Vlaamse Imkersbond. Combimethode Mijten tellen Koninginnenteelt. Maandblad van de. 100ste jaargang nr. 5 Juni 2014

Transcriptie

1 Kantoor van afgifte: Gent X Koninklijke Vlaamse Imkersbond 100ste jaargang nr. 5 Juni 2014 Maandblad van de Vlaamse Imkersbond verschijnt maandelijks, behalve in februari en augustus v.u. Vlaamse Imkersbond, Wautersdreef 21, 9090 Melle Combimethode Mijten tellen Koninginnenteelt

2 Colofon Hoofdredactie, Artikels & Aankondigingen Dirk Desmadryl Westouterstraat 84, 8970 Poperinge Tel Redactieteam Koen Beeuwsaert, Hugo Bes, Jef Beuckelaers, Chris Dauw, Dirk de Graaf, Ghislain De Roeck, Dirk Desmadryl, Roger De Vos, Maurice De Waele, Freddy Franck, Ghislain Louis, Chris Van Gampelaere, Filip Wouters. Hoofdbestuur - Voorzitter: Chris Dauw, Wautersdreef 21, 9090 Melle, tel , cna.dauw@gmail.com - Secretaris: Hugo Bes, Meidoornstraat 27, 2260 Westerlo, tel , hugo.bes@telenet.be - Communicatieverantwoordelijke: Filip Wouters, Stadensteenweg 21, 8920 Poelkapelle tel , filip.wouters@telenet.be - Penningmeester beheerder ledenbestand: Marc Vlyminckx, Klaverstraat 7, 3670 Meeuwen-Gruitrode, tel , konvib-schatbewaarder@telenet.be Provinciale Besturen Antwerpen - Voorzitter: Julien Dedapper, Oostbergen 1, 2460 Kasterlee, tel , juliendedapper@telenet.be - Secretaris: Karel Volkaerts, Bartstraat 27, 2560 Kessel, tel , avib@skynet.be Vlaams-Brabants Verbond van Imkersverenigingen - Voorzitter: Jos Vonckx, Spordel 9, 3270 Scherpenheuvel, tel Secretaris: Hendrik Trappeniers, Rosbergstraat 13, 3078 Everberg tel./fax hendrik.trappeniers@gmail.com Limburg - Voorzitter: Ghislain Louis, Kleistraat 20, 3730 Hoeselt, tel , ghislain.louis@telenet.be - Secretaris: Cyril Rubens, Dorpsstraat 53, 3545 Halen, cyril.rubens@skynet.be Oost-Vlaanderen - Voorzitter: Chris Dauw, Wautersdreef 21, 9090 Melle, tel , cna.dauw@gmail.com - Secretaris: Maurice De Waele, Krekelberg 16, 9860 Balegem, tel. en fax , mauricedewaele@yahoo.com West-Vlaanderen - Voorzitter: Frans Declercq, Bottenhoek 18, 8540 Deerlijk, tel , krokus1@skynet.be - Secretaris: Ingrid Behaeghe, Koornzakstraat 17, 8760 Meulebeke, tel , fax , ingrid.behaeghe3@yucom.be VERZEKERING Ingeval van een ongelukje met de bijen: Verwittig zonder verwijl de KonVIB om aangifte te doen bij de verzekering. Dit kan telefonisch of schriftelijk via of brief. U wordt dan verder geholpen met uw aangifte. Contactgegevens: Gilbert Walraet, St.-Martinusstraat 51, 9790 Wortegem-Petegem tel , walraet.neyt@skynet.be Abonnementendienst en betalingen Voor info kunt u mailen naar konvib-schatbewaarder@telenet.be Vermeld a.u.b. steeds uw lidnummer. Een abonnement kost: - 30 euro voor Belgische abonnees; - 35 euro voor Nederlandse abonnees; - 35 euro voor andere EG-abonnees. Betalen kan via rekening van onze vereniging. Info buitenland: IBAN BE en BIC KREDBEBB. Woont u niet in de EG, mail dan naar konvib-schatbewaarder@telenet.be Informatiecentrum voor de Bijenteelt Voor adviezen m.b.t. de bijenteelt, organisatorische bijstand en tentoonstellingen: Krijgslaan 281, S33, 9000 Gent. Tel , fax , dirk.degraaf@ugent.be. Schriftelijke contacten verdienen de voorkeur. Verschijnt in: Januari, maart, april, mei, juni, juli, september, oktober, november, december. Afspraak: Het kopiëren van teksten uit dit nummer mag mits het schriftelijke akkoord van de auteurs die overigens de verantwoordelijkheid dragen voor de inhoud van hun bijdrage, net als de adverteerders. De redactie deelt niet noodzakelijk de mening van de auteurs en houdt zich het recht voor bijdragen in te korten of te herschrijven en te plaatsen op de website van de KonVIB.

3 Inhoud Foto: Gerard Kelchtermans R e d a c t i o n e e l Bijen houden is heden ten dage niet meer zo simpel. Grootvaders oud recept in de lente honingbak erop en in augustus honingbak eraf doet het niet meer. De komst van de varroamijt en de slinkende bijenweide hebben de imkerpraktijk grondig door elkaar geschud. Om te repliceren op de vele hedendaagse uitdagingen passen we steeds maar geraffineerder technieken toe: koninginnenteelt, zwermverhindering, varroabestrijding, en nog zoveel meer. In dit nummer vind je enkele van deze gespecialiseerde kunstgrepen terug. Is dat wel allemaal heilzaam? vragen sommigen zich af. Er staat een nieuwe generatie imkers op die met heel veel nostalgie grootvaders klompen aantrekt en tussen de bloeiende netels en distels bijen gaat houden. Jonge beginnende onschuldige enthousiastelingen die mijmeren over de authentieke inheemse bij, bijen vol levenslust en zwermdrift zodat je nieuwe volken gratis voor niets krijgt, gezuiverd van alle besmettingen, virussen, varroa s en andere gecultiveerde kwelduivels. Twee verschillende standpunten, twee verschillende generaties. De geroutineerde imkers, die met alle middelen de varroa de kop willen inslaan en die omwille van eigen comfort en dat van de buren het zwermen willen voorkomen. Bedreven imkers, die alles in het werk stellen om zachtaardige bijen te creëren, bijen die je liefdevol kunt aaien en strelen, en die tenslotte ook nog de honingpotten overvloedig vullen. De nieuwe generatie schudt meewarig het hoofd en kijkt verbaasd toe hoe er heel wat misloopt, hoe de bijenvolken sneuvelen bij trosjes. Overtuigend wijzen ze met de vinger naar de oude ervaren imkers die de bijen hun wil opleggen voor eigen profijt en gemak. De waarheid zal, zoals meestal, ergens in het midden liggen. We kunnen er urenlang geanimeerde discussies over houden, er zelfs voor op de vuist gaan en elkaars bijenkast gaan omkieperen. Of niet soms? Zover zal het wel niet komen: naar het schijnt zijn imkers vredelievende mensen, ze debatteren alleen maar wat ter ere van het welzijn van de bijen, en ook wel ter ere van het onderscheid tussen goede en slechte bijenboeren. Dirk Desmadryl 04 ACTUEEL 05 PRAKTIJK Maandpraatje 08 Licht in het duister brengen 10 Gezond in de winter 12 Koninginnen en succesvol imkeren 3 15 Combimethode 19 Koninginnen kweken en invoeren in een kolonie 23 BIJENWEIDE/DRACHTPLANTEN Opvallen is de boodschap 24 INSECTEN Pyjamawantsen 25 BUITENGEWOON 21ste Vlaams Imkerscongres 26 Een bij als een juweel Nieuw en uniek bijenteeltmuseum 27 Recept Tweede West-Vlaamse Plantendag 28 Activiteiten Vraag en aanbod Overleden 29 Kort verslag AV KonVIB September 2014: We ontvangen uw bijdragen voor het septembernummer graag vóór 10 juni a.s. Gelieve uw teksten op te sturen in WORD, zonder speciale opmaak (platte tekst), en foto s en tekeningen als bijlage toe te voegen in voldoende hoge resolutie. Aankondigingen, mededelingen en verslagen dienen kort en beknopt te zijn. Bezoek ook de internetsites:

4 Hugo Bes Actueel Belgische resultaten van het Epilobee-project In september 2012 ging het Epilobeeproject van het FAVV van start. Epilobee is een Europese pilootstudie waaraan 17 EU-lidstaten deelnemen. Hoofddoel van deze studie is het onderzoeken van de bijensterfte, zowel tijdens de winter als tijdens het honingseizoen. Tijdens dit project werden 150 Belgische imkers, verspreid over het volledige Belgische grondgebied, driemaal bezocht: een eerste keer in oktober 2012, waarbij de sterkte van de geselecteerde bijenkolonies werd bekeken. Een tweede keer in het voorjaar van 2013, waarbij de wintersterfte van deze bijenvolken werd geregistreerd. Het derde en laatste bezoek waarbij de seizoensterfte werd bestudeerd, vond plaats in de zomer van Na afloop van de drie bezoekreeksen werden alle gegevens overgemaakt aan het Europees referentielaboratorium voor de bijengezondheid ANSES, dat de sterftecijfers voor alle deelnemende lidstaten berekende. De sterftecijfers werden op 7 april, tijdens een Europese conferentie over de bijengezondheid, openbaar gemaakt. De gemiddelde bijensterfte in België bedroeg tijdens de winter ± 33%. De gemiddelde bijensterfte tijdens de zomer 2013 bedroeg ± 9%. Deze sterftecijfers behoren tot de hoogste van Europa en liggen in lijn met eerdere studies die door verschillende wetenschappelijke groepen in ons land werden uitgevoerd. Hieruit blijkt dat de bijensterfte sinds begin de jaren 2000 in stijgende lijn is, waarbij de wintersterfte de laatste jaren zelf opliep tot ± 30%. Bijensterfte heeft meerdere oorzaken waarvan er verschillende vandaag nog niet (volledig) gekend zijn. De varroamijt is wellicht de meest vernoemde en meest bestudeerde oorzaak van de bijensterfte. Daarnaast zijn er nog tal van andere parasieten, virussen en bacteriën met een negatieve invloed op de bijengezondheid. Verder leidt het verlies aan biodiversiteit en de toenemende monoculturen in de landbouw tot een te beperkte of te eenzijdige voeding voor de bijen. Tenslotte worden ook pesticiden en biociden vaak vernoemd als (mede)veroorzaker van de bijensterfte. Verder wordt gewezen op de slechte weersomstandigheden in de winter en lente van 2013 om het hoog verlies aan volken te verklaren, toekomstig onderzoek nodig is om de tendensen die in het eerste jaar van het Epilobeeproject werden vastgesteld te bevestigen en het Federaal Bijenplan toegelicht. Bron: persbericht FAVV, Resultaten van het Epilobee-project : winteren seizoenssterfte van de Belgische honingbijen (10/04/2014). H t t p : / / w w w. f a v v. b e / persberichten/2014/ asp. Val voor Aziatische hoornaar Imkers hebben nu een wapen tegen de Aziatische hoornaar, een nieuwe plaag voor honingbijvolken in Europa. Apishield, is een val ontwikkeld voor de Aziatische hoornaar (Vespa velutina). De val gebruikt geen lokaas of chemisch middelen, en is ingebouwd in een aangepaste bodem. De Aziatische hoornaar is afkomstig van China en ingevoerd te Bordeaux in 2004, samen met een lading aardewerk. Sindsdien werden talloze bijenvolken vernietigd in Frankrijk en Griekenland en is reeds gesignaleerd in België, Spanje, Portugal en Italië. Een aanval van hoornaars op een bijenvolk wordt goed georganiseerd. Hoornaars terroriseren bijenkolonies door bijen te onderscheppen bij hun terugkeer in de kast. De bedreigde volken blijven uiteindelijk binnen, maar verzwakken hierdoor bij gebrek aan voedsel. Op het einde van de zomer overvallen de hoornaars in massa het volk en eten zowel bijen als resterende voorraden op. De bodem heeft een vliegopening langs de voorzijde voor de bijen en een ingang langs de zijkant van de bodem. De hoornaars trachten de kast binnen te dringen door de onbewaakte zijingang maar worden gevangen in een valse bodem waar ze verdrogen en sterven. De bijen gebruiken deze zijingang niet, omdat in het begin de zijingang wordt afgesloten, maar enkel de normale vliegopening. Na enige tijd wordt de zijingang geopend. Aziatische hoornaars en zelfs rovende bijen geven de voorkeur voor de onbewaakte zijingang. De hoornaars kunnen de bijen ruiken, maar als ze binnen gaan kunnen ze er niet bijkomen door het bodemrooster boven hen. Terug naar buiten gaat ook niet door de trechtervorm van de ingang. De val is uitgevonden door prof. Michael Ifantidis uit Griekenland en grondig getest in Griekenland en Frankrijk waar de hoornaars al lelijk hebben huis gehouden. Apishield is beschikbaar voor de meest courante kasttypes. Een demofilmpje over de aangepaste bodem kan bekeken worden op vita-europe.com/products/apishieldhornet-trap/ Bron: American Bee Journal, 3 maart Vlaamse Imkerbond Juni 2014

