Jurisprudentiestatistiek. Over de publicatie, annotatie en citatie van rechterlijke uitspraken

Transcriptie

1 1658 Wetenschap Jurisprudentiestatistiek Over de publicatie, en citatie van rechterlijke Marc van Opijnen 1 Sinds de oprichting van Rechtspraak.nl in december 1999 zijn er ongeveer op deze databank gepubliceerd. De kwantitatieve analyses in dit artikel illustreren de veranderingen in de jurisprudentiemarkt die daardoor teweeg is gebracht. De publieke beschikbaarheid van al deze legt ook het gebrek aan een degelijke informatiearchitectuur binnen het juridische domein bloot. Uitgevers zouden het LJN standaard als jurisprudentienummering moeten gebruiken in plaats van vast te houden aan de eigen standaarden. In plaats van mee te deinen op de maatschappelijke stroom van open standaarden en kennisdeling blijven zij daar echter koppig tegenin zwemmen. Rechtspraak.nl heeft de afgelopen tien jaar meer dan gepubliceerd. Welke invloed dit heeft op de juridische informatiemarkt kan kwantitatief worden onderzocht, mede met behulp van het Landelijk Jurisprudentie Nummer (LJN) en de daarop gebaseerde LJN-index. Bovendien biedt het LJN de mogelijkheid om het citatiegedrag van schrijvende juristen vrij nauwkeurig in kaart te brengen. In de literatuur worden nog zo n niet-gedigitaliseerde oude geciteerd In paragraaf 1 staat de publicatie van centraal: hoe groot is de overlap tussen wat er op Rechtspraak.nl en in de tijdschriften wordt gepubliceerd? Hoe uniek is de selectie die in de verschillende tijdschriften staat? Hoe snel worden eigenlijk geplaatst? En proberen uitgevers, nu de kale teksten van de steeds beter in het publieke domein beschikbaar zijn, door middel van extra s klanten aan zich te binden? In paragraaf 2 wordt het citeren van jurisprudentie onderzocht. Wat is de beste manier om aan te halen, hoe gebeurt het in de praktijk en wat is daarbij de rol van het LJN? Analyse van een grote databank met jurisprudentieverwijzingen in en literatuur geeft inzicht in hoeverre Rechtspraak.nl een zelfstandige jurisprudentiebron aan het worden is, welke gerechten zichzelf of juist andere gerechten aanhalen, en wat de verschillen zijn tussen citaties in en wetenschappelijke literatuur. In paragraaf 3 worden enkele conclusies getrokken en wordt stilgestaan bij de noodzaak om tot meer open standaarden te komen in de juridische informatiemarkt. 1 Publicatie en van 1.1 Overlap tussen Rechtspraak.nl en tijdschriften Onderzoek in 2005 leerde dat er slechts beperkt overlap zat tussen de gepubliceerd op Rechtspraak.nl en commerciële tijdschriften. 2 Zo bleek ruim de helft van de in tijdschriften gepubliceerde hof- en rechtbank niet op Rechtspraak.nl te staan. De afgelopen vijf jaar is er echter veel veranderd. Figuur 1 laat zien dat het aantal gepubliceerde van Nederlandse instanties is toegenomen van 8607 in 2000 naar in Het percentage daarvan dat zowel op Rechtpraak.nl staat als in een of meer tijdschriften blijft al die jaren stabiel tussen de 25% en 30%. Het percentage dat alleen op Rechtspraak.nl staat, neemt echter toe van 29,6% tot 70,2%. Tegelijkertijd neemt het percentage uit NEDERLANDS JURISTENBLAD AFL. 32

2 Jaar van uitspraak Gepubliceerde Nederlandse Daarvan: Alleen Rechtspraak.nl Zowel Rechtspraak.nl als tijdschrift Alleen tijdschrift ,6% ,0% ,3% ,8% ,1% ,1% ,6% ,0% ,4% ,3% ,2% ,5% ,1% ,6% ,2% ,0% ,1% ,8% ,9% ,3% ,7% ,2% ,2% ,6% ,8% ,2% ,0% ,8% ,9% ,3% ,2% ,1% ,7% Figuur 1: Vergelijking publicatie van op Rechtspraak.nl en in tijdschriften, gebaseerd op het jaar van uitspraak. spraken dat alleen in een of meer tijdschriften is te vinden en dus niet op Rechtpraak.nl af van 43,3% in 2000 tot minder dan 3,7% in Het feit dat de vier hoogste rechtscolleges inmiddels vrijwel alle (inhoudelijke) op Rechtspraak.nl publiceren, speelt natuurlijk een belangrijke rol in deze ontwikkeling. Maar ook bij de rechtbanken is een substantiële verandering zichtbaar: het aantal op Rechtspraak.nl gepubliceerde steeg van 1975 in 2000 tot in 2010, terwijl het aantal dat alleen in tijdschriften stond, daalde van 1180 naar 435 (respectievelijk 37,4% en 3,7% van de in Nederland gepubliceerde rechtbank). Bij de gerechtshoven is een vergelijkbare trend waarneembaar; het alleen-tijdschrift-percentage zakte van 46,6% naar 7,1%. 1.2 Het selectiebeleid van tijdschriftredacties Al mag het aantal dat alleen in jurisprudentieperiodieken verschijnt afnemen, tussen de tijdschriften onderling zijn er aanzienlijke verschillen. In Figuur 2 zijn de 25 tijdschriften opgenomen die de meeste van Nederlandse rechtscolleges uit 2010 publiceerden. Daarbij zijn diverse indicatoren opgenomen die in deze en de volgende paragrafen zullen worden besproken. Om te beginnen is in kolom B zichtbaar welk percentage van de gepubliceerde (Nederlandse) niet op Rechtspraak.nl is te vinden. Tijdschriften waarin te vinden zijn die het algemeen juridisch debat beheersen en/of van de hoogste rechtscolleges zijn, hebben het zal weinig verbazing wekken een grote overlap met Rechtspraak.nl. Het zijn daarentegen vooral de tijdschriften met feitenrechtspraak die boven de 10% weten te scoren. Actuele Rechtspraak Ondernemingspraktijk (ARO) scoort met 82% zeer hoog. Dit tijdschrift publiceert veel van de Ondernemingskamer van het Hof Amsterdam, die niet alle op Rechtspraak.nl verschijnen. 