Compacte planten door geïntegreerde groeiregulatie

Transcriptie

1 Compacte planten door geïntegreerde groeiregulatie DLV Plant Postbus CA Wageningen Fase 1 Agro Business Park PV Wageningen T F E info@dlvplant.nl In opdracht van: Productschap Tuinbouw BCO Potplanten LTO Groeiservice BCO Compacte Planten Gefinancierd door: Productschap Tuinbouw Postbus AG Zoetermeer Uitgevoerd door: Josien van Spingelen Helma Verberkt Onderzoek DLV Plant PT-Projectnummer: Dit document is auteursrechtelijk beschermd. Niets uit deze uitgave mag derhalve worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of op enige andere wijze, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van DLV Plant. De merkrechten op de benaming DLV komen toe aan DLV Plant B.V.. Alle rechten dienaangaande worden voorbehouden. DLV Plant B.V. is niet aansprakelijk voor schade bij toepassing of gebruik van gegevens uit deze uitgave.

2 Inhoudsopgave Samenvatting 3 1 Inleiding en doel 4 2 Plan van aanpak project 5 3 Materiaal en methode fase Aanpak fase Groeiremmende maatregelen 8 4 Resultaten Potplanten Kuip- en terrasplanten Eenjarige zomerbloeiers 18 5 Conclusies en aanbevelingen 22 Bijlage 1. Overzicht potplanten 25 Bijlage 2. Overzicht kuip- en terrasplanten 26 Bijlage 3. Overzicht eenjarige zomerbloeiers 27 2

3 Samenvatting Bij de meeste potplanten, kuip- en terrasplanten en eenjarige zomerbloeiers is remmen van de planten noodzakelijk om tot het gewenste eindproduct te komen. Door de planten te remmen blijven deze compacter en hebben ze een betere plantopbouw. De gangbare manier van remmen met behulp van chemische middelen past minder goed binnen de huidige maatschappelijke visie over telen. Door diverse teeltfactoren in te zetten waarvan de interacties tevens een versterkend effect hebben op basis van de onderliggende plantfysiologie (= geïntegreerde groeiregulatie) kan dit probleem gerichter aangepakt worden. De doelstelling van het project is te komen tot een concept om compacte planten te telen door geïntegreerde groeiregulatie. Binnen het gekozen onderzoekstraject worden meerdere fasen onderscheiden: Fase 1: Fase 2: Fase 3: Fase 4: Analyse kennis onderzoek compacte planten en toepassing in de praktijk. Onderzoek naar diverse factoren met vernieuwd inzicht op basis van de literatuurstudie en aanvullende analyse. Onderzoek naar de interacties tussen de diverse teeltfactoren. Implementatie en toepassing binnen het teeltproces. Het project wordt in nauw overleg uitgevoerd met een BCO Compacte Planten, aangesteld door het Productschap Tuinbouw en afgevaardigden vanuit diverse landelijke gewascommissies van LTO Groeiservice en diverse bedrijven en organisaties. Aan de hand van de literatuurstudie met daarin verwerkt het wetenschappelijk onderzoek aangevuld met praktijkonderzoek en de praktische kennis en ervaring bij telerorganisaties (LTO Groeiservice), onderzoekers en adviseurs is in fase 1 een analyse gemaakt hoe deze technieken in de praktijk reeds toegepast worden en welke toegevoegde waarde verkregen wordt met de te genereren kennis en methodieken uit dit project. Qua groeiremmende maatregelen is gekeken naar gewas- en raskeuze, temperatuur, RV, licht, substraat, potvochtigheid, bemesting, trillingen, toediening van middelen en teelthandelingen. Van bovenstaande punten wordt een deel reeds toegepast om een gewas compact te houden. Echter het nodige onderzoek is vereist is om meer gerichte sturing te kunnen geven. Perspectiefvol zijn: vernieuwde genetische technieken om te komen tot compacte planten, gerichtere toepasbaarheid van licht (spectrum, intensiteit, moment van toediening) in combinatie met temperatuur, watergift en bemesting in combinatie met sturings- en toetsmethodieken, beïnvloeding en toepassing van hormonen in combinatie met teelthandelingen en efficiënter en gerichter inzetten van remmiddelen (hulpstoffen, toedieningstechniek) als correctiemiddel. 3