5 Praktijk Maandpraatje JUNi 2014 Theo Leyssen Over omzeggens de hele wereld is er bijensterfte die abnormaal te noemen is. In Amerika swingen de prijzen voor bestuiving de pan uit. In Kenia moeten fabriekjes voor bijenkasten hun deuren sluiten omdat er geen kasten meer gekocht worden wegens gebrek aan bijen. Wij praten hier bij ons over circa 20% verlies aan volken. Ginder heeft men het over 80%. Alhoewel er in die streek geen chemische bestrijdingsmiddelen worden gebruikt, is het verlies er hoog. Bijensterfte De reden? Niemand heeft enig idee. Of toch Een paar kenners propageren dat het wel aan de imker zal liggen. Imkers met 30 jaar ervaring worden zomaar opzijgeschoven als beginnelingen. We kunnen ons daar boos om maken maar verstandiger is om even te kijken hoe men tot die boude uitspraak komt. De situatie zoals die zich de laatste jaren voordoet is volkomen nieuw en gaat inderdaad de ervaring van oudere imkers te boven. De oude manier van werken kan niet meer. Ze is niet meer effectief. Er is iets gebeurd in de natuur dat de leefomgeving van onze bijen volkomen veranderd heeft. Eén van de gevolgen van deze verandering is de varroa. Op een of andere manier heeft de varroa een ideale biotoop gevonden bij onze volken. Door hun manier van leven tasten zij onze bijen aan waardoor deze verder verzwakken en vatbaarder worden voor allerlei virussen en bacteriën. Maar ook die virussen en bacteriën kunnen pas naar voren treden als de voor hen gunstige leefomstandigheden er zijn. We zitten dus in een vicieuze cirkel. Onze bijen zijn verzwakt. Daardoor heeft de varroa meer kans. Hierdoor krijgen dan weer allerlei infecties de kans om de bijen nog verder aan te tasten. Wijsheid In hun oneindige wijsheid wijzen de kenners de varroa nu als hoofdoorzaak aan. Ze propageren allerlei zuren om de varroa te bestrijden. Hebben ze ongelijk? Zeker niet. Hebben ze dan gelijk? Volgens de overheersende kennis van het moment wel. Op dit moment is er geen alternatief buiten de varroa te bestrijden om de bijen op zijn minst in leven te houden. Dat we daarvoor zuren gebruiken is een vorm van symptoombestrijding wat ook in de geneeskunde vlot haar toepassing vindt. Op dit moment is er echter geen tijd, geen mogelijkheid, om een totaalbeeld op te bouwen. We zitten met een noodtoestand en daar passen nu eenmaal noodmaatregelen. Om onze bijen te redden is het nodig die belagers aan te pakken die het makkelijkst te bestrijden zijn. Vanuit dat standpunt moeten we dus gaan bekijken hoe we, met onze huidige kennis, het best de varroa bestrijden. Hier en daar zijn er imkers die, met wisselend succes, alternatieve methoden toepassen. We hopen van harte dat een van hen de methode te pakken krijgt die ons allemaal uit de brand kan helpen. Ken je vijand We weten ondertussen allemaal dat de varroa alleen kan gedijen als er broed aanwezig is in het volk. We weten ook dat de varroa heel moeilijk te bestrijden is zolang er broed aanwezig is. De gesloten cel beschermt de varroa tegen onze bestrijdingsmiddelen. Het is dus zaak om de varroa te bestrijden op een moment dat er geen broed is. Normaal is dat in de wintertijd. Deze winter is echter van die aard geweest dat er hoogstwaarschijnlijk altijd wel wat broed was. Dat nog buiten beschouwing gelaten, is een winterbestrijding in feite een noodmaatregel. De varroa heeft dan toch reeds kans gezien om onze bijen aan te tasten. We zullen het dus op een andere manier moeten doen. Wanneer is een volk nog broedloos? Bij het zwermen natuurlijk. Iedere zwerm kan perfect behandeld worden tegen de varroa. Iedere aflegger kan ook perfect behandeld worden tegen de varroa. Veel imkers zijn overgestapt op deze methode. Zij maken na de dracht afleggers met jonge koninginnen en behandelen deze. Als dat goed gebeurt, is er een gerede kans op succes. Alle mijten zijn bereikbaar omdat er nog geen broed is. Natuurlijk kun je niet altijd zomaar een hoop afleggers maken. Een alternatief is om alle broedramen uit het volk te halen en dit dan te behandelen. De broedramen plaatsen we, samen met wat jonge bijen, apart in een kast en we laten ze uitlopen. Daarna worden deze Mei 2014 Vlaamse Imkerbond 5

6 ook behandeld en weer bij de volken gevoegd, of we voegen een jonge koningin toe en creëren zo alweer een nieuw volk. We kunnen rustig de broedramen van verschillende kasten bij elkaar plaatsen. Jonge bijen vechten niet. Het is wel verstandig om deze kast(en) op een behoorlijke afstand te plaatsen om het risico van herbesmetting van de behandelde kasten tegen te gaan. Die jonge bijen gaan per slot van rekening ook weer uitvliegen met mogelijk enkele varroamijten als ongewenste lifters. We starten op deze manier dus met een stand die mijtenvrij is. Hopelijk doen andere imkers in de buurt hetzelfde zodat we een mijtenvrije omgeving krijgen. Verantwoordelijkheid Daar wringt het schoentje ook een beetje. Sommige imkers halen hun schouders op en trekken zich dat allemaal niet aan. Ze zien wel. Jaar na jaar zitten ze dan ook in de problemen. Niet alleen zij, maar ook de imkerburen die steeds weer een herbesmetting van hun volken riskeren door de nonchalance van die ene imker. Elke imker dient hierin zijn verantwoordelijkheid te nemen. Het is loffelijk natuurzuiver te willen imkeren. Helaas zitten we in een situatie dat dit praktisch onmogelijk is geworden. Wanneer je imkerburen hebt, ben je moreel verplicht aan varroabestrijding te doen. Ja, en dan komt de vraag: waarmee moeten we dan bestrijden? Vorig jaar hebben hier en daar imkers al hun volken zien verdwijnen ondanks een (normaal) goede bestrijding. Wat was het geval? Het mierenzuur dat gebruikt werd, was door de koele Broedvrije volken zijn gemakkelijk te behandelen. temperaturen niet gaan verdampen, dus was er ook geen of weinig effect op de varroa. Is mierenzuur dan niet effectief? Toch wel. Alleen moeten we de omstandigheden in het oog houden. Dat geldt niet alleen voor het mierenzuur, maar dat geldt voor elk product dat we gebruiken. Stel je zorgvuldig op de hoogte van de condities waarin een bepaald bestrijdingsmiddel dient gebruikt te worden. Kijk ook na welke de gevaren zijn bij het gebruik. Gevaren die er kunnen zijn voor de bijen maar ook voor jezelf als imker. Verdampt oxaalzuur kan, bij inademing, aanleiding geven tot een langdurige droge hoest. Wees dus voorzichtig en hou in ieder geval anderen uit de buurt wanneer je behandelt. Zorg er echter wel voor dat iemand weet dat je aan het behandelen bent. Beter nog: zorg ervoor dat je zelf in de gaten wordt gehouden. Ook moeten we op onze hoede zijn voor mogelijke residu s die in de honing of in de was terecht kunnen komen. Niemand is ermee gediend wanneer plots hele loten inlandse honing afgekeurd worden omdat een of andere imker er maar een beetje met de pet naar gooit. Simpel De basisregel voor het behandelen tegen varroa is dus vrij simpel: maak je volken broedvrij en behandel zo snel mogelijk na de dracht. Heide-imkers moeten er bijzonder alert op zijn tijdig te behandelen. Dat betekent in dit geval vóór de dracht. Doen ze dat niet dan bestaat er een grote kans dat ze hun volken verliezen. De praktijk heeft dat al uitgewezen. Evengoed heeft de praktijk uitgewezen dat een effectieve varroabehandeling zoals hierboven beschreven een grote kans op succes heeft. Levensvreugde Met al de problemen die we hebben de laatste jaren zouden we nog vergeten hoe waardevol onze hobby eigenlijk is. Hier wordt niet verwezen naar het geldelijk aspect maar naar het pure natuurbeleven dat we kunnen ervaren bij het imkeren. Laten we daarom nog eens naar de basis gaan. Onze eerste imkerservaring, of in dit geval de eerste imkerservaring van zomaar een imker. Mijn maat moest ergens een lezing geven en vroeg of ik niet met hem meeging. Meteen van bij het binnenkomen, voelde de sfeer er goed aan: zo van bijenmannen onder elkaar. Ik zat bij een jonge gast die nog maar pas met bijen bezig was. Hij vertelde dat hij een peter had. Die kwam even later gezellig bij ons zitten. Dat was een apart geval. De lach lag op zijn gezicht ingebakken en als hij echt lachte, lachte zijn hele lijf. We konden het meteen goed vinden met mekaar. Op mijn vraag hoe hij eigenlijk met bijen begonnen was begon hij meteen te schuddebuiken: Wel, zei hij, dat zal ik je nu eens rap uitleggen, zie. Ik was een gamin van in het middelbaar en daar kregen we natuureducatie. Ik zat graag en veel in de natuur dus dat was wel aan mij besteed. Op een keer was ik voor school iets aan het zoeken en zag ik aan een tak van een boom een dikke tros insecten hangen. Omdat die daar vrij rustig hingen, dacht ik: die ga ik meenemen om te kijken wat dat voor iets is. Het probleem was dat ik niets bij me had om die beestjes in te doen. Ik gauw naar huis om iets te zoeken. En nu moet je luisteren. Ik vond niks en wist er dan maar niets beters op dan een lade uit de kast te trekken en die mee te nemen. Ik was wel zo slim om ook een houten plaat te pakken om die la af te dekken en had er nog gauw een gat ingeboord zodat de beestjes erin en eruit konden. Jong, die lade, dat werkte goed, hoor. Binnen de kortste keren was die helemaal volgebouwd met raten. En honing dat ik daar van gehad heb, echt waar, ik heb per volk nooit meer zoveel honing gehad als toen. Ik geloof dat ik twee, nee, wel drie emmers honing had dat jaar. Ik heb geen kletsen gekregen omdat ik die lade gebruikt had; ons moeder was content. Dat is echt gebeurd. Zo ben 6 Vlaamse Imkerbond Juni 2014

7 ik begonnen met imkeren. Ja, ja. Hij lachte nog n keer smakelijk en keek me olijk aan met pretlichtjes in zijn ogen. Jammer genoeg werd hij toen weggeroepen. Anders waren er zeker nog meer smeuïge verhalen naar boven gekomen. Nu moet men zich bij zo n verhaal niet te veel vragen stellen. Zoals de inhoud van de la gaan vergelijken met de inhoud van die drie emmers honing. Daar gaat het niet om. Het gaat hem om het verhaal. Zeg nu zelf. Hoe slim moet je niet zijn om een la te gaan gebruiken als bijenkorf. Dat is toch schitterend. Die ervaring staat hem na bijna een halve eeuw nog helder voor de geest. Wie herinnert zich niet de eerste honing die hij of zij te proeven kreeg, lauwwarm nog, recht uit de kast. Dat is toch een smaaksensatie die met niets te vergelijken is! Zouden we niet allemaal een beetje meer de mooie kanten van het imkeren moeten gaan bekijken in plaats van ons steeds weer te laten meesleuren door alle paniekverhalen? Amerikaans vuilbroed Het FAVV meldt dat op 3 april een positief geval van Amerikaans vuilbroed werd vastgesteld bij een imker in Crupet, provincie Namen. De bijenstand werd officieel tot haard verklaard en staat onder toezicht van het FAVV. Er werd een schutkring ingesteld, waarbinnen alle verplaatsingen van bijen, bijenteeltproducten (honing, was,...) en bijenteeltmateriaal verboden is. In het belang van bioveiligheid benadrukt het FAVV dat binnenbrengen van vreemde bijen, bijenteeltproducten of -materiaal, steeds een gevaar voor insleep van bijenziektes in. Dit moet dan ook met voorzichtigheid en mits inachtneming van de nodige hygiënemaatregelen gebeuren. Voor meer informatie verwijzen wij naar de bijenteeltpagina s op de website van het FAVV: Administratieve mededeling Ben je een abonnee van ons maandblad en niet aangesloten bij een plaatselijke afdeling, bezorg dan je adres aan de schatbewaarder: konvib-schatbewaarder@telenet.be Juni 2014 Vlaamse Imkerbond 7