3 Interessant is ook het aantal doublures tussen tijdschriften onderling. In de onderzochte periodieken zijn in totaal 8587 Nederlandse rechterlijke uit 2010 gevonden, met in totaal Een in een tijdschrift gepubliceerde uitspraak heeft derhalve een doublurefactor van 1,6. Opmerkelijk is dat het aantal in tijdschriften gepubliceerde in tien jaar tijd met 30% is toegenomen, maar dat deze doublurefactor al tien jaar lang tussen de 1,5 en 1,6 schommelt. In kolom C van Figuur 2 is te zien hoe de individuele tijdschriften scoren. Ook hier zal de uitkomst niet echt bevreemden: (vrijwel) alle die in NJ, BNB en VN staan, worden ook in andere tijdschriften gepubliceerd, maar meer dan 75% van de in tijdschriften die zich richten op niches binnen de feitenrechtspraak zoals JV, TAR, PRG, NJF en NJFS wordt in geen enkel ander tijdschrift opgenomen. 1.3 Actualiteit van de gepubliceerde Juristen willen snel kennisnemen van belangwekkende : een uitspraak kan immers direct relevant zijn voor de beroepspraktijk. De gemiddelde snelheid waarmee in 2010 op Rechtspraak.nl verschenen was 33 dagen. Statistisch beschouwd is dit gemiddelde echter een gevaarlijke maat, omdat het bijvoorbeeld op verzoek van gebruikers publiceren van (zeer) oude tot een aanzienlijke verhoging van dit gemiddelde kan leiden. 4 De mediaan de middelste waarneming is daarom een betrouwbaarder maat. Voor alle op Rechtspraak.nl lag de mediaan tussen 2005 en 2009 op zeven á acht en in 2010 is deze gezakt naar zes weekdagen. Met andere woorden: meer dan de helft van alle uit- Auteur disatieplatform Juriconnect en bij de ontwikkeling van de European Case Law Identifier. Tevens is hij medeauteur van het in noot 17 genoemde rapport. spraak.nl een representatief beeld?, Trema 2006/1, p Zie ook: V.G.G. Bergwerf & A.R. Houweling, Arbeidsrechtelijke jurisprudentie op rechtspraak.nl: foliojurisprudentie exit?, ArbeidsRecht 2008/7. 3. < Gerechtshoven/Amsterdam/ OverHetGe- rechtshof/organisatie/pages/ondernemings- kamer.aspx>, geraadpleegd op 7 juli Zie bijv. LJN AM4241 uit 1976 en LJN BB8238 uit 1979, gepubliceerd in respectievelijk 2011 en Mr. M. van Opijnen is senior adviseur rechtsinformatica bij Spir-it, de IT-organisatie van de Raad voor de rechtspraak, en doet promotieonderzoek naar de toegankelijkheidsverbetering van rechterlijke. Hij is actief betrokken bij het standaar- Noten 2. M. van Opijnen, op Recht- NEDERLANDS JURISTENBLAD AFL

3 Wetenschap Tijdschrift (A) Nederlandse uit 2010 (B) niet op Rechtspraak.nl (C) niet tevens in andere tijdschriften (D) Gemiddelde publicatiesnelheid 2010 (E) Mediane publicatiesnelheid 2010 (F) met ( ) (G) Gemiddelde lengte ( ) 1 NTFR ,9% 40,6% ,7% RvdW ,4% 44, ,0% 0 3 VN ,8% 7, ,2% NJB 753 6,0% 10,1% ,0% 0 5 NJF ,8% 75,5% ,0% 0 6 JV ,7% 95,2% ,4% NJ 439 3,0% 3,2% ,4% USZ 395 0,5% 43,3% ,2% NS ,1% 43,6% ,0% 0 10 Belastingblad 353 3,7% 21,8% ,3% JOR ,3% 36,5% ,6% NJFS 336 8,9% 86,3% ,0% 0 13 RSV 320 1,6% 32,8% ,0% JAR ,2% 56,6% ,0% 0 15 PRG 286 7,0% 75,9% ,0% AB 279 3,6% 47,7% ,7% JRV ,5% 28,1% ,0% 0 18 JB 274 4,0% 45,6% ,0% BNB 268 0,4% 0,0% ,5% JWWB 262 0,0% 45,0% ,2% TAR ,3% 94,6% ,9% ARO ,0% 47,0% ,0% 0 23 JPF 154 3,2% 70,1% ,5% RFR 152 5,3% 46,7% ,0% 0 25 RAR ,3% 42,7% ,0% 0 Figuur 2: Vergelijking van de 25 tijdschriften die de meeste Nederlandse uit 2010 publiceerden. Voor de berekeningen in kolom C zijn niet alleen deze 25, maar alle tijdschriften betrokken. spraken wordt binnen zeven dagen gepubliceerd. van de Hoge Raad en de ABRvS worden vrijwel altijd op de dag van uitspraak gepubliceerd. Rechtbanken en gerechtshoven doen er wat langer over: in 2010 scoorden ze een mediaan van respectievelijk dertien en veertien (zie Figuur 3). Jaar van publicatie: Gemiddelde voor alle gerechten Mediaan voor alle gerechten Mediaan per (type) gerecht : Hoge Raad ABRvS CBb CRvB Gerechtshoven Rechtbanken Figuur 3: Publicatiesnelheid Rechtspraak.nl in weekdagen In vergelijking met Rechtspraak.nl scoren de tijdschriften een stuk slechter: de mediaan voor alle tijdschriften lag voor 2010 op 81 dagen, het gemiddelde op 103. In de kolommen D en E van Figuur 2 zijn gemiddelde en mediane publicatiesnelheid per tijdschrift opgenomen. Rechtspraak van de Week en NJ zijn relatief snel (met een mediaan van respectievelijk 27 en 32), negen tijdschriften evenwel hebben een mediaan boven 95: de helft van de die ze publiceren, is minstens drie maanden oud. De aanwezigheid van een blijkt bij sommige tijdschriften overigens van grote invloed op de publicatiesnelheid. In Figuur 4 is dit in beeld gebracht voor vier tijdschriften met veel omvangrijke s. Mediaan Gemiddelde Tijdschrift met zonder met zonder BNB JB JOR NJ Figuur 4: Vergelijking publicatiesnelheid (2010) van met en zonder in vier rijke tijdschriften. Bij de NJ is het verschil het meest significant: de mediaan voor zonder is negentien dagen, die voor geannoteerde is bijna acht keer zo hoog NEDERLANDS JURISTENBLAD AFL. 32