4 1 Inleiding en doel De steeds meer gespecialiseerde bedrijven willen een van tevoren gedefinieerd product afleveren dat voldoet aan de wensen van de handel en consument. Om dit te bereiken werkt men aan standaardisering van potmaat/setjes, plantgrootte en kwaliteit. De noodzaak om de groei en bloei binnen nauwe grenzen te reguleren neemt hierdoor toe. Totale beheersing van het teeltproces is dus op de bedrijven gewenst. Bij de meeste potplanten, kuipplanten en eenjarige zomerbloeiers is remmen van de planten noodzakelijk om tot het gewenste eindproduct te komen. Door de planten te remmen blijven deze compacter en hebben ze een betere plantopbouw. Het remmen van de planten gebeurt op dit moment nog veelal met chemische remmiddelen. Door het strenger worden van de milieueisen staat het gebruik van chemische remmiddelen steeds meer ter discussie. Daarnaast kost het toepassen van remmiddelen arbeid en geld. Chemisch remmen past steeds minder in het kader van maatschappelijk verantwoord ondernemen. Er zal dus gezocht moeten worden naar alternatieven. In 2007 is in opdracht van het PT een literatuurstudie naar de mogelijkheden om te komen tot compacte planten uitgevoerd (PT projectnr ). Hierin is literatuur samengevat over effecten op strekkingsgroei van temperatuurregime (DIF, DROP), licht (hoeveelheid, daglengte, lichtkleur), luchtvochtigheid, CO 2, plantdichtheid, individuele nutriënten (o.a. laag fosfaat), EC en watergift, mechanische stress en plantengroeiregulatoren. Belangrijker is dat in deze literatuurstudie op basis van onderliggende fysiologische mechanismen al deze factoren zoveel mogelijk met elkaar in verband gebracht worden. Daarmee kunnen interacties verklaard worden, zoals bijvoorbeeld waarom DIF nauwelijks effect heeft onder laag licht. Hierdoor kan gericht gewerkt worden aan elkaar versterkende combinaties van maatregelen. De gangbare manier van remmen met behulp van chemische middelen past minder goed binnen de huidige maatschappelijke visie over telen. Door diverse teeltfactoren in te zetten waarvan de interacties tevens een versterkend effect hebben op basis van de onderliggende plantfysiologie (= geïntegreerde groeiregulatie) kan dit probleem gerichter aangepakt worden. De doelstelling van het project is te komen tot een teeltconcept om compacte planten te telen door geïntegreerde groeiregulatie. Te bereiken resultaten: Inzicht in de factoren en interacties van factoren die invloed hebben op morfologie van potplanten, kuipplanten en eenjarige zomerbloeiers. Ontwikkelen van een zogenoemde strekkings soft sensor. 4