8 LICHT IN HET DUISTER BRENGEN Pia Aumeier Vertaling: Hugo Bes Praktijk Onderstaand artikel is verschenen in Die neue Bienenzucht 7/2012 onder de titel Mit Windeln Licht ins Dunkel bringen. Met dank aan de auteur en de redactie van DNB voor het verlenen van de toelating het artikel te publiceren. Hoeveel mijten zijn er in een volk? Onmiddellijk behandelen of nog even wachten? Ook voor een ervaren imker gewetensvragen. Het meten van de natuurlijke mijtenval helpt de varroapopulatie in bijenvolken betrouwbaar in te schatten. De gebruikelijke methode Wij imkers tasten dikwijls in het duister over de varroabesmetting van onze volken. Regelmatig bijen en opzittende mijten doden en uitwassen wordt door vele imkers als niet-bijenvriendelijk aangevoeld of te arbeidsintensief gevonden. Uit schrik voor een te hoge besmetting of invasie van varroa, behandelt men te vroeg of te dikwijls, wat schadelijk is voor bijen en bankrekening. Wie omgekeerd eerst bij kreupele bijen en duidelijke broedschade reageert, kan reeds in de herfst verrast worden door de onverklaarbare exit van zijn juist sterkste volken. Het alternatief Het varroaniveau, vanaf waar de volken schade beginnen te lijden, is afhankelijk van het tijdstip. Zomerbijen weerstaan probleemloos een besmettingsgraad van 50%, in de winter is 1 mijt per 10 bijen voldoende om het volk onherstelbare schade toe te brengen. Het meten van de natuurlijke mijtenval voorkomt onaangename verrassingen. Wie op bepaalde tijdstippen van het bijenjaar de natuurlijke mijtenval meet, zowel na het slingeren midden/einde juli, of bij de geboorte van de winterbijen vanaf begin september, of bij broedloosheid in de winter, kan de besmettingsgraad en de noodzaak tot behandelen goed inschatten (figuur 1). Zelfs sterk besmette volken, behandeld juist voor de geboorte van de winterbijen, ontwikkelen zich verder normaal. Wie daarenboven na het beëindigen van de behandeling (bij een mierenzuurbehandeling is pas na 12 dagen alle broed geboren, zodat alle dode mijten op de varroaschuif zijn gevallen) bij een paar volken het resultaat controleert, wordt nog door resistente mijten of onzekere weersomstandigheden overrompeld en kan zijn behandelingsmethode optimaliseren. De behandeling heeft goed gewerkt indien het totaal aantal mijten in het volk, afgeleid uit de natuurlijke mijtenval voor de behandeling (figuur 2), min of meer overeenstemt met de gevallen mijten na de behandeling. Laat je niet verblinden door het aantal gevallen mijten, de mijten die in het volk achterblijven zijn belangrijk. Eenvoudig en betrouwbaar mijten tellen Gebruik een open roosterbodem (maasbreedte 3 mm, inox om mierenzuur en muizen blijvend te weerstaan, figuur 3), waar een goed passende varroaschuif langs achter kan ingebracht worden (figuur 4). Wie door het vlieggat een vel papier binnenschuift, krijgt steken maar geen bruikbare cijfers. Invetten helpt ook niet. Een witte varroaschuif, waarop donkere mijten gemakkelijk te zien zijn, evenals een loep, Vlaamse Imkerbond Juni 2014

9 6 4 5 vergemakkelijken het tellen. Wie de gehele oppervlakte van de schuif verdeeld in banen (figuur 9) telt ook vele mijten snel (figuur 10). Een varroaschuif uit plastic vervormt niet en klemt ook niet bij vochtig weer, in tegenstelling tot hardboard of gelijmde houten lijsten (figuur 7). Gebruik een varroaschuif met randen, zodat de mijten die door de wind in een hoek zijn geblazen bij het uittrekken van de schuif niet afvallen. Alles wat het vallen van mijten op de schuif belet verwijderen (figuur 5). De varroaschuif enkel voor drie dagen, gedurende het meten van de natuurlijke mijtenval (of gedurende een mierenzuurbehandeling) plaatsen. Niet korter, daar de mijtenval van dag tot dag verschilt, en de meting pas na drie dagen betrouwbaar is. Maar ook niet langer omdat dan de mieren en wasmotten in actie komen die ook mijten verslepen en opeten (figuur 6). Alle mijten tellen, zowel de donkere moedermijten (hier 25 stuk, figuur 8) als de lichte dochtermijten (hier 3 stuk, figuur 8), delen door drie, om de mijtenval per dag te berekenen. Daarna de varroaschuif met plamuurmes reinigen. Nog spartelende mijten lopen overigens niet terug van het gras in het volk Juni 2014 Vlaamse Imkerbond 9

10 GEZOND IN DE WINTER Dr. Pia Aumeier, dr. Otto Boecking, dr. Gerhard Liebig Vertaling: Hugo Bes Praktijk Onderstaand artikel is verschenen in Deutsches Bienen-Journal 8/2012 onder de titel Gesund in den Winter. Met dank aan de auteurs en de redactie van DBJ voor het verlenen van de toelating het artikel te publiceren. Wanneer je in het voorjaar je volken nakijkt met een zucht van opluchting of een zucht van gelatenheid - krijg je de rekening gepresenteerd van hoe de bijen zijn behandeld in de nazomer. In het project Betriebsweisen im Vergleich (BiV), gepubliceerd in de maandbladen van maart en april 2014, worden twee bedrijfsmethoden met elkaar vergeleken, de methode van Hohenheim en de rotatiemethode van Celle. Hieruit hebben zich twee wegen gekristalliseerd om sterke en gezonde wintervolken te krijgen, een met en een zonder het gebruik van mierenzuur. In dit artikel worden beide methoden meer in detail beschreven. Delen en behandelen In de methode Delen en behandelen wordt geen gebruik gemaakt van mierenzuur. In het artikel over het BiV-project is deze methode voorgesteld in module 7. Het basisidee van de rotatiemethode, het gebruik van broedschuren en kunstzwermen om afleggers te maken, wordt overgenomen maar sterk vereenvoudigd. Wat men nodig heeft is een extra bodem en deksel, vijf bezoeken aan de volken en ongeveer 15 minuten per volk, om de productievolken te behandelen tegen de varroa en oude ramen weg te nemen. Het moeizaam afvegen van bijen en in de kelder opsluiten is niet nodig. Een tijdsplan als voorbeeld. 24 juli (of vroeger): na de laatste slingering wordt de honingzolder terug op het volk geplaatst. 25 juli (ten laatste midden augustus): bij mooi weer een vlieger maken. De honingzolder wordt met o p z i t t e n d e bijen op de oude s t a a n p l a a t s op de bodem geplaatst. De koningin wordt gezocht en gekooid. De koningin wordt met voederslot in de honingzolder gehangen. Er moeten nog minstens twee voederramen (ongeveer 4 kg voeder) in de honingzolder aanwezig zijn. Klaar is de vlieger. Opgelet: niet vloeibaar voederen, anders komt het tot roverij. Als er geen voldoende voederramen in het volk aanwezig zijn, wacht dan twee dagen. Plaats een nieuwe bodem twee meter van de oude Hoe het volk het volgende voorjaar start, bepaalt de imker in het najaar. Foto: Pia Aumeier. staanplaats. Daarop komen de twee moerloze broedkamers met een nieuw deksel. Deze afstand is nodig zodat de vliegbijen naar de oude staanplaats terugkeren. Maak het vlieggat klein. Klaar is de broedaflegger. 27 juli: twee derde van de bijen zitten in de vlieger. Ze hebben de oude staanplaats teruggevonden en de vliegopening herkend. Bedruppel 10 Vlaamse Imkerbond Juni 2014

11 de bijen in de vroege morgen, wanneer ze nog opeengepakt zitten, met minstens 100 ml oxaalzuur. Bij hoge varroabelasting herhaal het bedruppelen na 4 dagen. Maak de vliegopening van de vlieger nu klein. 15 augustus: de broedaflegger is nu broedvrij. De oude ramen worden weggenomen en de kast ingekrompen tot één romp. Wanneer er op de broedramen nog woud- of heidehoning zit kan deze geoogst worden en wordt het volk op waswafels en twee voederramen geplaatst. Nu kunnen ook deze bijen met oxaalzuur behandeld worden. Dikwijls is een tweede behandeling na vier dagen nodig. 22 augustus: is het zonnig, windstil en een temperatuur van 20 C geweest? Dan is er in 95% van de broedafleggers een leggende koningin. Nazien is de boodschap. Indien niet, wordt de broedaflegger geliquideerd, door de broedaflegger af te vegen voor de vlieger. Oktober: indien gewenst kunnen beide volksdelen terug verenigd worden. Behoud de jonge redcelkoningin in de broedaflegger. Verwijder de oude koningin en zet de beide éénromp volken op elkaar zonder krantenpapier. De vereniging geeft een sterk wintervolk. In het BiV-project werden van deze methode vooral het vaste tijdschema, de eenvoudige raatvernieuwing, de mogelijkheid van late drachten te slingeren, het vernieuwen van de koningin, het vermeerderen van volken en de meer dan gemiddeld sterke wintervolken, door de imkers positief beoordeeld. Niettemin besliste de meeste van de 150 imkers die aan het project deelnamen voor de tweede variante. Zeker met mierenzuur Zonder bijkomend materiaal en met slechts 10 minuten per volk worden productievolken eng gezet, behandeld tegen varroa en gevoederd. Een tijdsplan verloopt als volgt: 25 juli: na de honingoogst wordt de varroaschuif geplaatst om de natuurlijke mijtenval te meten. Let er op dat er minstens nog twee voederramen (4 kg) in de broedkamers aanwezig zijn. 28 juli: plaats de uitgeslingerde honingzolder zonder koninginnenrooster terug op de kast. Meet nu de natuurlijke mijtenval. Indien in de laatste 3 dagen meer dan 10 mijten per dag zijn gevallen, neem de honingzolder terug weg, plaats een lege romp en begin onmiddellijk met een mierenzuurbehandeling. Wanneer men regelmatig darrenbroed heeft gesneden komt dit slechts voor bij één op twintig volken. Normaal kan men de behandeling uitstellen. Niet voederen. Ten vroegste vanaf 18 augustus: het broednest is gekrompen. Nu ziet men ook het voordeel van niet te voederen. In het tegenovergestelde geval zaten de bijen in de onderste broedkamer op de oude ramen. Maar nu zitten de bijen in de tweede broedkamer onder de voederkap, zodat de bijna broedloze onderste broedkamer kan weggenomen worden. Het is een eenvoudige manier om aan raamhygiëne te doen. Beoordeel tegelijkertijd de overwinteringscapaciteit: goede volken hangen, na het vliegen, bij tenminste vijf raamgangen, in de roosterbodem door. Het aanwezige broed wordt niet in rekening gebracht, omdat dit geen invloed heeft op de overwinteringscapaciteit van het volk. Wie niet doorhangt wordt onmiddellijk met een ander volk verenigd of hiervoor aangeduid. De meeste volken zijn voldoende sterk. Plaats de verdamper met mierenzuur voor een driedaagse behandeling (met de Liebig verdamper is 100 ml 85% mierenzuur nodig, met maximale verdampingsoppervlakte). De broedloze honingzolder werkt als buffer tussen de verdamper en het resterende broed. Schade aan broed of verlies van koninginnen is bij deze manier van werken nog niet vastgesteld. 21 augustus: indien de verdamper leeg is, deze wegnemen. Plastic met kleine bijendoorgang opleggen en een eenmalige portie wintervoeding geven. 15 tot 30 september: meten van de natuurlijke mijtenval gedurende drie dagen. Vallen er meer dan 5 mijten per dag, wat in de meeste gevallen zo is, een tweede mierenzuurbehandeling geven. Daarna wordt de lege romp weggenomen. De productievolken zijn ingewinterd. In het BiV-project werden twee varianten van de nazomerbehandeling wetenschappelijk en praktisch uitgetest: met mierenzuur en zonder mierenzuur. Voor degenen die een van deze methoden nauwgezet uitvoeren, behoren winterverliezen tot het verleden. Juni 2014 Vlaamse Imkerbond 11