4 Het is opmerkelijk dat de opname van een bij de JB nauwelijks tot verschil in publicatiesnelheid leidt, terwijl het verband bij de JOR zelfs omgekeerd evenredig is: met worden in dat tijdschrift aanzienlijk sneller gepubliceerd dan ongeannoteerde. Verschil in redactioneel beleid kan natuurlijk aan dergelijke verschillen ten grondslag liggen: men kan ervoor kiezen om belangrijke snel desnoods ongeannoteerd te publiceren, men kan er ook voor kiezen om geannoteerde aan te vullen met oudere die minder urgentie hebben. Een andere conclusie die men uit deze tabel kan trekken, is dat een NJ-annotator gemiddeld meer dan vier keer zo veel tijd nodig heeft als een JB-annotator. 1.4 Annotaties Hoelang s ook op zich mogen laten wachten, voor veel tijdschriften bieden ze essentiële meerwaarde. In Figuur 2 blijkt dit bijvoorbeeld uit het feit dat tijdschriften die in hun selectie ten opzichte van zowel Rechtspraak.nl als andere tijdschriften weinig uniek zijn zoals NJ, BNB en VN een hoog percentage s scoren. Men zou wellicht verwachten dat door de toenemende beschikbaarheid van in het publieke domein, tijdschriftredacties toegevoegde waarde gaan zoeken in meer en substantiëlere s. Deze veronderstelling wordt door de cijfers evenwel gelogenstraft. Figuur 5 toont het aantal s als percentage van het aantal : waar men een toename zou verwachten, is eerder sprake van een zeer lichte afname. In Figuur 6 is de gemiddelde lengte van de s in beeld gebracht. Terwijl er tot 2008 sprake was van een geleidelijke stijging, is de trend de laatste twee jaar weer omgebogen Figuur 5: Annotaties als percentage van het aantal Figuur 6: Gemiddelde lengte (in aantal woorden) van s Gegevens per tijdschrift zijn te vinden in de laatste twee kolommen van Figuur 2. In kolom F is de dichtheid over de laatste drie jaar weergegeven. Meer dan de helft van de tijdschriften scoort 5% of minder; slechts vier tijdschriften (VN, JOR, AB en BNB) annoteren meer dan de helft van de opgenomen. Uit kolom G blijken TAR, NJ en BNB de langste s te bevatten, maar daarbij dient aangetekend dat het gemiddelde van TAR is gebaseerd op slechts tien s. 1.5 Publicatie en per (type) gerecht Publicatie en van kan niet alleen worden onderzocht vanuit het perspectief van de tijdschriften, maar ook vanuit het perspectief van de rechterlijke instanties. Het zal daarbij geen verbazing wekken dat Bij alle hoogste beroepsinstanties blijkt de eigen jurisprudentie favoriet, maar bij de CRvB nog het meest: 91,6% van de door de CRvB aangehaalde zijn van de CRvB zelf vooral de van de hoogste colleges veel worden gepubliceerd en geannoteerd. Er zijn echter opvallende waarnemingen te doen, zoals blijkt in Figuur 7, waarin alle tussen 2000 en 2010 in tijdschriften gepubliceerde zijn onderzocht. In kolom A is het aantal gepubliceerde opgenomen, in kolom B het aantal. De doublurefactor die we in paragraaf 1.2 definieerden, blijkt per instantie flink te verschillen; een gepubliceerde uitspraak van de Hoge Raad vinden we direct in 2,4 tijdschrift terug, maar bij rechtbanken of de ABRvS ligt deze verhouding op slechts 1,2. Kolom D toont hoeveel in enig tijdschrift waardig zijn bevonden, in kolom E is dit uitgedrukt als percentage van het totaal aantal gepubliceerde. CBB en HvJ EU blijken hier zeer goed te scoren: 70% van de gepubliceerde wordt ten minste eenmaal geannoteerd; bij de CRvB ligt dit percentage op slechts 14,5%. In de kolommen F en G is niet gekeken naar de vraag of een uitspraak überhaupt geannoteerd is, maar naar het aantal individuele s. Ook hier scoort CBB hoog, samen met ABRvS en de Europese instanties: in meer dan de helft van de wordt er ook een noot opgenomen. Opvallend is hier de relatief lage score van de Hoge Raad, die echter weer wel hoog scoort in kolom H het aantal s dat wordt geschreven indien de uitspraak ergens waardig is bevonden. Met andere woorden: arresten van de Hoge Raad verschijnen in twee derde van de ongeannoteerd, maar indien een arrest van de Hoge Raad wel waardig wordt bevonden, dan zijn er ook meteen 1,8 commentaren bij te vinden de hoogste score van alle instanties. Ook het HvJ EU scoort hier opvallend hoog, met 1,6. NEDERLANDS JURISTENBLAD AFL