5 2 Plan van aanpak project Het project wordt in nauw overleg uitgevoerd met een BCO Compacte Planten, aangesteld door het Productschap Tuinbouw en afgevaardigden vanuit diverse landelijke gewascommissies van LTO Groeiservice en diverse bedrijven en organisaties. Om de ambitie waar te maken worden, binnen het gekozen onderzoekstraject, meerdere fasen onderscheiden Fase 1: Fase 2: Fase 3: Fase 4: Analyse kennis onderzoek compacte planten en toepassing in de praktijk. Onderzoek naar diverse factoren met vernieuwd inzicht op basis van de literatuurstudie en aanvullende analyse. Onderzoek naar de interacties tussen de diverse teeltfactoren. Implementatie en toepassing binnen het teeltproces. Na elke fase wordt een tussenrapportage opgeleverd met daarin de conclusies en de aanbevelingen met een GO / NO GO voor de volgende fase. Fase 1. Aan de hand van de literatuurstudie met daarin verwerkt het wetenschappelijk onderzoek aangevuld met praktijkonderzoek en de praktische kennis en ervaring bij telerorganisaties (LTO Groeiservice), onderzoekers en adviseurs zal een analyse gemaakt worden hoe deze technieken in de praktijk reeds toegepast worden en welke toegevoegde waarde verkregen kan worden met de te genereren kennis en methodieken uit dit project. Aan de hand van de analyse zal duidelijk richting worden gegeven aan het onderzoek en wordt op één of een groep gewassen gefocust. Het project zal gefaseerd aangepakt worden. Daarnaast wordt een programma van eisen opgesteld voor de te ontwikkelen strekking soft sensor. Na fase 1 zal het raamwerk nader uitgewerkt worden met een duidelijke hypothese en werkplan per fase. Fase 2 Als startpunt voor fase 2 worden de belangrijkste conclusies/aanbevelingen uit de reeds uitgevoerde literatuurstudie genomen, aangevuld met de analyse in fase 1. Genoemd kunnen al worden: Het gibberellinezuur(ga)-metabolisme staat centraal in de strekkingsgroei en een groot aantal effectieve maatregelen om strekking tegen te gaan zijn hierop terug te voeren. Effecten van DIF/DROP en lichtkleur (met name aan het begin van de nacht) moeten in combinatie bestudeerd worden omdat beide via het phytochroom het GAmetabolisme beïnvloeden. Combinaties van maatregelen zijn essentieel omdat meestal geen van de maatregelen individueel voor voldoende reductie in strekking zorgt. Veredeling op compacte planten is goed mogelijk (commerciële voorbeelden zijn petunia en kalanchoë) en is als oplossingsrichting voor de langere termijn van groot belang. 5

6 Compactheid nastreven met aangepaste nutriëntengift (bijvoorbeeld laag fosfaat) wordt belemmerd door het ontbreken van een snelle test op korte-termijnfosfaatbeschikbaarheid voor de plant. Verlagen van de nutriëntengift is ook vanwege beperking van de emissie van belang. Binnen fase 2 zullen op basis van de literatuurstudie en huidige kennis een drietal parallelle onderzoekstrajecten ingezet worden. Deze zullen na de analyse in fase 1 aangescherpt worden. Na fase 1 zal het raamwerk nader uitgewerkt worden met een duidelijke hypothese en werkplan per fase. 1. Genetische achtergronden en mogelijkheden voor compacte planten Voor enkele in overleg vast te stellen gewassen wordt een RIL populatie gemaakt, waarin met een QTL analyse bepaald kan worden welke stukjes chromosoom (erfelijk materiaal) een rol spelen voor het verkrijgen van compacte planten. Deze kennis versnelt het veredelingsproces. Tevens worden door bestraling knock-out populaties gemaakt, waarin genen zijn uitgeschakeld en zo achterhaald kan worden of ze een rol spelen bij de strekkingsgroei. Verder wordt getracht homologen van genen waarvan bekend is dat ze een rol spelen bij de stengelstrekking te lokaliseren in enkele, in overleg vast te stellen, siergewassen. De mogelijkheden van cisgenese zullen hier ook in worden bekeken. 2. Fysiologische achtergronden en mogelijkheden voor compacte planten Centraal in de strekkingsgroei staat het GA-metabolisme in de plant. Het fytochroomevenwicht (Pfr/Pr verhouding) speelt een belangrijke rol bij de aanmaak van GA. Zowel de invloed van het temperatuurregime als van lichtkleur op de strekking verloopt via fytochroom. De mogelijkheden om hiervan optimaal gebruik te maken worden nader in klimaatcellen onderzocht voor enkele in overleg vast te stellen siergewassen. Monochromatisch licht (LED) biedt de mogelijkheid om specifieke fytochroomevenwichten aan het begin van de donkerperiode te bereiken, zonder dat de totale fotosynthese van de plant geremd wordt (zoals bij lichtfilters/schermen die permanent aanwezig zijn wel het geval is door verminderde lichttransmissie). 3. Toetsmethodieken Ontwikkelen van een toets om te bepalen hoeveel fosfaat er op korte termijn (1-2 weken) voor de plant beschikbaar is. Dit is noodzakelijk om de risico s (gebreksverschijnselen) van toepassing van laag-p als remtechniek te beperken. Op basis van de literatuurstudie en praktijkwaarnemingen kan worden gesteld dat groeiremming van een gewas ten behoeve van een compacte groeiwijze optreedt als de P-concentratie in de bodemoplossing lager is dan nodig voor maximale gewasgroei. Als de huidige grondonderzoekmethoden werden toegepast in onderzoek, gaf dit meestal een deel van het antwoord. Voor het optimaliseren van de sturingsmogelijkheden is het van belang dat toetsmethoden beschikbaar komen die een betere voorspelling geven van de P-beschikbaarheid voor de planten op termijn van 1-2 weken. Fase 3 en 4 zullen nader ingevuld worden op basis van de resultaten van de analyse uit fase 1 en fase 2. Met betrekking tot onderdeel 1 kan gemeld worden dat door de BCO een TTI onderzoekproject geïnitieerd is met als doel om fundamenteel inzicht te krijgen in de dagelijkse plantengroei om zo beter te begrijpen hoe optimale groeibeperking te bereiken is. Het projectvoorstel wil de mechanismen van groeibeperkende methoden ontrafelen door gebruik te maken van bestaande kennis over de genetica en regulatie van groei en strekking onder invloed van temperatuur of licht. De eerste fase van het onderzoek wordt 6