12 KONINGINNEN EN SUCCESVOL IMKEREN (DEEL 3) INVOEREN VAN EEN KONINGIN Corneel Dewindt - Roger De Croock Praktijk Met deze derde bijdrage van RKHvzw (deel 1 verscheen in maart en deel 2 in april) willen we het succesvol invoeren van koninginnen belichten. Het zou zonde zijn om de met zorg geteelde en met succes bevruchte koninginnen verloren te laten gaan door ze niet oorheelkunde in te voeren. Een doorlichting bepaalt de toestand van het volk, wat van belang is voor het aanvaardingsproces. Voor elke situatie is er een veiligste methode. Een overzicht van enkele situaties: 1. Moerecht volk: - oude koningin aanwezig; - oude koningin waardeloos; - oude koningin darrenbroedig. 2. Moerloos volk enkele uren. 3. Moerloos volk met gesloten redcellen. 4. Moerloos volk zonder broed. 5. Moerloos volk, eileggende werksters. 1 - Moerecht volk, oude koningin aanwezig Het volk is meestal in orde, behalve dat de broedactiviteit verminderd is of het broedbeeld verstoord is. Voor het overige vertoont het volk een normaal gedrag en zijn de bijen gezond. Er zijn geen zwerm- of redcellen aanwezig. In deze situatie zijn twee degelijke methoden aan te bevelen, maar er zijn er natuurlijk meer. De krantenmethode We nemen de te vervangen koningin weg en verenigen het volk onmiddellijk met een ander door middel van de krantenmethode. Deze techniek is in imkerkringen ruim bekend en wordt veel toegepast. We plaatsen het moerechte volk boven op het ontmoerde volk met een krant ertussen. Denk eraan dat het verenigen van twee bijenvolken in alle rust moet verlopen en we de eerstvolgende tien dagen elke storing moeten vermijden. Na een paar dagen het volk openen om de koningin op te zoeken kan nefaste gevolgen hebben. Zeker met woelige bijen kan dit de alarmfase van het bijenvolk zodanig opdrijven dat alle vreemde inwoners worden aangevallen, verdreven of gedood. De boodschap luidt dus: laat het volk minimaal tien dagen met rust! Gewoonlijk is het zo dat de aanvaarding tijd vraagt en dat het eerste broed van de nieuwe koningin best gesloten is alvorens we gaan controleren. Nog veiliger is het om te wachten tot de eerste jonge bijen uitlopen. De bijen een bezigheidstherapie geven door het toedienen van voederdeeg gelijktijdig met het verenigen, houdt de bijen zoet. Invoeren met invoerkooitje We verwijderen de oude koningin en plaatsen de nieuwe bevruchte koningin in een invoerkooitje met gesloten deurtje (klepje). Het kan moeilijk zijn om in woelige, agressieve volken de koningin te vinden. Daarom zetten we het volk enkele meters opzij en op de vrije plaats komt een voorlopige bodem met romp waar de vliegbijen terecht kunnen. Na het afvliegen van de oude agressieve bijen is het gemakkelijker en rustiger om de koningin te vinden. Eens gevonden kan de situatie hersteld worden. Als er begeleidende bijen in het invoerkooitje zitten, doen we er goed aan om deze te verwijderen. Het gesloten kooitje plaatsen we tussen twee ramen van het ontmoerde volk. Het moerloze volk zal doppen optrekken ondanks de nieuwe moer in arrest. Na vijf tot zeven dagen breken we de redcellen en openen we het deurtje van het invoerkooitje zodat de bijen de koningin kunnen bevrijden via de voederstop. Invoeren met kunstdop In plaats van de koningin te laten uitlopen, kunnen we haar ook uit het invoerkooitje halen en ze in een kunstdop plaatsen. Dergelijke kunstdop maken we met een beuken vormstokje van 9 mm dikte. Als we het vormstokje tweemaal in zuivere was dompelen blijft de kunstdop Invoerkooitje. Koningin invoeren met zelfgemaakte kunstdop. 12 Vlaamse Imkerbond Juni 2014

13 enigszins doorzichtig, wat ons in staat stelt de bewegingen van de koningin te controleren. We laten de koningin erin lopen en drukken de dop net achter haar achterlijf dicht zonder ze te pletten uiteraard. Na het breken van de redcellen hangen we de kunstdop met koningin tussen twee ramen. Kort nadien bijt ze zich vrij, te vergelijken met het uitlopen van een koningin uit een natuurlijke dop. Om de aanname te bevorderen leggen we een flinke plak voederdeeg boven op de ramen. Geduld is een gouden regel. We laten het volk minimaal tien dagen met rust. Bijzondere situaties: De koningin is waardeloos. Nu moeten we ons afvragen: is het volk nog sterk genoeg en gezond? Indien ja: zie vorige methoden. Indien neen: het volk verenigen met een ander sterk volk is de beste oplossing. De koningin is darrenbroedig. Als het bijenvolk nog behoorlijk groot en vitaal is, brengen we een nieuwe koningin in met de krantenmethode of met een kunstdop, nadat we de darrenbroedige moer weggenomen hebben. Als het volkje te klein is, kunnen we verenigen. Zeker na half juli, want dan geraakt een dergelijk volkje niet meer op sterkte vóór de winter begint. Is er alleen nog darrenbroed en zien we veel volwassen darren, dan is leegschudden de beste ingreep. Dergelijk volk is meestal niet meer in staat zich binnen een aanvaardbare periode te normaliseren. Een nieuwe koningin invoeren staat dan gelijk met het verschieten van onze beste pijl. 2 - Moerloos volk van enkele uren Om een of andere reden is de koningin verloren gegaan of je hebt ze weggenomen. Situatie 1: er is broed in alle stadia te vinden. Dergelijk volk kun je direct met een moerecht volk verenigen via de krantenmethode. Een andere mogelijkheid is: de koningin in een gesloten arrestkooi in het volk brengen en ze erin laten tot er voldoende redcellen gesloten zijn. Dan breek je de redcellen en schakel je over op de kunstdopmethode. Je kunt het moerloos volk ook opdelen in vijf- of meerramers. Deze afleggers krijgen broed in alle stadia en voedsel van allerlei aard. De bijen trekken redcellen op en wanneer deze gesloten zijn, verwijderen we ze en voeren we een bevruchte nieuwe moer in via de kunstdopmethode. Waak erover dat er slechts één volk uit deze opdeling op de strandplaats blijft. Stel de andere enkele kilometers van de thuisstand op om het afvliegen te vermijden. Situatie 2: er is alleen gesloten broed aanwezig. In dit geval is het mogelijk om de koningin s avonds via het Leg voederdeeg op de toplatten bij het invoeren van een koningin, dat werkt stimulerend en houdt de bijen zoet. invoerkooitje met suikerstop in te voeren. Voor de veiligheid moet je wel nog nazien op redcellen en deze eventueel verwijderen. Ook hier is het toedienen van voederdeeg een ondersteunende bezigheidtherapie. Situatie 3: er is totaal geen broed aanwezig. Hier toch even op zeker spelen en een raam open broed in het volk hangen. Als de bijen geen redcellen optrekken, mag je er zeker van zijn dat er een koningin aanwezig is, waarschijnlijk is ze onbevrucht. Als de bijen wel redcellen optrekken, kun je na de geijkte tijd de redcellen wegbreken en de kunstdopmethode toepassen. 3 - Moerloos volk, er zijn gesloten redcellen In welke staat bevinden de redcellen Gesloten redcellen. Beschadigde cellen: er zijn koninginnen uitgelopen. Juni 2014 Vlaamse Imkerbond 13

14 zich en hoe oud zijn ze? Dat zijn twee cruciale vragen. Als er redcellen beschadigd zijn, zoals op vorige bladzijde afgebeeld, weten we met zekerheid dat er een jonge koningin in het volk aanwezig is. Dan is het onmogelijk om een nieuwe koningin met succes in te voeren. Als je niet weet hoe oud de redcellen zijn, moet je alle redcellen wegbreken. Breng daarna een nieuw raam met open broed in en wacht tot de redcellen rijp zijn alvorens de kunstdopmethode toe te passen. Als de cellen niet beschadigd zijn en je bent er zeker van dat ze slechts vijf tot zeven dagen oud zijn, pas je de kunstdopmethode toe. 4 - Moerloos volk zonder broed We weten niet hoelang het volk al moerloos is en dus moeten we nagaan of het zonder slag of stoot een koningin zal aanvaarden. Daarom testen we met een ingekooide moer. Breng de jonge leggende moer in een invoerkooitje en leg dit op de toplatten van de geopende kast. Als het volk volledig moerloos is, zonder enige vorm van broed, dan heb je kans dat de bijen onmiddellijk beginnen te stertselen en met veel gedruis ventileren met de kop in de richting van de jonge koningin. Dit signaal wijst erop dat ze de nieuwe koningin binnenbedelen. Je kunt ze nu gewoon in het volk laten lopen, zonder het risico dat ze wordt afgestoten. Ze is dan al aanvaard. Een voederdeegje op de toplatten drukken werkt ook hier stimulerend. Als de bijen apathisch blijven, moeten we een invoertruc toepassen: we hangen een raam open broed centraal in het volk en wachten tot de redcellen rijp zijn. Inmiddels kunnen we de koningin, waarover we meestal reeds beschikken, in een invoerkooi tussen de ramen klemmen (deurtje dicht) in afwachting van gesloten redcellen. Daarna passen we de kunstdopmethode toe of openen we het deurtje. 5 - Moerloos volk met leggende werksters Deze volken zijn doorgaans niet groot en uitgeput. Het is absurd om ze trachten te redden na half juli. Als je dat toch wilt proberen, moet je alle ramen afschudden en ontdoen van het darrenbroed. Geef aan het volk opgebouwde ramen met voedsel. Voeg een open broedraam toe. Na verloop van tijd breek je de rijpe redcellen, pas je de kunstdopmethode toe en voeg er een raam gesloten broed aan toe. Bij negatieve reactie moet je opruimen. Meestal is het opruimen de beste optie. Veel koninginnen zijn al verloren gegaan door een dergelijk volk te willen redden. 14 Vlaamse Imkerbond Juni 2014

15 BIOTECHNISCH: DE COMBIMETHODE Marc Missotten Praktijk Om de groei van de varroapopulatie vroeg nog in honingtijd op biologische wijze af te remmen, hebben we de keuze uit een aantal biotechnische ingrepen. De voornaamste zijn: het varroavangraam (een raam open werksterbroed of (beter) open darrenbroed) en het broedloos maken van een volk door volledige broedafname (S.Berg, R. Büchler) en/of het werken met een arrestraam (Somers, Os & IJssel). De methodes die hierop gebaseerd zijn, remmen allemaal in mindere of meerdere mate de groei van de varroa, maar halen geen rendement dat hoog genoeg is om verdere zomerbehandelingen achterwege te kunnen laten. De combimethode We hebben gezocht naar een volledig biotechnische methode met een hoog rendement die dus ook een volwaardige zomerbehandeling is en tevens mooie perspectieven biedt voor een geslaagde koninginnenkweek. Zoals de naam al aangeeft is het een combinatiemethode die de goede elementen uit gangbare methodes benut en ook enkele nieuwe technieken toepast. Uit de methode van Oberürsel (S. Berg) leren we dat wanneer tweemaal achtereen met een vangraam wordt gewerkt in een broedloos volk, het rendement 94% bedraagt. Interessant verder is dat ze de vlieger gebruiken als producent van open darrenramen (voor de aflegger). De methode van Kirchain (R. Büchler) leert ons de voordelen van een verzamelbroedaflegger. Ook hun onderzoek naar het juiste tijdstip van de splitsing om geen zomerhoning te verliezen is interessant. Een nuttige instrument is het arrestraam, maar de lange legpauzes die de moer daarbij ondergaat zijn nadelig (achteraf verminderde legcapaciteit, moerwissel ). Een oplossing hiervoor is de arrestruimte. De broedbeperking die zorgt voor een grote stuifmeelvoorraad in de onderbak. De techniek van de verbeterde broedbeperking en het gebruik van de moerroosterramen voor het maken van een arrestruimte (zie Maandblad april 2014, pag. 14). De kwaliteit van een sterk jong volk met veel stuifmeel voor de koninginnenkweek. Beschrijving van de methode In de combimethode gaan we uit van volken op verbeterde broedbeperking die 14 dagen voor de laatste grote lente-zomerdracht worden gesplitst in een broedloze vlieger met moer en een broedschuur (verzamelbroedaflegger) zonder moer. Om zowel bij de vlieger als bij de broedschuur tweemaal met een vangraam te kunnen werken, wordt in de vlieger niet met één arrestraam gewerkt, maar met een arrestruimte voor drie ramen (zie foto). Deze ruimte maakt het mogelijk de mijten in de vlieger te vangen, maar Arrestruimte voor drie ramen. ook gelijktijdig darrenramen met open broed te produceren voor de broedschuur. De legkwaliteit van de moer blijft hier ook behouden. Bij de splitsing wordt alle broed van drie volken in de broedschuur geplaatst, samen met voederramen en veel stuifmeelramen uit de broedbeperking. Van één raam op de drie mogen de opzittende jonge bijen mee in de broedschuur, van de andere ramen worden ze afgeklopt in de vlieger. In de broedloze vlieger kunnen de vangramen dadelijk hun werk doen. De moerloosheid in de broedschuur wordt eerst opgevangen door redcellen, later door ingehangen larfjes (of een teeltlat). De darrenvangramen worden hier later ingezet. In de vlieger, met alle vliegbijen en een overschot aan jonge bijen, speelt het Renson-effect weer optimaal zodat de laatste dracht Juni 2014 Vlaamse Imkerbond 15