5 Wetenschap (A) Aantal gepub. in een of meer tijdschriften (B) Aantal (C) Gem. aantal per gepub. uitspraak (D) Aantal geannoteerde (E) D als percentage van A (F) Aantal s (G) F als percentage van B (H) Annotaties per geannoteerde uitspraak (F/E) (I) Max. aantal per gepub. uitspraak HR , ,1% ,7% 1,8 9 7 ABRvS , ,9% ,5% 1,2 5 4 CRvB , ,5% ,4% 1,2 8 6 CBb , ,5% ,3% 1,1 4 3 Gerechtshoven , ,0% ,5% 1,1 8 4 Rechtbanken , ,9% ,1% 1,1 8 5 Hof EU , ,0% ,4% 1, EHRM , ,7% ,6% 1,3 7 7 Overig , ,1% ,7% 1,0 4 3 Totaal , ,7% ,1% 1,3 Figuur 7: Vindplaatsen en s per (type) gerecht (J) Max. aantal s bij een uitspraak 2 Citatie 2.1 Over de wijze van citeren Net als in veel andere landen zijn er in Nederland geen officiële regels voor het citeren van wetten en. Het meest gebruikt is de Leidraad voor juridische auteurs, 5 ook al worden de regels daarvan in de praktijk slecht toegepast. 6 De 2010-versie van de Leidraad schrijft voor dat moeten worden aangehaald met een vindplaats, tenzij de uitspraak op Rechtspraak.nl is gepubliceerd, in welk geval het LJN volstaat. Is noch vindplaats, noch LJN bekend, dan dienen de uitspraakkenmerken instantie, uitspraakdatum en zaaknummer te worden vermeld. De toegankelijkheid van informatie wordt door een ruimere beschikbaarheid op zichzelf nog niet verbeterd Het LJN is echter niet alleen het nummer dat wordt toegekend aan die op Rechtspraak.nl worden gepubliceerd. In de LJN-index is inmiddels bijna een half miljoen in Nederland gepubliceerde opgenomen, met circa ; nog niet de helft daarvan staat op Rechtspraak.nl. Helemaal compleet is de LJN-index nog niet: sommige tijdschriften zijn nog niet geïndexeerd, 7 en nog niet alle van de wel opgenomen tijdschriften zijn door de uitgevers gedigitaliseerd en dus nog niet van een LJN voorzien. Zo is de NJ vanaf 1965 volledig digitaal beschikbaar, maar van oudere is slechts een kleine selectie in de LJN-index opgenomen. In de literatuur worden nog zo n niet-gedigitaliseerde oude geciteerd, waaronder zo n NJ-nummers. Omdat echter het gros van de gepubliceerde wel in de LJN-index staat, zou het, anders dan de Leidraad voorschrijft, aanbeveling verdienen om ten minste altijd het LJN vermelden, ook al staat de uitspraak niet op Rechtspraak.nl. Bij gebruik van een van die vele andere tijdschriftspecifieke nummers wordt de lezer steeds naar één specifiek tijdschrift gestuurd; als medium- en uitgeversonafhankelijk nummer heeft het LJN dit nadeel niet. 8 Dit doet zich nog veel sterker gevoelen bij diepgaand jurisprudentieonderzoek, zoals wordt geïllustreerd in kader 1. De problematiek die voor juristen voortvloeit uit het gebrek aan een eenduidige nummeringsystematiek voor rechterlijke speelt niet alleen in Nederland. 9 Met de toenemende Europeanisering van het recht en de toenemende noodzaak om kennis te nemen van buitenlandse heeft het probleem bovendien een grensoverschrijdende dimensie gekregen. 10,11 De Raad van de Europese Unie heeft daarom in december 2010 de aanbeveling gedaan om in alle landen eenzelfde nummeringmethode voor te gebruiken: de European Case Law Identifier. 12 Deze identifier bestaat uit vijf componenten: ECLI :landcode:gerechtscode:jaar van uitspraak:volgnummer. Een uitspraak van de Nederlandse Hoge Raad zou bijvoorbeeld kunnen luiden: ECLI:NL:HR:2012:3418, terwijl een uitspraak van de Franse Cour de cassation aangehaald kan worden als: ECLI:FR:CASS:2000: De EU-Raadsconclusies definiëren bovendien een eenvormige set van ontsluitingsgegevens, en vragen de Commissie een meertalige zoekinterface op het Europese e-justice portaal 13 te implementeren. Verschillende landen, alsmede het Hof van Justitie van de Europese Unie, werken thans aan de implementatie van ECLI. In Nederland is de overgang van LJN naar ECLI voorzien voor medio Citatie in de praktijk Volgens de methodiek die is beschreven in kader 2 is een omvangrijke citatiedatabank opgebouwd. Analyse van deze databank brengt interessante gegevens aan het licht over de manier waarop in de praktijk wordt geciteerd. In de op Rechtspraak.nl gepubliceerde zijn ruim citaties gevonden. In Figuur 8 is te zien welke vorm deze hebben. Bleek in 2000 nog 92% van alle citaties met een of meer te geschieden, in 2010 is dat nog slechts 42%. In laatstgenoemd jaar geschiedde 43% van alle citaties met een LJN: 27% alleen als LJN, 16% in combinatie met één of meer 2146 NEDERLANDS JURISTENBLAD AFL. 32