7 uitgevoerd met het onderzoeksgewas Arabidopsis. De verkregen resultaten worden vervolgens getoetst op Petunia. Er is namelijk van dit gewas al een RIL populatie beschikbaar. Dit initiatief sluit naadloos aan bij dit project. In dit verslag zijn de resultaten van fase 1 verwerkt. 7

8 3 Materiaal en methode fase Aanpak fase 1 In de tuinbouw zijn diverse mogelijkheden bekend waardoor een gewas geremd kan worden in de groei. Voor de gewasgroepen potplanten, kuip- en terrasplanten en éénjarige zomerbloeiers zijn de praktijkervaring geïnventariseerd van de reeds voor deze teelten bekende groeiremmende maatregelen. Allereerst is een overzicht gemaakt van welke methoden van remmen in de diverse teelten eventueel toepasbaar zijn. Deze staan in paragraaf 3.2. Vervolgens is gevraagd welke methoden reeds toegepast worden en wat de eventuele risico s c.q. beperkingen zijn van deze methoden (hoofdstuk 4). Voor deze inventarisatie zijn diverse adviseurs en onderzoekers binnen DLV Plant (10) die gespecialiseerd zijn in de betrokken gewassen benaderd. Vervolgens zijn de resultaten ervan schematisch per gewasgroep weergegeven en teruggekoppeld naar medewerkers van Wageningen-UR en WUR Glastuinbouw. De verslaglegging en de schema s zijn in de BCO Compacte planten met vertegenwoordiging vanuit de telersorganisatie, vermeerderaars/veredelaars en onderzoek nader besproken en waar nodig aangevuld. 3.2 Groeiremmende maatregelen Gewas- en raskeuze De keuze voor een bepaald gewas of ras met compacte eigenschappen is makkelijk toepasbaar indien de keuze er ook is. Zolang de keuze beperkt is, ontstaat er een te sterke assortimentsversmalling. Ook kan een gerichte sortimentsvraag vanuit de handel de gewas- of raskeuze sterk beïnvloeden. Daarnaast geldt voor bijvoorbeeld éénjarige zomerbloeiers dat in de teeltfase compactheid gewenst is, maar juist uitgroei in de consumentenfase in de tuin. Compacte gewassen of rassen via veredeling verkrijgen is goed mogelijk, maar veelal een langdurig traject en kan ten koste gaan van andere goede planteigenschappen. Verlaging etmaaltemperatuur Door de etmaaltemperatuur te verlagen, verlopen de plantprocessen doorgaans trager, waardoor ook de teeltduur uit kan lopen. Bij weinig instraling (wintermaanden) is bekend dat een hoge etmaaltemperatuur een dun weelderig groeiend gewas geeft en een hogere gevoeligheid voor knopabortie. De etmaaltemperatuur staat in relatie met de beschikbare lichthoeveelheid in de kas en de gewasactiviteit. Negatieve DIF en kouval Hier zijn bij diverse gewassen goede resultaten te behalen en veelal goed toepasbaar. De toepasbaarheid geldt echter voor een hele kasafdeling, wat een goede planning of sortimentskeuze vereist. Uit de praktijk blijkt dat het achterblijven van de scheutuitloop en/of bloeiverlating (en kleinere bloemen) een mogelijk risico is, zeker wanneer de gewenste etmaaltemperatuur niet behaald wordt. Het is dan zaak de juiste klimaatinstellingen door te voeren of op zoek te gaan naar andere teeltmaatregelen om dit 8