16 nog zeer goed wordt binnengehaald. De broedschuur met sterke jonge bijen kan gebruikt worden om uiteindelijk een keuzemoer in te voeren of om op te delen in verschillende kernvolkjes of als kwalitatief startvolk voor teeltlatten. Fig. 1 Stap voor stap Voorbereiding 6 juni en splitsing 15 juni (Figuur 1) Een week voor de splitsing wordt in de volken op verbeterde broedbeperking één uitgebouwd darrenraam of raam met darrenkunstraat in de Rensonkamer (RK) geplaatst en één met voorbouwstrook in de speelruimte naast de RK. Eén broedraam wordt ook naast de RK gehangen om plaats te maken voor een nieuw te beleggen raam in de RK. Bij de splitsing wordt ALLE broed uit de vlieger(s) overgehangen in de broedschuur. Let wel: eventuele moerdoppen breken! In de vlieger wordt de beperkingsruimte voor 7 ramen omgevormd naar een arrestruimte voor 3 ramen. Hierin komt het darrenraam met (ondertussen) open broed, het uitgebouwde (lege) darrenraam en een leeg werksterraam. 22 juni (Figuur 2) VLIEGER (arrestruimte): - Eén darrenraam is ondertussen verzegeld en wordt verwijderd met de gevangen mijten. - Het tweede darrenraam heeft ondertussen open broed en blijft hangen. - Het werksterraam heeft nu open broed en verhuist naar de broedschuur (raam merken). - Een nieuw darrenraam (DR) en een nieuw werksterraam (WR) wordt ingehangen. BROEDSCHUUR: - ALLE broedramen nakijken en aangezette redcellen wegbreken. - Het nieuw (gemerkt) werksterraam met open broed uit de vlieger dient als uitweg voor het volk om opnieuw redcellen aan te zetten. 29 juni (Figuur 3) VLIEGER (arrestruimte) einde van de behandeling: - Een tweede maal wordt hier het gesloten darrenraam met de gevangen varroa weggenomen. Fig. 2 Fig. 3 Fig Vlaamse Imkerbond Juni 2014

17 - Het openbroed darrenraam gaat nu naar de broedschuur. - Een nieuw leeg darrenraam en een nieuw leeg werksterraam worden in gehangen. BROEDSCHUUR: - Het gemerkte raam met redcellen wegnemen (eventueel recupereren in reservevolk). - Open darrenbroedraam van vlieger inhangen (merken eventueel). - Keurlarve(n) inhangen (of teeltlat). 6 juli (Figuur 4) VLIEGER (arrestruimte): - Het tweede open darrenbroedraam gaat naar de broedschuur. - De arrestruimte wordt opgeheven, de moer kan hier weer ongehinderd varroaloos opbouwen. BROEDSCHUUR: - Het laatste broed is hier ondertussen uitgelopen. - Gesloten moercel(len) aanwezig, 1 laten zitten. Indien meerdere, gebruiken in kernvolkjes of broedstoof. - Eerste gesloten darrenbroedraam wegnemen. - Nieuw open darrenbroedraam van de vlieger inhangen (eventueel merken). 13 juli BROEDSCHUUR: - Tweede gesloten darrenbroedraam wegnemen. - Uitgelopen moer (3 dagen oud). - Behandeling broedschuur voorbij, moer kan aan de leg gaan. Resultaat en bemerkingen (Figuur 5) Rendement vergelijkbaar met een goede oxaal- of mierenzuurbehandeling, maar dan biologisch. Half juni zijn we gestart met 3 volken en begin juli hebben we nu al minstens 4 volken zo goed als varroavrij + eventueel nog tal van varroavrije kernvolkjes met nieuwe koningin (koninginnenkweek). Het tijdsverloop begint op 15 juni. De echte richtdatum is ongeveer 1 à 2 weken voor de laatste zomerdracht (bv. linde). 15 juni zal daar in een normaal jaar niet ver naast zitten. Fig. 6 Om het overzichtelijk te houden werd in de tekeningen de broedschuur voorgesteld als één kamer, waar het in werkelijkheid om drie kamers gaat van de drie verschillende volken Een juiste uitvoering vraagt wat inzicht in de handelingen en waarom ze nodig zijn. Goede notities (vooraf opgemaakt te volgen takenblad bv.) zijn onmisbaar. Het starten met volken op broedbeperking is niet absoluut noodzakelijk, maar het biedt mooie voordelen: op dat ogenblik zijn er maar een 7-tal broedramen in de volken wat ons toelaat van 3 volken 1 broedschuur te maken en er kunnen mooie stuifmeelramen uit de onderbak meegegeven worden voor sterke jonge bijen in de broedschuur. Het is heel handig als je kan vertrekken van de nieuwe techniek van de verbeterde broedbeperking (zie aprilnummer), maar is niet noodzakelijk. De imker die het moeilijk heeft met het weggooien van de uitgenomen darren- en werksterramen (2e en 3e vlieger + broedschuur) kan die eventueel recupereren in een reservevolkje en dit achteraf apart behandelen. Dit volkje plaats je dan beter op een andere stand om herbesmetting van je combivolken te voorkomen Geeft dit nu allemaal niet veel meer extra werk? Het zorgt nu juist voor minder werk, alleen misschien voor wat meer nadenken: In deze periode hebben we al wekelijks ons zwermnazicht in deze kasten en deze herschikking van raampjes vraagt zeker niet meer werk dan broedramen nakijken. Als we vertrekken van 3 volken (vliegers), hebben we maar 1 vlieger nodig die de open darrenbroedramen voor de broedschuur levert. Voor de 2 andere vliegers is alle werk na de 2 vangramen (29 juni) al gedaan en moet er daar enkel nog honing afgehaald worden. Er moeten geen aparte volken voorbereid worden voor de koninginnenkweek. Een beter startvolk als de broedschuur voor het aanzuigen van larfjes op teeltlatten kan je niet hebben. De broedschuur is ook zeer geschikt voor het maken van kernvolkjes met jonge bijen. Het belangrijkste is natuurlijk dat we hiermee al midden juli een volwaardige biologische varroabehandeling hebben gedaan. Het volk kan praktisch varroavrij en zonder chemische behandelingen winterbijen gaan opbouwen en de imker kan ongehinderd inwinteren. Proefstand Op de experimentele bijenstand van De Bieenkorf in Heers zal deze methode dit jaar verder uitgetest en de varroabesmetting in de gaten gehouden worden. Dit artikel spoort sommigen misschien aan om deze nieuwe methode ook uit te testen. Onderaan vind je daarom een link naar het technisch blad van de Combimethode. Als je wil kan je ook gebruik maken van onze taakbladen. Juni 2014 Vlaamse Imkerbond 17

18 Niet volledig biotechnisch alternatief: de bioxaalmethode Voor de imkers die het zuiver biologisch behandelen niet zo in het hart dragen en liever wat minder werk hebben, kan de methode opgesplitst worden in een biologische (voor de vliegers) en een chemische (voor de broedschuur). Dat betekent dat in de vliegers met 2 achtereenvolgende darrenvangramen gewerkt wordt en in de broedschuur, na het uitlopen van alle broed, met oxaalzuur. De liefhebbers hiervoor vinden onderaan deze tekst ook een link naar het technisch blad voor de uitvoering van deze Bioxaal methode. Vragen: Marc Missotten info@bieenkorf.be Technisch blad combi methode: Technisch%20blad-Combimethode.pdf Technisch blad Bioxaal methode: Technisch%20blad-Bioxaalmethode.pdf 18 Vlaamse Imkerbond Juni 2014

19 KONINGINNEN KWEKEN EN INVOEREN Wilfried Demeester Praktijk Ik kweek ruim 25 jaar koninginnen en dit met wisselend succes. Tot voor twee jaar kweekte ik de moeren in de honingzolder van een moergoede kolonie. Ik startte met aangezogen larfjes van het overlarfsysteem, larfjes van ± 12 uur oud en van goede kwaliteit. En toch was de teelt niet altijd succesvol. Vaststellingen Bij telen boven de moerrooster in de honingzolder worden de cellen vaak reeds voor het inkooien ingebouwd. Ingebouwde cellen moeten dan voor het inkooien worden losgesneden. Zelfs bij zeer voorzichtig tewerk gaan, kan de larve hierbij beschadigd worden. Het lossnijden vraagt tijd waardoor de larve afkoelt. Bovendien denk ik dat ingebouwde cellen niet voldoende door de bijen verwarmd kunnen worden, waardoor de larve sterft of niet uitgroeit tot een vitale sterke moer. Om het inbouwen van de moercellen te vermijden wordt dan ook aangeraden om op dag +5 in te kooien, dus 5 dagen na het afhalen van de larfjes (dag 0 = afhalen larfjes). Maar dat schept nieuwe problemen. Mijn overtuiging is dat bij minder goed weer met koude nachten, de bijen niet in staat Moercellen worden wel eens ingebouwd. zijn om de ingekooide cellen op temperatuur te houden. Gevolg hiervan is dat sommige larven sterven of dat kleine of minder vitale moeren worden geboren. Ik stel mij ook de vraag of de bijen die vreemde kooien wel aantrekkelijk vinden om ze op temperatuur te houden. Bij warm weer met warme nachten lijken mij de resultaten toch wat beter te zijn. Besluit Koninginnen moeten gekweekt worden in een kolonie die de moercellen niet of slechts in geringe mate inbouwen. Inkooien van de cellen moet zo laat mogelijk gebeuren, bijvoorbeeld op dag +10. De kwetsbaarheid is dan gering en de bijen zullen de cellen tot de laatste dag perfect op temperatuur houden. Vertrekt men met larfjes van 12 uur oud, dan worden de moeren geboren op dag +11. Begint de teelt met oudere larven, bv. van 36 uur oud, dan komen de moeren op dag +10 uit de cellen, wat niet positief is voor de kwaliteit. Uit ervaring en uit wat voorafgaat heb ik een teeltmethode ontwikkeld die veel betere resultaten oplevert. Pleegvolk Zie figuur 1 Het pleegvolk is een bijzondere sterke kolonie op 3 bakken met veel honing en stuifmeel. Het volk is gehuisvest in een simplexkast met gelijke ramen. Iedere kamer heeft 12 ramen. Bij mij zit dit pleegvolk op broedbeperking: 4 vulblokken, 1 darrenraat en nog 7 raten met werksterraat. Deze kolonie zal de aangezogen larfjes ontvangen en opkweken tot volwaardige, vitale moeren. Kweken doe ik meestal begin juni, er is dan veel nectar en stuifmeel te halen, o.a. van de lindebloesem. Het gezonde pleegvolk heeft dan veel jonge bijen en broed. Bij nazicht is er geen aanzet van zwermcellen. De moer zit op broedbeperking, tussen twee roosters in de middelste broedkamer. Klaarmaken van het pleegvolk Zie figuur 2 De methode steunt op het feit dat het pleegvolk moerloos is op de dag dat de aangezogen larfjes worden Juni 2014 Vlaamse Imkerbond 19

20 afgehaald (dag 0). 9 à 10 dagen voor de start, zoek ik in de middelste broedkamer (A) de koningin op, en breng haar met het raam waarop ze zit, naar de onderste broedkamer. De rooster tussen de twee broedkamers blijft op zijn plaats. Samen met de moer breng ik ook, indien nodig, 2 ramen met voer naar onder. In de middelste broedkamer vinden wij 9 à 10 dagen later op de dag van het afhalen van de gestarte larfjes geen open broed meer, wel veel gesloten broed, jonge bijen, stuifmeel en honing. De kolonie kan dus op dag 0 (afhalen larfjes) geen moercellen meer optrekken in de middelste broedkamer. Dag 0, startdag van de teelt Zie figuur 3 Twee uur voor het inhangen 20 Vlaamse Imkerbond Juni 2014