6 tijdschriftaanduidingen. Het citeren met alleen de uitspraakkenmerken dus zonder LJN of vindplaats schommelt tussen 8% en 16% % 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10% 0% Vindplaats Kenmerken LJN+vindplaats LJN Figuur 8: Citatiemethode gebruikt in de op Rechtspraak.nl. Uit Figuur 9 blijkt dat ook rechtsgeleerde auteurs steeds vaker het LJN gebruiken om te citeren, al is het iets minder gretig. Waarschijnlijk hangt dit samen met eindredactionele voorschriften; de onderste drie voorbeelden in kader 1 illustreren dat tijdschriftredacties bij voorkeur zien dat worden aangehaald met een verwijzing naar het eigen tijdschrift Vindplaats Kenmerken LJN+vindplaats LJN Figuur 9: Citatiemethode gebruikt in rechtswetenschappelijke literatuur. Basis: citaties in s en tijdschriftartikelen. Maar ook al zijn vindplaatsaanduidingen eigenlijk niet meer nodig, het gebruik ervan kan iets zeggen over de populariteit van de geciteerde tijdschriften. Figuur 10 laat zien welke tijdschriften het meest voor citatie worden gebruikt, waarbij een vergelijking is gemaakt met het aandeel dat deze tijdschriften hebben in het totale corpus van. NJ en BNB blijken in zowel als wetenschappelijke publicaties favoriet. Jurisprudentiecitaties in Tijdschrift Aandeel in citaties Aandeel in Tijdschrift Jurisprudentiecitatie in literatuur Aandeel in citaties Aandeel in NJ 41,8% 11,00% NJ 28,9% 11,00% BNB 19,9% 6,20% BNB 24,5% 6,20% JV 10,5% 2,10% VN 14,2% 10,50% AB 4,1% 6,20% AB 5,6% 6,20% VN 3,7% 10,50% FED 3,0% 5,20% RSV 3,5% 3,10% WFR 2,0% 1,40% JB 1,9% 1,90% JOR 1,9% 1,50% USZ 1,7% 1,80% NTFR 1,9% 6,80% Overige 12,9% 57,20% Overige 18,0% 51,20% 100,00% 100,00% 100,00% 100,00% Figuur 10: Aandeel van tijdschriften in citaties, vergeleken met aandeel van tijdschrift in aantal. 2.3 Rechtspraak.nl als zelfstandige bron van jurisprudentie In paragraaf 1.1 zagen we reeds dat slechts een beperkt deel van de van Rechtspraak.nl door tijdschriftredacties publicatiewaardig wordt bevonden. Interessant is dan de vraag hoeveel op Rechtspraak.nl gepubliceerde die niet in de tijdschriften staan, wel een jurisprudentievormend karakter hebben. In Figuur 11 is hiervoor als criterium genomen de mate waarin op Rechtspraak.nl gepubliceerde worden geciteerd. Daarbij is onderscheid gemaakt tussen de die wel en niet door tijdschriften zijn overgenomen. Uit kolom A blijkt dat 21,3% van de die worden geciteerd door andere, niet in enig tijdschrift is gepubliceerd. Bij die door de literatuur worden geciteerd, ligt dit percentage op 17,2%. Dit zijn vrij substantiële aantallen, waaruit men mag concluderen dat Rechtspraak.nl een zelfstandige jurisprudentiebron is geworden. Geciteerde die alleen op Rechtspraak.nl staan, worden blijkens kolom C echter beduidend minder vaak aangehaald dan die ook in een tijdschrift staan. 5. M.H. Bastiaans, Leidraad voor juridische es the End of Multiple and Complex Cita- Australian Experience, in: BILETA Citations Information Systems JURIX 2008: The auteurs 2010, Kluwer; Deventer tions, in: Legal Knowledge and Information Workshop: strategies for accessing law and Twenty-First Annual Conference, E. Fran- 6. Zie bijvoorbeeld voor een kwantitatieve Systems JURIX 2006: The Nineteenth legal information, Edinburgh cesconi, G. Sartor & D. Tiscornia (red.), analyse van het (niet) volgen van de citatie- Annual Conference, T.M. van Engers (red.), 10. Zie over grensoverschrijdende citaties: Amsterdam: IOS Press regels voor Europese regelgeving: M. van Amsterdam: IOS Press M. Gelter & M. Siems, Networks, dialogue 12. Raad van de Europese Unie, Raadscon- Opijnen, Searching for References to 8. Zie ook: M. van Opijnen, Waarom or one-way traffic? an empirical analysis of clusies waarin de invoering wordt aanbevo- Secondary EU Legislation, in: Fourth Inter- Lindenbaum-Cohen een Landelijk Jurispru- cross-citations between ten European len van een Europese identificatiecode voor national Workshop on Juris-informatics dentienummer (LJN) heeft, Trema 2009/6, supreme courts, 2011, < jurisprudentie (ECLI), en van een minimum- (JURISIN 2010), Satoshi Tojo (red.), Tokio p abstract= >. aantal uniforme metagegevens betreffende Zie onder meer: A. Mowbray, G. Green- 11. M. van Opijnen, Finding Case Law on jurisprudentie, PbEU 2011, C 127/ Zie over deze problematiek: M. van Opi- leaf & P. Chung, A Uniform Approach for a European Scale Current Practice and 13. < jnen, A Public Index of Case Law Referenc- Vendor and Media Neutral Citation the Future Work, in: Legal Knowledge and NEDERLANDS JURISTENBLAD AFL

7 Wetenschap (A) Aantal geciteerde (B) Aantal citaties (C) Gem. aantal citaties per geciteerde uitspraak (B/A) Citerende bron: Uitspraak op Rechtspraak.nl en ,7% ,9% 2,4 in tijdschrift Uitspraak allen op Rechtspraak.nl ,3% ,1% 1,3 Totaal % % 2,2 Citerende bron: literatuur Uitspraak op Rechtspraak.nl en in tijdschrift ,8% ,8% 5,8 Uitspraak allen op Rechtspraak.nl ,2% ,2% 1,8 Totaal % % 5,1 Figuur 11: In hoeverre worden op Rechtspraak.nl geciteerd, ook als ze niet in tijdschriften staan? 