9 ongewenste effect te ondervangen. Daarnaast zijn negatieve DIF en kouval niet het gehele jaar toepasbaar in verband met oplopende dagtemperaturen in het voorjaar en zomer. Luchtvochtigheid Een lage luchtvochtigheid kan de strekkingsgroei van de planten beperken. Een hoge luchtvochtigheid kan deze juist in de hand werken. Echter de verdamping en het hele opnameproces van water, voedingelementen, CO 2 en koeling wordt hiermee ook beïnvloed. Veel verdamping door de bladeren kan bv leiden tot calciumgebrek in de niet verdampende delen van de plant zoals bloemen en knoppen. Ca is een element welke afhankelijk is van de waterstroming in de plant. Per gewas en per seizoen zal moeten blijken waar de ondergrens ligt. CO 2 -dosering Het doseren van CO 2 levert doorgaans een zwaarder gewas op. Dit zou kunnen leiden tot een gewas met meer uitloop van de zijscheuten, waardoor de uitgroei van de hoofdscheut afgeremd wordt. Licht, globale straling Zonlicht houdt het gewas compact, het lichtaanbod verloopt echter in het jaar en is niet in alle maanden toereikend. Daarnaast zijn er gewassen waarbij teveel licht kan leiden tot blad- en bloemschade. Hoe meer accuraat een scherm kan reageren op de lichtbehoefte en instraling, hoe hoger lichtniveau aangehouden kan worden. Het diafragmascherm voor de zwaarder geschermde teelten zal zijn waarde de komende jaren moeten bewijzen. Door de ochtend- maar met name de avondschemer weg te schermen, wordt voorkomen dat de verhouding rood:verrood op het gewas te klein wordt. Hierdoor vindt minder strekkingsgroei plaats. Onduidelijk is echter het praktische effect hiervan. In de wintermaanden is zonlicht belangrijk voor de groei en ontwikkeling van het gewas. Echter met de hoge energieprijzen wordt tegenwoordig sneller het energiescherm gesloten, of plastic in gehangen. Naast het verhogen van de luchtvochtigheid, veroorzaakt dit ook een lager lichtniveau. Licht, groeilicht Voor de meeste gewassen blijkt groeilicht (assimilatiebelichting) middels hogedruk natrium lampen (SON-T) in de wintermaanden een aanvulling te zijn voor het gewas. Positief zijn een groeiversnelling, een betere gewaskwaliteit en/of een hogere productie. Groeilicht blijft echter een dure investering, die soms niet snel terugverdiend kan worden met de meerwaarde van het gewas. De rood:verrood verhouding van SON-T lampen is ca 6, wat in het algemeen tot minder strekking van de vegetatieve delen leidt. Groeilicht in de vorm van assimilatielampen kan echter wel meer bloemstrek geven zoals onder andere in de anthurium bekend is. Groeilicht in de vorm van LED-lampen is nog volop in ontwikkeling. Licht, stuurlicht Met stuurlicht kunnen we plantprocessen vertragen of stimuleren. Door een gewas eerder in een generatief stadium te brengen kan vegetatieve groei geremd worden. Voor veel gewassen is echter (nog) niet bekend in hoeverre er gevoeligheid is voor stuurlicht en voor welke kleur (spectrum) licht. Met betrekking tot strekking spelen de rood:verrood verhouding een belangrijke rol en de hoeveelheid blauw licht. In het algemeen geven een hoge rood:verrood verhouding en meer blauw licht compactere planten. 9