21 van het teeltraam maak ik het pleegvolk klaar. o De drie bakken worden van elkaar genomen. Op de bodem plaats ik de honingkamer (HK). o Daarop de middelste broedkamer (BK A) zonder rooster. o Boven BK A komt een separator. De separator met dubbele laag gaas zorgt voor dezelfde nestgeur in de drie bakken, maar er kan geen koninginnenstof worden doorgegeven. o Daarop komt de onderste broedkamer (BK B) met de moer erin. De twee onderste kamers op de bodemplank zijn nu hopeloos moerloos. De bijen van de bovenste broedkamer met de moer boven de separator verliezen een groot deel van hun vliegbijen, deze vervoegen de bijen in de onderste bakken. Het pleegvolk wordt dus nog eens versterkt, wat positief is voor de nodige broedwarmte. De bovenste broedkamer moet wel voldoende voer hebben, vermits deze de vliegbijen verliest. Twee uren later wordt het teeltraam toegediend. o De middelste bak die het teeltraam moet ontvangen wordt gecontroleerd op moercellen. Eventuele moercellen worden vernietigd. o Nu neem ik 1 vulblok weg uit kamer A en schuif de ramen op zodat er in het midden een opening blijft voor 1 raam (het teeltraam). Bij deze werkzaamheden laten de bijen onder de separator een bruisend geluid horen omdat ze moerloos zijn. Ze aanvaarden maar al te graag de aangeboden larfjes en zullen deze optimaal verzorgen. o De separator en de bovenste broedkamer worden bovenaan geplaatst, daarna wordt goed geïsoleerd met een 8 cm dikke rotswolmat boven de dekplank. De cellen worden tijdens de komende vijf dagen mooi uitgebouwd zonder inbouwen, omdat een moerloos volk slechts weinig of geen bouwlust vertoont. Teeltraam in broedstoof of broedkamer Zie figuur 4 Op dag 5 zijn de moercellen gesloten. Het teeltraam neem ik weg, de cellen worden later ingekooid. Het teeltraam komt in de broedstoof die vooraf is ingeschakeld op 34,5 C tot 35 C. Met schoteltjes van verschillende grootte heb ik ook de vochtigheidsgraad geregeld op 60 à 65%. Op de schoteltjes gevuld met water ligt een stukje gaas. Zo kunnen eventueel vroeggeboren moeren niet verdrinken. Op dag 9 of 10, naargelang de leeftijd van de startlarfjes, wordt het teeltraam uitgenomen en worden de cellen ingekooid. Deze zijn nu weinig kwetsbaar. Te kleine cellen worden vernietigd. Op de bodem van de kooitjes breng ik een beetje niet vloeibare deeg aan. Nadat het teeltraam is weggenomen en naar de broedstoof wordt gebracht, wordt het pleegvolk in de oorspronkelijke toestand gebracht (zie figuur 4). Je kunt ook zonder broedstoof werken en de moeren in het pleegvolk laten opgroeien, inkooien op dag, +9 of +10. Maar het gevaar voor ombouwen is dan wel aanwezig, zelfs in dit moerloos pleegvolk. Selectie van jonge moeren Het is wenselijk dat de lege dop na geboorte van de moer nog een beetje brij bevat, die dan wel ten Een kleine broedstoof kan elke handige imker zelf maken. Een goed geïsoleerd kastje met deurtje dat een glazen kijkopening heeft. Voor de verwarming kan men een elektrische weerstand van 100 watt gebruiken. De temperatuur van 34,5 C wordt constant gehouden met een thermostaat. dele is opgedroogd. Het restje koninginnenbrij in de dop toont aan dat de moer geen tekort aan brij heeft gehad. Te kleine koninginnen worden doodgeknepen, moeren met gebreken aan poten, vleugels of voelhorens zijn eveneens waardeloos. Na geboorte en selectie worden de jonge moeren gemerkt. Jonge moeren in ERK-kastjes met begeleidende bijen Vooreerst worden de ERK-kastjes klaargemaakt en vooraf met een gasbrandertje ontsmet. Alles goed gereinigd, glaasjes helder gepoetst. Het voederbakje wordt volledig met deeg gevuld. Onderaan in het kastje leg ik ook een propje deeg. Ik maak het deeg met 4 kg poedersuiker, 1,5 kg honing van eigen oogst, 4 soeplepels poedervormige biergist en 25 cc aminovitasol. Voor het vullen van een ERKkastje werk ik als volgt. Uit de honingkamers van verschillende volken die niet in zwermstemming zijn (geen zwermdoppen) veeg ik de bijen af in een plastiekbox. Ik laat de oude bijen afvliegen gedurende 15 minuten. Hierbij wordt de box af en toe tegen de grond gestoten, zodat de bijen naar beneden vallen. De ERK-kastjes met bijen en de jonge moer, breng ik voor bevruchting naar het bevruchtingsstadion van Kreverhille. De bijen voor de ERKkastjes moeten 100% vrij zijn van darren. De bijen worden daarom met de darrenzeef behandeld. Veel darren zijn er niet, vermits de bijen uit de honingkamers werden genomen. Toch is het nodig om de laatste darren eruit te verwijderen. De darrenzeef die ik gebruik is zeer eenvoudig gemaakt. Ze bestaat uit een bakje van 20 cm breed en 27 cm lang en 28 cm hoog, bovenaan voorzien van een uitschuifbaar deksel, in plexiglas. Onderaan het bakje is een moerrooster vastgeschroefd van 34 cm x 37 cm. Het geheel staat los op een plastiekbox waarvan de diameter bovenaan 31 cm is. De bijen worden Juni 2014 Vlaamse Imkerbond 21

22 in het bakje gegoten, deksel dicht en door stoten op de grond zullen ze rap door de rooster in de box terechtkomen. De darren blijven in het gesloten bakje achter en kunnen daarna verwijderd worden. Wij hebben nu in de plastiekbox een hoeveelheid darrenvrije jonge bijen. Nu worden de bijen bestoven met zuiver water, maar maak ze niet te nat. Voor het bestuiven kan ook een oxaalzuuroplossing worden gebruikt om de varroa te doden. De oplossing maak ik met 2 gram oxaalzuurdihydraat, opgelost in 400 milliliter gedemineraliseerd water. Bij het bestuiven de box bewegen zodat alle bijen een beetje nat worden. Een ERK-kastje vul ik met ¼ liter bijen. Vervolgens neem ik het kooitje met de jonge moer en benevel dit met een weinig zuiver water. De moer laat ik dan via de vliegopening van het ERK-kastje bij de bijen lopen. De kastjes worden nu gedurende drie dagen koel en donker opgesteld. Iedere dag krijgt elk kastje 3 à 4 cc zuiver water, dat ik met een injectiespuit door het verluchtingrooster op de bijen spuit. Na deze drie dagen arrest, worden de kastjes in een goed geïsoleerd schuthuisje buiten geplaatst. Ze mogen dan op een kleine vliegspleet (de koningin mag er niet uit) nog twee dagen uitvliegen. De kastjes worden ver van de productiekasten en van elkaar op een rustige plaats opgesteld. Hierna wordt het deeg bijgevuld en krijgt elk kastje nog een extra hoeveelheid water. Zo zijn ze gereed voor het transport naar Kreverhille (Ossenise, Nederland). Na een verblijf van 18 dagen op het Wilt u ook adverteren in ons maandblad? Inlichtingen bij: Koninklijke Vlaamse Imkersbond Tel , konvib-schatbewaarder@telenet.be bevruchtingsstation voor carnica komen de kastjes naar huis. Ze hebben reeds gesloten broed en kunnen nu gebruikt worden voor het maken van afleggers of voor de vervanging van moeren in de productiekasten. Invoeren van een moer in een productiekast of aflegger Begin juli zijn de jonge moeren terug van Kreverhille en ze hebben broed in alle stadia. De kolonie die de moer moet ontvangen staat na de laatste slingerbeurt op twee kamers met daartussen een moerrooster, die tijdelijk op zijn plaats blijft. Ik verwijder eerst de oude moer. Dit is eenvoudig omdat de moeren gemerkt zijn. Hierna leg ik bovenop de ramen van de bovenste kamer wat plat gerolde deeg. Hierdoor zullen de bijen rustig het invoeren van de nieuwe moer ondergaan. De voeropening van de dekplank wordt geopend, en op de dekplank leg ik een blad vers dagbladpapier dat met een nageltje is doorprikt. De vele gaatjes in het papier zorgen voor een gelijke nestgeur. Een van de glaasjes van het ERK-kastje wordt weggenomen, dat is het glaasje waaronder de jonge koninginnen zich niet bevindt. Met de geopende zijde komt het kastje op het open voedergat van de dekplank. Het geheel wordt dan goed afgedekt met een rotswolmat. De eerste 10 dagen laat ik alles onaangeroerd met volstrekte rust. Na 10 dagen zie ik na of er geen doppen worden getrokken, die ik dan vernietig. Daarna wordt nog driemaal om de week gecontroleerd. Na 14 dagen neem ik het ERK-kastje weg, het wordt boven de bovenste kamer uitgeschud. Ook de moerrooster mag na drie weken worden weggenomen. Soms plaats ik naast het ERK-kastje ook nog de voerbak. De opname van voer is altijd gunstig voor een rustige aanvaarding van de nieuwe koningin. Voor invoering van de moer in een aflegger kun je de methode volgen die ik heb beschreven in mijn vorige bijdrage (Maandblad, , blz. 9). Nog veel succes en steeds tot je dienst. Voor inlichtingen kun je mij bellen na 18 uur, 09/ I M K E R H U I S D E W I L G E N T U I N HEEREMANS NORBERT RESSCHEBEKE EREMBODEGEM-AALST TEL Openingsuren: woensdag tot vrijdag van 10 tot 20 u. (nov-dec-jan-feb) gesloten om 18 u.) zaterdag van 10 tot 18 u. gesloten op zondag, maandag en dinsdag ALLE BIJENMATERIALEN specialiteit: ramen in alle gekende maten jonge koninginnen carnica F1 vier imkersgeneraties: levering is mogelijk vanaf half juni e i g e n w e r k p l a a t s 22 Vlaamse Imkerbond Juni 2014

23 Bijenweide/ OPVALLEN IS DE BOODSCHAP Albert Vandijck drachtplanten stuifmeelwaarde 3, de akkerdistel (Cirsium arvense) nectar- en pollenwaarde 5, en het klein hoefblad (Tussilago farfara) nectar- en pollenwaarde 3, zijn aanhangers van de samen sterk theorie. Boerenwormkruid (Tanacetum vulgare). Foto: Paul Pijpers Reclame maken is de boodschap voor bedrijven en particulieren die iets te verkopen hebben. Ook bloemen houden zich ermee bezig. Opvallen is in deze noodzakelijk! Daarom zitten kleine bloempjes vaak dicht bij elkaar. Kijk maar eens naar de gewone berenklauw (Heracleum sphondylium) nectar- en stuifmeelwaarde 3, de grote engelwortel (Angelica archangelica) nectar- en stuifmeelwaarde 3, het fluitenkruid (Anthriscus sylvestris) nectar- en stuifmeelwaarde 2, en de wilde peen (Daucus carota) nectar- en pollenwaarde 4. Behalve voornoemde schermbloemige gebruiken talloze andere bloemen dezelfde truc, zoals de kattenstaart (Lythrum salicaria) nectar- en stuifmeelwaarde 5, koninginnenkruid (Eupatorium cannabinum) nectaren stuifmeelwaarde 3, lijsterbes (Sorbus aucuparia) nectarwaarde 0 en stuifmeelwaarde 3, en de moerasspirea (Filipendula ulmaria) nectarwaarde 0 en stuifmeelwaarde 3. Iets soortgelijks zie je bij de planten die doen alsof ze één grote bloem hebben, maar in werkelijkheid uit vele kleintjes blijken te bestaan. De voor imkers bekendste is ongetwijfeld de paardenbloem (Taraxacum officinale) nectar- en pollenwaarde 5, maar ook de blauwe knoop (Succisa pratensis) nectar- 2 en stuifmeelwaarde 2, het boerenwormkruid (Tanacetum vulgare) nectar- en Het knoopkruid (Centaurea jacea) nectar- en stuifmeelwaarde respectievelijk 3, behoort tot dezelfde club, maar vertoont, net als de gewone margriet (Leucanthemum vulgare) nectar- en stuifmeelwaarde 3, aan de buitenzijde grotere en opvallende bloempjes, die qua voortplanting geen rol spelen. Zij mogen alleen maar mooi zijn. De binnenste, wel vruchtbare bloemetjes passen een slimmigheidje toe. Het stuifmeel zit diep weggestopt in een koker van meeldraden, zodat er niets verloren waait. Als een bij of een ander bestuivend insect de meeldraden beroert, klappen die als het ware in, waardoor het stuifmeel met volle kracht naar buiten wordt gekatapulteerd! En als het goed is over het harige bijenlijf. Alles draait bij bloemen en insecten om stuifmeel en nectar. Daarom is het goed uitstallen van de zoetigheid erg aantrekkelijk voor de bloembezoekers. Bij veel bloemen kan je glimmertjes ontdekken. Vaak op de stempel, maar soms ook op de bloembladen zelf. Kijk maar naar de scherpe boterbloem (Ranunculus acris) nectar- en pollenwaarde 1, de gewone dotterbloem (Caltha palustris) nectar- en stuifmeelwaarde 3, en het gewoon speenkruid (Ranunculus ficaria) nectar- en pollenwaarde 1. Klein hoefblad (Tussilago farfara). Foto: Dylan Elen Juni 2014 Vlaamse Imkerbond 23