2.4 Kruisverwijzingen tussen gerechten De citatiedatabank kan ook worden gebruikt om te analyseren welke instanties vaak naar elkaar of zichzelf verwijzen. Figuur 12 geeft een beeld van dergelijke kruisverwijzingen. Bij alle hoogste beroepsinstanties blijkt de eigen jurisprudentie favoriet, maar bij de CRvB nog het meest: 91,6% van de door de CRvB aangehaalde zijn van de CRvB zelf. Bij de rechtbanken is een veel gedifferentieerder beeld te zien, hetgeen natuurlijk verklaard kan worden uit het veel gedifferentieerder zaaksaanbod. Verwijzingen naar het HvJ EU komen relatief het meest voor bij het CBB, de ABRvS en de gerechtshoven, 14 citaties van EHRM- komen relatief het meest voor bij de rechtbanken en de ABRvS. Citerende instantie: Geciteerde Hoge CRvB AB RvS CBb Gerechtshobank Recht- Totaal instantie Raad Hoge Raad 79,3% 3,2% 1,7% 6,4% 79,5% 34,5% 57,3% CRvB 0,9% 91,6% 0,7% 1,1% 0,4% 9,9% 10,9% AB Rvs 1,0% 0,6% 79,2% 4,2% 0,8% 23,8% 10,1% CBb 0,2% 0,0% 0,2% 62,1% 0,2% 1,5% 1,5% Gerechtshof 5,7% 0,3% 0,2% 0,8% 5,9% 6,2% 5,0% Rechtbank 2,7% 1,5% 4,3% 4,9% 1,8% 12,4% 4,8% HvJ EU 7,6% 2,0% 9,4% 19,1% 9,9% 7,6% 7,6% EHRM 2,7% 0,7% 4,3% 1,5% 1,4% 4,1% 2,7% Totaal 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Figuur 12: Welke instantie citeert welke instantie? Basis: de van Rechtspraak.nl Bij gerechtshoven en rechtbanken kan vervolgens worden onderzocht in hoeverre verwijzingen naar het instantietype ook verwijzingen naar het eigen gerecht zijn. Voor de gerechthoven is dit weergegeven in Figuur 13: het Hof Arnhem blijkt het minst naar zichzelf te verwijzen, het Hof Leeuwarden het meest. Gerechtshof Percentage Zelfreferentie Amsterdam 68,8% Amhem 43,7% s-gravenhage 50,0% s-hertogenbosch 47,1% Leeuwarden 72,8% Figuur 13: De mate waarin gerechtshoven naar de eigen arresten verwijzen als percentage van de verwijzingen naar alle hoven. De verwijzingen van rechtbanken onderling zijn opgenomen in Figuur 14 het vreemdelingenrecht is daarbij buiten beschouwing gelaten, omdat de bijzondere Zoekt, gij zult niet vinden Stel: u bent verdiept in de onrechtmatige overheidsdaad, en stuit op het Iranese vluchtelinge -arrest van de Hoge Raad. Dat deze uitspraak is geannoteerd in AB, Gst., JA, JB, JV en NJ kunt u in een handomdraai in de LJN-index vinden, maar u wilt bovendien weten waar in rechtspraak en doctrine dit arrest is besproken of aangehaald. Eén zoekopdracht volstaat echter niet, want dit arrest wordt op tal van manieren aangehaald, zoals geïllustreerd in onderstaand overzicht. Citerende tekst Citatiewijze AB RvS, LJN BI6096 JV 2007/322 AB RvS, LJN BD4462 Hoge Raad van 13 april 2007 in zaak nr. C06/081HR Rechtbank s-gravenhage, LJN AZ8751 LJN BI7434 Rechtbank s-gravenhage, NJ 2008, 576 LJN BJ9119 Kronieken NTBR 2008, 4 RvdW 2007, 397 Annotatie bij AB 2009, 65 AB 2008, 16 Annotatie bij Gst. 2008, 53 Gst. 2007, 90 Annotatie bij JB 2009, 42 JB 2007/100 Sommige uitgevers, zoals Kluwer, bieden in hun portaal een lijst met links aan naar artikelen en die dit arrest citeren, maar die lijst is verre van compleet. Deels wordt dit veroorzaakt doordat alleen verwijzingen naar producten van de uitgever zelf zijn opgenomen, iets wat voor de juridisch onderzoeker natuurlijk geen relevant criterium is. Uitgevers zelf integreren het LJN nog niet volledig in hun portalen, en ontmoedigen daarmee het gebruik ervan. Als men in het Sdu-portaal met het LJN zoekt naar een uitspraak die niet op Rechtspraak.nl is gepubliceerd maar wel in een van de Sdu-tijdschriften bijvoorbeeld LJN AF9938, gepubliceerd als JOR 2002/10 zal men de uitspraak niet vinden. In het Kluwerportaal kan men die zowel in een Kluwertijdschrift als op Rechtspraak.nl staan, met behulp van het LJN soms wel (LJN BK4549, Gst. 2010/63) en soms niet (LJN AA9532, Gst. 2000/2045) vinden NEDERLANDS JURISTENBLAD AFL. 32

8 Rotterdam 81,5% 3,9% 14,6% Utrecht 79,3% 8,6% 12,1% Amsterdam 68,2% 11,2% 20,6% Dordrecht 57,7% 18,6% 23,7% Leeuwarden 45,3% 5,3% 48,4% Arnhem 40,5% 9,7% 49,8% Almelo 39,7% 8,8% 51,5% Zutphen 38,6% 16,8% 44,6% Roermond 38,3% 14,8% 46,9% Haarlem 38,1% 24,4% 37,5% Maastricht 36,4% 10,2% 53,4% Breda 34,1% 8,0% 58,0% Alkmaar 33,3% 25,0% 41,7% Middelburg 29,2% 4,2% 66,7% s-gravenhage 26,2% 12,8% 61,0% Zwolle-Lelystad 20,9% 15,1% 64,0% Assen 20,8% 12,5% 66,7% s-hertogenbosch 18,9% 13,2% 67,9% Groningen 14,3% 20,4% 65,3% 0% 20% 40% 60% 80% 100% Eigen rechtbank Rechtbanken binnen ressort Rechtbanken buiten ressort Figuur 14: Verwijzingen van rechtbank naar rechtbank ( ), exclusief vreemdelingenzaken. Rechtspraak.nl geciteerd door (A) Doctrine (NO) (B) (NO) Citaties in alle beschikbare bronnen (C) Doctrine (NO) (D) (NO) (E) (O) HvJ EU - - 7,1% 5,4% 5,1% EHRM - - 1,3% 2,3% 3,2% Hoge Raad 54,7% 45,3% 66,4% 58,9% 47,4% AB RvS 8,4% 22,1% 5,1% 16,7% 19,8% CRvB 3,7% 19,7% 2,5% 10,9% 14,1% CBb 1,1% 1,5% 0,5% 0,5% 0,9% Gerechtshof 18,1% 4,8% 11,2% 2,7% 3,9% Rechtbank 14,0% 6,6% 5,8% 2,6% 5,6% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Figuur 15: De mate waarin van verschillende instanties worden aangehaald in doctrine en. O = ontdubbeld, NO = niet-ontdubbeld. positie van de Vreemdelingenkamer van de Rechtbank s-gravenhage een te vertekend beeld geeft. In de grafiek is bij de verwijzingen naar andere rechtbanken bovendien een onderscheid gemaakt naar rechtbanken binnen en buiten het eigen ressort. De Rechtbanken Rotterdam en Utrecht scoren buitengewoon hoog met het citeren uit eigen werk (respectievelijk 81,5% en 79,3%), in tegenstelling tot Groningen en s-hertogenbosch (14,3% respectievelijk 18,9%). 