10 Licht, lange of korte dagbehandeling Door korte dag (KD) planten een minimale teeltduur in de lange dag te geven, wordt het aantal internodiën beperkt door een vroegere bloei, echter de plant moet zich wel voldoende kunnen ontwikkelen voor de generatieve fase. Dit zelfde geldt omgekeerd voor lange dag (LD) planten. Substraat samenstelling Substraten die minder water vasthouden hebben een hoger frequente watergift nodig. Naast het extra vocht wat ingebracht wordt, beschikt de plant ook over meer voeding, wat resulteert in een sterkere groei. Door de balans te zoeken tussen een substraat die minder water vast houdt en een lage gietfrequentie, kan de groei beperkt worden. Echter de manier van watergeven, het pottype en de watergift frequentie moeten goed op elkaar afgestemd zijn om de vochtverdeling in de pot én in een partij uniform te houden. Droog telen Droog telen is een optie voor gewassen die op de wortel niet gevoelig zijn voor grote vochtschommelingen. De ervaring is dat droog telen moeilijk uniform realiseerbaar is en kan daardoor kwaliteitsverlies geven. Koud water Door de groeipunten met koud water te behandelen ontstaat er tijdelijk een stresssituatie wat kan leiden tot compactere planten. Gewasschade, zowel in de vorm van vergroeiing als door schimmels en bacteriën en mogelijke vervuiling van het gewas zorgen voor een lage toepasbaarheid van deze methode. Daarnaast kan de groeireductie door koud water soortspecifiek zijn. ph De ph heeft invloed op de beschikbaarheid van meststoffen voor de plant en daardoor op de groei van het gewas. Zeker in organische substraten is een nauwkeurige ph sturing lastig te realiseren en moeilijk controleerbaar. EC Door een hoge EC (= fysiologisch droog telen) in het wortelmilieu wordt de wateropname van de wortels beperkt. Indien de wortels een hoge EC verdragen geldt ook hier dat in organische substraten een nauwkeurige EC sturing niet uniform te realiseren is en moeilijk controleerbaar. Een hoge EC kan door een matige wortelvorming of te selectieve voedingsopnamen kwaliteitsverlies geven. Door het voedingsaanbod te beperken tijdens de teelt (lage EC) is het ook mogelijk een gewas compact te houden bij bv Petunia. Echter kan dit ook tot gebrek van met name N leiden. Gevolgen door voedingsgebrek, zoals kwaliteitsvermindering, kan per groeiseizoen verschillen. Lage fosfaatgift en/of Compalox Het effect van laag fosfaat op de compactheid van de plant is aanwezig, maar sterk gewasafhankelijk. De toepassing is voor telers echter nog te beperkt en niet zonder gevaren van een fosfaattekort in het gewas. Daarom is het belangrijk om de stuurbaarheid verder te ontwikkelen. Compalox kan op twee manieren ingezet worden. Ten eerste als toevoeging in het substraat om fosfaat weg te bufferen, maar ten tweede ook juist als fosfaatbuffer om bij tekorten fosfaat af te geven. Andere methoden zijn om de 10

