ook voor het kleurrijke art work. Samenvattingen en vele klinische uitstapjes houden eveneens de aandacht gevangen. De interesse wordt gewekt door de leerdoelen aan het begin van de hoofdstukken. Ook verlenen alle teksten ruime gelegenheid tot zelftoetsing. Alle geïntegreerde teksten bieden de lezer ondersteuning door middel van een CD-ROM of verwijzingen naar een web-site of beide. Ook blinken zij uit in ondersteuning aan de docent, die varieert van onderwijsinstructies, vragenbanken en voorgedrukte overhead sheets. Dit tegenover slechts een beperkt aantal fysiologie boeken. Deze service hangt nauw samen met de veel grotere college student markt waarvoor deze boeken nadrukkelijk geschreven zijn. De geïntegreerde anatomie en fysiologie teksten zijn een aanrader voor opleidingen die gezondheidszorgprofessionals afleveren anders dan artsen, zoals bijvoorbeeld fysiotherapeuten en tandheelkundigen. Conclusie Samenvattend onderscheiden twee boeken zich nadrukkelijk: Boron en Boulpaep s Medical physiology en Bouman en Bernards Medische 249

7 Tijdschrift voor Medisch Onderwijs, september 2003 Vol. 22, nr. 5, p fysiologie. De eerste door de indrukwekkende cellulaire en moleculaire detaillering en de tweede door de Nederlandse taal en de uitmuntende didactische opzet. Boron en Boulpaep lijken kleine fysiologen te willen maken van de studenten, terwijl Bouman en Bernards de fysiologie integreren in het geheel van medische onderwerpen en daarbij de student voortreffelijk didactisch ondersteunen. De teksten van Ganong, Guyton en Hall en Berne en Levy zijn weliswaar wetenschappelijk, maar formeel, gedetailleerd en langdradig, soms tot op het saaie af. Bovendien ontbreken bij deze generatie teksten adequate zelfstudiebevorderende elementen in meer of mindere mate. Studenten zullen een duidelijke voorkeur hebben voor Bouman en Bernards Medische fysiologie (15). Maar beide boeken van Rhoades (5 en 8), de tekst van Fox (12), de tekst van Vander en collegae (13), alsmede die van Silverthorn (16) zouden eveneens goed tot de favorieten van de volgende generatie studenten kunnen gaan behoren. Prof. dr. J.H. Ravesloot Hoogleraar Fysiologie in het Academisch Medisch Centrum te Amsterdam 250

8 Tabel 1. Overzicht studiemateriaal fysiologie en anatomie. Boek Beoordeelde kenmerken Relevantie voor artsopleiding Relevantie voor medische biologie / gezondheids wetenschappen Inhoudelijke kwaliteit Vormgeving Didactische kwaliteit ( studeerbaarheid ) Geschikt als verplichte zelfstudiestof Kwaliteit verwijssystematiek en dekking van de materie Aan te bevelen om zelf aan te schaffen Geschiktheid voor de hele studie Kwaliteit voorbeelden/casus Kwaliteit studieopdrachten of vragen Kwaliteit antwoorden bij studieopdrachten of vragen Beschrijvende kenmerken Taal E E E E E E E E E E E E E E N E E E E E E Omvang in pagina s Omvang (b*h in cm) Aantal delen Druk Jaar van uitgave Jaar van eerste druk Prijs (circa) Uitver- 69 kocht Een zeer groot wetenschappelijk gehalte is als 5 beoordeeld; een zeer gering wetenschappelijk gehalte als 1. 1 = zeer slecht/zeer gering/zeer ongeschikt; 2 = slecht/gering/ongeschikt; 3 = matig; 4 = goed/groot/geschikt; 5 = zeer goed/zeer groot/zeer geschikt; = n.v..t 251