2.5 Verschillen tussen het aanhalen van jurisprudentie door literatuur en In de vorige paragraaf werd onderzocht in welke mate gerechten worden geciteerd in op Rechtspraak. nl. Een vergelijkbaar onderzoek kunnen we doen naar citaties in rechtswetenschappelijke literatuur. Omdat een methodologisch probleem daarbij wordt gevormd door de keuze van de gegevensset, zijn er in Figuur 15 meerdere gebruikt. In de kolommen A en B is allereerst gekeken in hoeverre de op Rechtspraak.nl gepubliceerde geciteerd worden in doctrine, respectievelijk andere. De citaties zijn daarbij niet-ontdubbeld geteld: elke citatie is er één (zie ook kader 2). Om de vergelijking wat eerlijker te maken, zijn de citaties in (kolom B) ook zo geteld. Wat opvalt bij vergelijking van (A) en (B) is dat in de literatuur van feitelijke instanties relatief vaker worden aangehaald dan in. In die worden vooral ABRvS en CRvB veel meer geciteerd. Een deel van de verklaring kan worden gezocht in de oververtegenwoordiging van deze instanties op Rechtspraak.nl, in combinatie met het in paragraaf 2.4 geconstateerde hoge percentage zelfverwijzingen van deze instanties. Een vergelijkbare tendens zien we in de kolommen C en D, die in tegenstelling tot de kolommen A en B niet zijn gebaseerd op de geciteerde, maar op de citerende brondocumenten de geciteerde zijn dus niet beperkt tot die welke op Rechtspraak.nl zijn gepubliceerd. In kolom E zijn citaties wel ontdubbeld opgenomen. Vergelijking met kolom D laat zien dat van de Hoge Raad en HvJ EU ontdubbeld lager scoren dan nietontdubbeld. Dit betekent dat juist deze relatief vaker binnen één uitspraak worden aangehaald. 3 Tot slot De kwantitatieve analyses in dit artikel illustreren de veranderingen in de jurisprudentiemarkt sinds de oprichting van Rechtspraak.nl in december Door Rechtspraak. nl is het aantal waar burger of jurist kennis van kan nemen enorm gegroeid. Was er aanvankelijk nog relatief weinig overlap tussen Rechtspraak.nl en de tijdschriften, anno 2011 kunnen we constateren dat de jurisprudentieperiodieken vooral herpubliceren wat ook al op Rechtspraak.nl is gepubliceerd enkele niche-tijdschriften daargelaten. De stijging van het aantal door de uitgevers gepubliceerde kent over deze tien jaar een groei van circa 30%. Geen explosieve groei de redacties blijven kennelijk zorgvuldig selecteren. Onvermijdelijk ziet men in het ene tijdschrift verschijnen wat ook al in het andere stond, maar deze doublurefactor is al tien jaar opvallend stabiel. Voorts zijn er natuurlijk grote verschillen tussen de tijdschriften onderling, maar er zijn geen aanwijzingen dat de uitgevers proberen de concurrentie met de publieke beschikbaarheid van aan te gaan door meer van (meer uitgebreide) s te voorzien de kwaliteit van de s is soms zelfs een bron van ongenoegen. 15 Ook qua actualiteit zijn er aanzienlijke verschillen tussen de tijdschriften, maar allemaal worden ze verslagen door Rechtspraak.nl. Ten slotte zagen we dat Rechtspraak.nl actief wordt gevolgd door schrijvende juristen: een substantieel aantal geciteerde is alleen op internet, en niet in de periodieken, te vinden. De publieke beschikbaarheid van legt echter ook genadeloos het gebrek aan een degelijke informatiearchitectuur binnen het juridische domein bloot. Kale beschikbaarheid is niet meer het grootste probleem: Kamerstukken, centrale wetgeving, decentrale regelgeving, Europese bronnen en de belangrijkste zijn inmiddels voor iedereen gratis te raadplegen; rechtswe- 14. Hierover uitgebreider: M. van Opijnen, Het communautaire geteld een kwantitatief onderzoek naar Europeesrechtelijke verwijzingen in rechterlijke en rechtswetenschappelijke literatuur, SEW 2011/6, p R. den Ouden, Oneigenlijke CPGselectie en napratende commentatoren, TFB 2008/1. NEDERLANDS JURISTENBLAD AFL

9 Wetenschap Gebruikte data en onderzoeksmethodiek Voor de paragrafen 2 en 3 is gebruikgemaakt van de LJNindex ( en de op Rechtspraak.nl gepubliceerde. In de LJN-index zijn de publicatie- en gegevens opgenomen van ruim zestig tijdschriften en databanken. Daarmee zijn weliswaar niet alle tijdschriften meegenomen, maar wel de belangrijkste. Vreemdelingen die alleen op de site van de Raad van State en niet op Rechtspraak.nl verschijnen, zijn tenzij ook gepubliceerd in een tijdschrift niet in het onderzoek betrokken. Voor paragraaf 2 is bovendien gebruikgemaakt van een interne databank met en vrijwel alle vakliteratuur is beschikbaar op de portalen van Kluwer en Sdu: s uit 41 jurisprudentietijdschriften; bestanden uit 89 