11 basisbemesting in de potgrond laag te houden en door toevoeging van een langzaam werkende meststof eventuele tekorten te ondervangen. Het nadeel van een te laag fosfaataanbod is dat er ook generatief geremd wordt en er (rood)verkleuring in het blad kan optreden. Trillen, aaien, luchtbeweging Werkt bij een aantal gewassen goed. Mogelijkheden naar inpasbaarheid op de bedrijven is in ontwikkeling. Vindt onder andere plaats bij de opkweek van komkommerplanten. Bacterie, schimmel of hormoon toevoeging Mycorrhiza rond de wortels zorgt voor een betere voedingsopname in de plant. Ook zijn er bacteriën die het bodemleven verrijken met voor de plant goed opneembare voedingsstoffen. Mogelijk zijn er "negatieve" schimmels/bacteriën die de plant in de stress brengen en op die manier compact houden. Een micro-organisme die invloed heeft op de aanmaak van gibberellines is de optimale situatie. Gibberellines zorgen voor meer strekking van het gewas. Hormonen kunnen ook leiden tot een eerdere afrijping van de plant (ethyleen) of een sterkere vertakking (cytokinine), waardoor de planten meer compact blijven. Wortelsnoei, zoals in de bonsai-teelt wordt toegepast, kan de hormoonproductie beïnvloeden waardoor een compacter en meer vertakt gewas ontstaat. Potmaat Kleinere potmaten hebben minder groeipotentieel, minder buffer (water, voeding, temperatuur) en daardoor kan sneller stress optreden in het gewas. Internodiën kunnen makkelijker korter gehouden worden. Tijdstip en manier van toppen en snoeien Door in bepaalde gewassen laat te toppen ontstaat een kortere periode van groei tot de bloeiïnductie. Zo blijkt dat toppen in de KD bij KD-planten kan leiden tot minder internodiën. Dat geeft minder verbruik van remmiddel. Het gebruik van snoeimachines leidt tot makkelijker en frequenter snoeien van het gewas, waardoor minder chemische remmiddelen gebruikt hoeven te worden. Tijdstip van uitzetten Door tijdig uit te zetten krijgt een plant meer licht en een hoge rood:verrood verhouding in het gewas. Daarnaast wordt de luchtvochtigheid rond de plant tijdelijk verlaagd. Hierdoor blijft het gewas compacter, maar gaat ten koste van extra teeltoppervlak en kost arbeid indien er vaker uitgezet moet worden. Remmiddelen In de praktijk wordt gewerkt met diverse remmiddelen om het gewas compact te houden. Tevens is de ervaring dat een gewashandeling waarbij het gewas nat wordt (gewasbeschermingsmiddel, watergift, remmiddel) groeiremmend kan zijn. Met remmiddelen is de groei subtiel te regelen. Het gebruik van remmiddelen staat echter onder druk in verband met milieu en kosten (middel, arbeid). Daarnaast is het effect afhankelijk van het remmoment (ontwikkeling gewas) en de weersomstandigheden tijdens en kort na de toepassing. Met name bij snel groeiende gewassen zal gezocht moeten worden naar versterking van de remmende werking van de middelen door toevoegingen 11

12 van hulpstoffen, andere combinaties, toedieningtechnieken of nieuwe remmiddelen om de efficiëntie per eenheid werkzame stof te verhogen. 12