24 Insecten Figuur 1: parende pyjamawantsen (Graphosoma lineatum) In een eerder artikel schreef ik algemene dingen over wantsen, zoals de leefwijze, de morfologie, de voortplanting en de soortenrijkdom. Hier wil ik de pyjamawants (Graphosoma lineatum) bespreken. In de laatste jaren is er duidelijk sprake van enige opwarming van het klimaat. Het is logisch dat dit voor plant en dier ook gevolgen heeft. Zo zullen trekvogels minder of anders trekken, vorstgevoelige planten de winter beter overleven en zullen insecten zich aanpassen aan de veranderde omstandigheden. Voor insecten kan dat ook betekenen dat ze zich meer noordelijk gaan vestigen. In 2004 zag ik voor het eerst pyjamawantsen in mijn tuin (Koudekerke, Walcheren, Zeeland). Die zijn omstreeks dat jaar of iets eerder begonnen met een opmars naar het noorden. Andere soorten doen dat ook. In 2006 zag ik bij mij voor het eerst een wants die vrij nieuw is voor Nederland, namelijk de Holcostethus vernalis. Ook in dat jaar zag ik in mijn tuin een voor Zeeland nieuwe lapsnuitkever: de Otiorhynchus aurifer. Als je oplet zie je dus de gevolgen van de klimaatveranderingen in je eigen tuin. Ze hebben een voorkeur voor schermbloemigen. In het eerste jaar zag ik ze vooral op de laatste bloemschermen van fluitenkruid en engelwortel. Daar viel niet veel meer te halen, want die waren al aan het vergelen. De laatste jaren maak ik het deze dieren en vele andere gemakkelijker en laat ik een vierkante meter peterselie in bloei komen. Doe dat ook eens en je zult versteld staan van de vele bezoekende soorten insecten. In de bloementuin heb ik een venkelplant staan en ook die schermbloem is van veel insecten een favoriet. Figuur 2: pyjamawants op peterselie De pyjamawants (Graphosoma lineatum), die op figuur 2 te zien is, is zeer opvallend met zijn fel roodzwart gestreepte bovenkant. De onderzijde heeft geen strepen maar zwarte stippen op een rode ondergrond. Opvallend qua morfologie is het schild (scutellum) dat geheel doorloopt tot aan de achterrand van het dier. Bij de meeste wantsen is het scutellum een korte driehoek. Daarnaast zijn dan de bovenvleugels te zien, maar die zijn hier verborgen onder het scutellum. Het is een schitterend dier. In 2004 heb ik ze ook al dikwijls parend aangetroffen in mijn tuin in Koudekerke. Figuur 3: nimf 4e stadium van de pyjamawants Wantsen hebben een onvolledige metamorfose: ze slaan het popstadium over en de larven noemen we nimfen. Deze nimfen zuigen op dezelfde wijze als de ouderdieren plantensappen. Na verloop van tijd vervellen ze en zijn daarna een slagje groter. Er zijn vijf nimfstadia. Na de laatste vervelling zijn ze volwassen en dan pas kunnen ze ook vliegen. Figuur 3 toont een nimf (vierde stadium) van de pyjamawants op peterselie zaadknoppen. Ze zijn dan nog geheel anders van kleur dan de ouders, namelijk merendeels grijsgroen. Pas in het vijfde nimfstadium komen er wat vaag rode kleuren tevoorschijn. Het is leuk om ook de jonge dieren te kunnen waarnemen, want dan is de biotoop kennelijk in orde. Om deze wantsen in je tuin te hebben zijn de geschikte waardplanten een eerste vereiste. Zaai dus wat soorten schermbloemigen en ze komen vanzelf. De aantallen wantsen wisselden jaarlijks wel sterk. Ik heb er wel eens twintig tegelijk gezien, maar meestal blijft het beperkt tot enkele exemplaren. Tekst en foto s: Albert de Wilde 24 Vlaamse Imkerbond Juni 2014

25

26 EEN BIJ ALS EEN JUWEEL Ontwerp: Jef Beuckelaers, goudsmid Paul Van Der Stappen. Hoe het groeide Een ontmoeting, een figuurtje en een tekstje Een blokje goud om mee te beginnen Meten, zagen, vijlen, schuren en polijsten In open vuur worden alle delen samengesmolten Het oogje in onix komt in het kopje Na dagenlange arbeid schittert het juweeltje aan een ketting. NIEUW EN UNIEK BIJENTEELTMUSEUM IN GEFFEN Brabant (Ndl.) heeft een nieuw en uniek bijenteeltmuseum. U ziet er niet alleen de oude imkerij maar ook het imkeren van nu. Scholen, families, bedrijven, verenigingen en natuurlijk ook andere bezoekers kunnen er terecht voor lezingen, rondleidingen, workshops en imkeropleidingen. Het museum is in 2013 geopend en is gebouwd in de vorm van een bijenraat. In het museum bevinden zich zeer gevarieerde en uitgebreide collecties uit heel Nederland. Naast oude persen, kasten, korven en gereedschappen, zijn er eveneens zestiende-eeuws Perzisch keramiek en serviesgoed uit de tijd van Napoleon te bewonderen. Verder ziet u objecten uit onder andere Rusland, Oostenrijk, Frankrijk, Jemen en verschillende Afrikaanse landen. In het museum kunt u ook uitgebreid kennis maken met het leven van de bijen en zien hoe de moderne imkerij werkt. Eén van de meest bijzondere dingen in het museum is het levende bijenvolk in een speciaal gemaakte vitrinekast. De bijen kunnen via deze vitrinekast gewoon naar buiten vliegen om nectar of stuifmeel te halen. Ook kunt u achter glas zien hoe wij in onze speciaal ingerichte ruimte de honing van onze bijenvolken oogsten. U komt alles te weten over het leven van de bij. De deur staat voor u open, elke vrijdag tot en met zondag, van tot 16.00! Bijenteeltmuseum - Imkerij Ecopoll vindt u aan de Leiweg 5c, 5386 KR te Geffen. Men is bereikbaar via telefoonnummer: of de website: en info@ecopoll.nl 26 Vlaamse Imkerbond Juni 2014

27 Recept QUICHE VAN DARRENPOPPEN Benodigdheden (4 personen) 250 gram darrenpoppen (uit de diepvries) * 1 eetlepel bloem * peper en zout. * een weinig arachideolie Voor de dipsaus: 1 eetlepel vloeibare honing * 1 eetlepel tomatenketchup * 1 koffielepel wijnazijn * peper en zout Bereiding 1 We moeten een evenwichtige zuurzoete smaak bekomen. We nemen de diepgevroren poppen die reeds voor het invriezen met bloem zijn bestrooid, kruiden met een weinig peper en zout. We bakken ze kort in de olie. We verkrijgen mooie krokante hapjes die we eventueel in een dipsausje dompelen. Bereiding 2 Bij noodgevallen: de genodigden komen niet opdagen en de hapjes kunnen bijgevolg niet à la minute klaargemaakt worden. We hebben alle benodigdheden als hierboven nodig, plus een grote dosis ergernis en geduld, wegens het wachten op de genodigden. De darrenpoppen, die ontdooid zijn geraakt en zich aandienen als een aaneengesloten massa, worden in een diepvrieszak gestoken en bestrooid met currypoeder, een weinig paprikapoeder en peper, (zout wordt in een mortier fijngestampt tot poeder en opzij gehouden). We shaken de zak met poppen grondig om alles te mengen (en onze frustratie af te reageren). Wij verwarmen een weinig zonnebloemolie in een wadjan (Indische wok) en verhitten die op een houtskoolvuur in ons geval een barbecue (omdat we dan de wadjan over een grotere oppervlakte kunnen verwarmen). We doen de inhoud van onze diepvrieszak in de wadjan en laten aan één kant bakken en bestrooien met een snuifje zout. (We kunnen het zout er niet eerder bij doen omdat het anders een waterige massa zou worden.) We draaien de koek om in de pan als een dikke pannenkoek en strooien eveneens een beetje zoutpoeder over de andere zijde van de intussen mooie quiche geworden koek. We kunnen hem nu verdelen in partjes en direct opdienen of wanneer de genodigden nog langer wegblijven, halfwarm of zelfs koud. Bij voorkeur als bestek Chinese eetstokjes geven, de tijd speelt nu toch geen rol meer. De chef van dienst kan zich troosten met de gedachte dat ook de mayonaise is uitgevonden in een noodsituatie, maar dat verhaal is voor een volgende keer. William Vanhemelrijck Ter gelegenheid van het 100-jarig bestaan van De Westerbie Poperinge, vond op 29 maart 2014 de tweede West-Vlaamse Plantendag plaats in VTI/De Ast Poperinge. Dankzij een puike organisatie, onder begeestering van Bart Vandepoele, en een prachtig lenteweer werd het een overweldigend succes. Bestuurleden en leden van De Westerbie poseren terecht fier bij een rijk gedocumenteerde en verzorgde stand over de bijenteelt. Eric, onze muzikale imker, zorgde voor de goede sfeer. Juni 2014 Vlaamse Imkerbond 27

28 Activiteiten Datum Uur Afdeling Telefoonnummer Onderwerp Lesgever Locatie Opmerking 01/06/ u. Imkersvereniging Gewest Kortenberg Inleiding tot de koninginnenkweek. David van Delm Bijenhal David Tervuursesteenweg Steenokkerzeel. 01/06/ u. De koninklijke Vrije Bie Brugge Moeren invoeren in EWK, paarstanden, overlarven. Gilbert Janssens Domein De Koude Keuken. Ingang via Legestraat (naar de vijver) 8200 St.-Andries Brugge. 15/06/ u. De koninklijke Vrije Bie Brugge Invoeren van koninginnen in bijenvolken. Rudi Van de Veire Domein De Koude Keuken. Ingang via Legestraat (naar de vijver) 8200 St.-Andries Brugge. 20/06/ u. Imkersvereniging Gewest Kortenberg Onze honingbij onder de microscoop bekeken. Michel Asperges Ontmoetingscentrum Gemeentehuisstraat Kortenberg. 22/06/ u. Kon. Bijenbond van Bekkevoort en Omstreken 013/ Inwinteren en ziektebestrijding. Michel. Asperges Hageveld, Staatsbaan 225, 3460 Bekkevoort 29/06/ u. De koninklijke Vrije Bie Brugge Inwinteren en varroabehandeling. Werner Lecompte Domein De Koude Keuken. Ingang via Legestraat (naar de vijver) 8200 St.-Andries Brugge. 29/06/ u. Koninklijke Imkersgilde Neerbrabant - Merchtem Zomerbehandeling varroa. Erwin Hoebrechts Tuinbouwschool Molenbeek Merchtem Vraag en aanbod Te koop: zachte F1 carnicakoninginnen 2014, met of zonder drie ramen bijen en broed, varroa-arm op simplex- en zanderraammaat. Prijs overeen te komen. Te bevragen bij: Alfons Holemans, Nierijk 38, 2280 Grobbendonk, Aanbod: de jaargangen 2007 tot 2011 van het Maandblad van de Vlaamse Imkersbond en de jaargangen 2011 tot 2013 van American Bee Journal. Gratis af te halen: Hans Wartena, Mol, , h.wartena@telenet.be Te koop: buckfastvolken met F1 moer 2014 op simplexramen, zeer zachtaardig en zwermtraag. Te bevragen bij: Roger De Vos, omgeving Oudenaarde, Te koop: carnicavolken met F1-koninginnen 2014 op vier simplexramen, 20 ERK-kastjes, transformator om was in te smelten. Te bevragen bij: Guido Sweertvaegher, Brouwerijweg 18, 8906 Elverdinge, of , guido.sweertvaegher@fulladsl.be Overleden Met droefheid melden wij het overlijden van Jules Boeckx op 5 april Jules werd 76 jaar. Hij was penningmeester van het Kempens Bieke sinds de oprichting in Hij was de man die ook altijd klaarstond om iedereen te helpen. Wij bieden de familie onze oprechte deelneming aan. Op 21 april 2014 is op 72-jarige leeftijd Fons Gysels, ondervoorzitter van De liefhebbers van het Zoet Broechem, overleden. Hij was lid vanaf 1983 en sinds 1990 bestuurslid. Zijn inzet was onbeperkt. Tijdens voordrachten, bij cursussen, als gezondheidsassistent, als verslaggever van ons tijdschrift, voor de jaarlijkse bijenmarkt, steeds was Fons van de partij en zette hij zijn beste beentje voor. Zijn hobby beperkte zich niet alleen tot het imkeren, hij was ook specialist in het korfvlechten en gieten van waskaarsen. Zijn vlotte omgang en onbaatzuchtige inzet werd door iedereen ten zeerste geapprecieerd. Fons, bedankt dat alle imkers zo op u mochten rekenen. 28 Vlaamse Imkerbond Juni 2014