commentaaredities (waaronder alle Groene Series en Tekst & Commentaar-edities van Kluwer, alsmede alle Sdu-Opmaat-commentaaredities); artikelen uit 29 tijdschriften; 25 handboeken. Met speciaal voor dit doel geschreven software 22 werden hieruit 1,2 miljoen citaties gedestilleerd, die zo veel als mogelijk allemaal zijn herleid naar het LJN. Hierbij zijn formeel-juridische verwijzingen (zoals de Hoge Raad die verwijst naar het hofarrest waartegen cassatie is aangetekend) buiten beschouwing te laten. Bovendien dienen de volgende opmerkingen te worden gemaakt: Tenzij anders vermeld zijn citaties ontdubbeld geteld: als uitspraak A driemaal verwijst naar uitspraak B, is deze verwijzing toch slechts eenmaal geteld. Bij de literatuur is dit lastiger, omdat de omvang van het verwijzende document enorm kan verschillen van een kleine tot een compleet handboek. In paragraaf 2.5 zijn voor de literatuur de citaties daarom niet-ontdubbeld geteld. In veel tabellen is gebruikgemaakt van het jaar van uitspraak, en niet van het jaar van publicatie omdat één uitspraak in meerdere jaren gepubliceerd kan zijn, zou een vergelijking op basis van het publicatiejaar tot statistisch onaanvaardbare resultaten hebben geleid. Het berekenen van de publicatietermijnen in de tijdschriften is gebaseerd op de assumptie dat alle gelijkmatig verspreid over het jaar zijn gepubliceerd. Teksten en functies op diverse websites zijn geverifieerd op 5 augustus tenschappelijke literatuur is nog nauwelijks in het publieke domein beschikbaar, maar dit leidt tot discussie 16 en concrete open access-initiatieven. 17 De digitalisering leidt echter ook tot een toenemend aantal aanbieders. Omdat een website minder investeringen vergt dan een drukpers en het opzetten van een distributienetwerk, ontstaan er talloze elektronische tijdschriften (zoals de Utrecht Law review), on line communities (zoals boek9.nl) en weblogs (zoals NJBlog.nl). De toegankelijkheid van informatie te definiëren als: (H)et gemak waarmee daadwerkelijk van de mogelijkheid om (...) informatie te raadplegen gebruik gemaakt kan worden 18 wordt door een ruimere beschikbaarheid op zichzelf echter nog niet verbeterd. Betere zoekmachines zijn een onvoldoende antwoord op de overvloed aan informatie als die informatie zelf onvoldoende is gestructureerd. In het kader van het standaardisatieplatform Juriconnect, 19 waarin grote producenten en consumenten van juridische informatie zijn verenigd, zijn afspraken gemaakt om het LJN te gebruiken als standaard voor jurisprudentienummering, maar het feitelijk gebruik daarvan is afhankelijk van concrete afspraken tussen uitgevers en gebruikers. De voorbeelden in kader 1 tonen aan dat uitgevers nog stevig vasthouden aan de eigen (nummering)standaarden. Dat is in hun eigen commercieel belang, maar niet in het belang van burger, praktijkjurist en wetenschap. Het is ook typerend voor de worsteling die traditionele uitgevers hebben met de afbrokkeling van hun rol als monopolistisch intermediair. In plaats van willig mee te deinen op de maatschappelijke stroom van open standaarden en kennisdeling, blijven ze daar koppig tegenin zwemmen. 20 Regelgeving waarin het gebruik van de ECLI (als opvolger van het LJN) wordt voorgeschreven, zou een eind kunnen maken aan een chaotische citatiepraktijk; hetzelfde geldt voor de identificatie en citatie van (nationale, decentrale en Europese) regelgeving, Kamerstukken en officiële publicaties. Toepassing van de beschikbare standaarden is te vrijblijvend. Innovatieve toepassingen komen daardoor moeilijk tot ontwikkeling, en efficiencywinst en kwaliteitsverbetering in juridische beroepspraktijk en wetenschappelijk onderzoek kunnen nauwelijks worden gerealiseerd Onder meer: E. Hoorn, JurisPedia en de zichtbaarheid van de rechtswetenschap, NJB 2005/39, L. van der Wees, De juridische wetenschap moet online!, AA 2011/1, p en W. Oosterbaan, Kennis achter de tolmuur, NRC weekblad & wetenschap 1 augustus 2009, p P. Piepers & L. van der Wees, Rechtencommentaar.nl de volgende stap in de ontsluiting van juridische informatie, < 18. Ministerie van BZK, Naar toegankelijkheid van overheidsinformatie, beleidskader voor het vergroten van toegankelijkheid van overheidsinformatie met informatie- en communicatietechnologie, 1997, p < Zie ook F. Rikhof, Juriconnect, realisatie van openbare standaarden binnen het fiscaal-juridisch domein, Intellectueel Kapitaal 2008/2, p F. Rikhof, Overpeinzingen bij de digitale wereld van uitgevers, Intellectueel Kapitaal 2008/8, p M. van Opijnen, Rechtspraak en digitale rechtsbronnen: nieuwe kansen, nieuwe plichten, Den Haag: Raad voor de rechtspraak M. van Opijnen, Canonicalizing Complex Case Law Citations, in: Legal Knowledge and Information Systems JURIX 2010: The 23d Annual Conference, R. Winkels (red.), Liverpool: IOS Press NEDERLANDS JURISTENBLAD AFL. 32