29 KORT VERSLAG ALGEMENE VERGADERING KONVIB 8 MAART Welkomstwoord voorzitter Iedereen wordt verwelkomd op de jaarlijkse hoogmis van de KonVIB. 2 Statutair gedeelte 2.1 Noteren aanwezigheden Van de 35 leden van de AV zijn er 31 aanwezig of vertegenwoordigd zodat er geldig kan vergaderd worden en de wijzigingen aan de statuten goedgekeurd kunnen worden. 2.2 Samenstelling Algemene Vergadering Ontslagnemende leden zijn: KWVIB: L. Verhelst. Nieuwe leden zijn: LIB: A. Reynaers, R. Swinnen (door stijging van het aantal afgevaardigden van 6 naar 8), KWVIB: D. Vandekerckhove (vervanging van L. Verhelst). Het aantal afgevaardigden van de AV is gestegen van 33 (2013) naar 35 (2014). Het ontslag van L. Verhelst en de nieuwe leden, A. Reynaers en R. Swinnen, worden aanvaard met algemeenheid van stemmen. 2.3 Aanpassing statuten Ingevolge een wetswijziging is commissaris een beschermde titel geworden, voorbehouden aan leden van het IBR. Om deze reden zal in de statuten de term College van commissarissen vervangen worden door Kascommissie en commissaris door kascommissielid. Van deze wijziging wordt gebruik gemaakt om enkele onnauwkeurigheden recht te zetten en de gegevens van de provinciale verbonden te actualiseren. De wijzigingen aan de statuten worden door de vergadering unaniem goedgekeurd. 2.4 Goedkeuring verslag AV 9 maart 2013 Er wordt op gewezen dat in het verslag van 9 maart 2013 niet is vermeld dat de Kascommissie toen duidelijk heeft gevraagd dat in 2014 de vier boekhoudingen enkele dagen voor de controle zouden worden toegezonden aan de kascommissieleden zodat de voorbereiding voor de controle efficiënter kan worden uitgevoerd. Deze rechtzetting zal niet worden gepubliceerd in het verslag van de AV van 9 maart 2013, maar worden vermeld in het verslag van 8 maart 2014, wat hiermede is gebeurd. Het verslag van 9 maart 2013 wordt verder goedgekeurd met algemeenheid van stemmen. 2.5 Rekeningen 2013 Door de schatbewaarder wordt een overzicht gegeven van de rekeningen van de KonVIB, Vlaams Bijenteeltproject, Informatiecentrum voor Bijenteelt en Scholingscentrum. In meer detail wordt de begrotingscontrole van 2013 van de KonVIB besproken. De vergadering keurt de rekeningen van 2013 unaniem goed. 2.6 Verslag Kascommissie Het verslag van de kascontrole, uitgevoerd op 21 januari 2014 in het Informatiecentrum te Gent door T. Jacobs (1ste mandaat, 2de jaar) en R. Vranken (1ste mandaat, 2de jaar), wordt voorgesteld. De boekhouding van de KonVIB, Vlaams Bijenteeltproject, Informatiecentrum voor Bijenteelt en Scholingscentrum werden doorgelicht. Er werden geen onregelmatigheden vastgesteld. De kascommissieleden benadrukken dat de opvolging van de aanbevelingen, vermeld in het verslag van de kascontrole, belangrijk is. De vergadering neemt akte van het verslag van de Kascommissie. De kascommissieleden feliciteren M. Vlymickx, D. de Graaf en B. Rotthier voor de nauwkeurigheid waarmede de verschillende boekhoudingen werden bijgehouden. 2.7 Decharge Bestuurders en Kascommissieleden De AV verleent unaniem décharge aan de bestuurders en de kascommissieleden. 2.8 Samenstelling Raad van Bestuur Er zijn geen wijzigingen in vergelijking met Herverdeling functies Raad van Bestuur De functieverdeling is identiek aan deze van 2013: voorzitter: C. Dauw, ondervoorzitters: G. Louis en H. Trappeniers, schatbewaarder: M. Vlyminckx, secretaris: H. Bes (zonder stemrecht), leden: J. Dedappper, M. De Waele, S. Kamers, F. Declercq, I. Behaeghe en D. Awouters Samenstelling Kascommissie Voor 2015 is de samenstelling van de Kascommissie: T. Jacobs (1ste mandaat, 3de jaar), R. Vranken (1ste mandaat, 3de jaar), J. Lembreght (1ste mandaat, 2de jaar). De samenstelling van de Kascommissie wordt goedgekeurd Begroting 2014 De begroting van 2014 wordt door de schatbewaarder besproken en goedgekeurd Huishoudelijk Reglement Mits enkele kleine aanpassingen wordt het huishoudelijk reglement goedgekeurd. 3 Bespreking toestand, beleid en toekomst KonVIB 3.1 Uiteenzetting voorzitter (C. Dauw) Er moet een methode/procedure vastgelegd worden voor het aanpakken/beheersen van plots opduikende crisissituaties, zoals bv. het gebruik van ontoelaatbare pesticiden, zodat er snel en gepast kan gereageerd worden. Het huidige gezondheidsbeleid, zoals de bestrijding van de varroa, moet worden verbeterd. Chris Van Gampelaere wordt letterlijk en figuurlijk in de bloemetjes gezet en bedankt voor haar decennia lange inzet in de KonVIB en AVIB; een toonbeeld van een ernstig imker. Chris gaat ons kortelings verlaten om haar tweede jeugd door te brengen in Spanje. Volgens de vergadering moet de KonVIB: o Meer wegen op het politieke beleid door het formuleren van een aantal voorstellen om de omgeving bijenvriendelijker te maken. o Een richtprijs vastleggen voor bijenvolken op basis van de hoeveelheid broed en een methode uitwerken voor het verhuren van bijenvolken aan geïnteresseerden. o Er wordt voorgesteld de hoogte van het lidgeld (30 euro) niet meer te publiceren, maar te laten Juni 2014 Vlaamse Imkerbond 29

30 bepalen door de lokale afdeling. o De varroabestrijding effectiever maken door het inschakelen van lokale personen. De KonVIB heeft een zestal vragen gestuurd naar alle politieke partijen in Vlaanderen. Vragenlijst en antwoorden worden gepubliceerd in het maandblad van mei en op de website. De KonVIB is in dialoog met de Boerenbond om de schade door spuiten te minimaliseren Informatiecentrum voor de Bijenteelt (Dirk de Graaf) Door Dirk de Graaf wordt aan de hand van een presentatie (zie addendum) een overzicht gegeven van de activiteiten van het ICB in Aan de minister van landbouw, Kris Peeters, is gevraagd het personeelsbestand van PC-Bijen te verhogen met 1,5 voltijdse krachten. Antwoord nog niet ontvangen. In de toekomst zal veel aandacht besteed worden aan het onderzoek naar bijensterfte. o Het plaatsen van wilde honingbijvolken in het Nationaal Park der Hoge Kempen. o In associatie met het VITO wordt een geografische analyse uitgevoerd van de invloed van gewasbeschermingsmiddelen op de sterfte van bijen. o Een analyse wordt uitgevoerd op het bestand van wilde bijen van de laatste 150 jaar, ten einde te bepalen wanneer de achteruitgang van de wilde bijenpopulatie begonnen is. o Er wordt studie verricht naar verouderings- en immuunprocessen van honingbijen Vlaams Bijenteeltproject (Dirk de Graaf) Door Dirk de Graaf wordt een overzicht gegeven van de activiteiten van het Vlaams Bijenteeltproject (zie addendum). Voor het VBP is in 2014 slechts euro ter beschikking in de plaats van de vooropgezette euro. Door het ICB wordt aanzienlijke steun verleend aan de organisatie en uitvoering van het Vlaamse imkercongres van september De brochure over KI, verspreid over alle leden van de KonVIB, is betaald via het Vlaams Demoproject en opgesteld door prof. dr. ir. Octaaf Van Laere Maandblad (Dirk Desmadryl) Dirk Desmadryl, hoofdredacteur van het KonVIB maandblad, geeft een overzicht van de activiteiten van het maandblad. Het opstellen van het maandblad is een zware taak voor een enkel persoon. Er is vooral nood aan foto s van goede kwaliteit (hoge resolutie). Tevens wordt gevraagd het te publiceren materiaal, beknopt en correct op te stellen en op tijd door te geven aan de hoofdredacteur. In de nabije toekomst zal aandacht besteed worden aan: o 100 jaar viering van het maandblad. o Varroabestrijding zal maandelijks onder de aandacht worden gebracht. o Door A. Schotanus zal een artikelenreeks over bijenrassen worden opgesteld. o Nieuws over actuele onderwerpen. o Het bijencharter, opgesteld door Bart Van Asten, wordt opgestuurd naar alle Vlaamse gemeenten Externe communicatie (Filip Wouters) In 2013 werden de vruchten geplukt van de acties van Resultaat: KonVIB wordt veel gevraagd voor allerhande commissies en vergaderingen. Verderzetting van acties in 2013: steun aan film More Than Honey en samenwerking met Open Tuinen van Landelijke Gilden. Lijnen voor 2014 vanuit Europese beslissingen van 2013: o Honing: Honingkwaliteit: invoer Chinese honing. GGO s: stuifmeel is bestanddeel en geen ingrediënt van honing. o Pesticiden: Acute vergiftiging: draaiboek klaar. Als vereniging moeten we zorgen voor een goede navolging en begeleiding van de leden. Chronische vergiftiging: na de tweejarige Europese ban van de neonicotinoïden, is er een initiatief vanuit producenten en gebruikers van pesticiden om de invloed van deze op de bijen na te gaan, namelijk het Bee Happy Plan Selectie (Frans Declercq) Frans Declercq, bestuurslid en coördinator van de werkgroep Selectie, geeft aan de hand van een presentatie (zie addendum) een overzicht van het Overlarf- en Teeltproject 2013 Vlaanderen. De besproken resultaten hebben enerzijds betrekking op het aantal aangezogen larven en de hieruit geboren en aan de leg zijnde moeren en anderzijds op de bevruchtingspercentages van verschillende eilandbevruchtingstations voor carnica en buckfast Bijengezondheid Door de voorzitter wordt aan de vergadering de vraag gesteld wat er schort en kan verbeterd worden aan het bijengezondheidsbeleid. Suggesties zijn: Er is weinig coördinatie tussen de provincies. Alle imkers op dezelfde dag naar een veearts stappen teneinde het FAVV onder druk te zetten in verband met de varroabestrijding. De bijenteeltassistenten inschakelen bij de varroabestrijding. Niet te veel negatieve reclame maken teneinde potentiële imkers niet af te schrikken. KonVIB moet duidelijke richtlijnen geven over varroabestrijding. Onderscheid maken tussen honingen bestuivingsimkers. Op lange termijn zijn varroatolerante bijen de enige oplossing. Invoer van bijen moet strenger gecontroleerd worden. Betere opleiding van assistenten Bestuiving en drachtplanten (A. Reynaers) Door A. Reynaers wordt een presentatie (zie addendum) gegeven over de acties voor het verbeteren van de bijenweide in Limburg en Genk. Chris Dauw, Hugo Bes, Voorzitter Secretaris Het volledig verslag en de presentaties gegeven op de Algemene Vergadering zijn beschikbaar op: konvib-downloads/cat_view/10- konvib/9-konvib-doelstellingen-enorganisatie.html 30 Vlaamse Imkerbond Juni 2014

31

32