13 4 Resultaten 4.1 Potplanten Het schema, opgesteld aan de hand van de inventarisatie van de potplanten, staat weergegeven in bijlage 1. In tabel 1 is een samenvatting van deze inventarisatie weergegeven. In de bovenste helft van de tabel staan de remmethoden die makkelijk toepasbaar zijn, waarbij aan de linkerzijde de methoden genoemd zijn met weinig risico en rechts de methoden met veel risico. De onderste helft van de tabel tenslotte geeft de remmethoden weer die tot op heden moeilijk toepasbaar zijn. Tabel 1: Toepasbaarheid van remmethoden in potplanten in combinatie met het ingeschatte risico Risico Weinig Veel Toepasbaarheid Makkelijk Moeilijk gewas- en raskeuze neg. DIF kouval CO 2 groeilicht stuurlicht remmiddelen bacterie of schimmel plantdichtheid tijdstip van toppen lange- of korte dagbehandeling Etmaaltemperatuur licht, globale straling Compalox ph RV lage fosfaatgift hoge EC droog telen koud water substraatsamenstelling trillen/aaien, luchtbeweging hormonen potmaat snoeien Gewas- en raskeuze voor compacte en uniforme planten wordt in de potplanten al volop toegepast. In de praktijk blijkt echter dat de rembehoefte niet de reden voor de keuze van een gewas of ras is. De ruimtebehoefte per plant is meer bepalend, zeker in de handel naar supermarkten e.d., maar ook kleur of bloemvorm bepalen sterk de raskeuze. Negatieve DIF wordt waar mogelijk al toegepast, maar is niet jaarrond toepasbaar. Daarnaast moeten grote klimaatschokken voorkomen worden om guttatie of condens op het gewas te voorkomen. Condens op het gewas treedt op als het gewas kouder is dan de kaslucht. 13

14 Kouval op het gewas is goed mogelijk en wordt doorgaans in de teelt toegepast. Bij koude teelten is het realiseren van kouval jaarrond wat lastiger, maar in de praktijk meestal wel haalbaar. Aandachtspunt is kouschade in het gewas te voorkomen, zeker bij de meer kougevoelige (subtropische) gewassen. Ook overmatig gutteren kan een nadeel zijn bij deze handeling. CO 2 doseren leidt doorgaans tot een zwaarder gewas, maar wordt minimaal toegepast als remmethode. In de teelt van Saintpaulia wordt minder CO 2 gedoseerd wanneer het gewas te hard en bros wordt. Met name bij het inhoezen van de planten kan dit tot bladbeschadigingen leiden. Groeilicht (assimilatiebelichting) blijkt met name in de wintermaanden een aanvulling op het zonlicht ter verbetering van de plantkwaliteit (bv Begonia). Vegetatieve delen blijven veelal compacter met kleinere internodiën. Groeilicht kan ook toegepast worden om groei te stimuleren bij achterblijvende groei- en bloei, zoals bijvoorbeeld de uitgroei van de bloemschermen in Poinsettia. Groeilicht (assimilatiebelichting) kan echter ook strek geven. In Anthurium bijvoorbeeld is bekend dat groeilicht teveel bloemsteellengte geeft. Stuurlicht wordt voornamelijk toegepast als dagverlenging bij daglengte gevoelige gewassen. Het effect van een bepaald spectrum licht op de groei en bloei is nog weinig over bekent. De ervaringen zijn dat stuurlicht in de vorm van gloeilampen meer strekking geeft door het relatief hoge verrode spectrum, waardoor de verhouding rood/verrood daalt. Toekomstig onderzoek moet uitwijzen of met behulp van stuurlicht een compact gewas telen mogelijk is. Remmiddelen worden volop toegepast met goede ervaring. Nieuwe ontwikkelingen door het toepassen van hulpstoffen kunnen de hoeveelheid remstoffen per plant verminderen. Onderzoek moet uitwijzen welke combinaties mogelijk zijn en op welke gewassen. Inzet van bacteriën en schimmels vereist ook een andere aanpak in gewasbescherming en voeding, waarin nog weinig ervaring is. Doordat dit per partij of teeltfase is toe te dienen, is de toepasbaarheid waarschijnlijk goed. De temperatuur en vochtigheid zijn wel bepalend voor het effect. Het risico is onbekend, maar wordt minimaal geschat. Plantdichtheid verlagen levert een hogere compactheid op, echter ruimtebenutting is erg belangrijk. Door het tijdstip van toppen en moment van bloeiïnductie te vervroegen is er een kortere vegetatieve periode, waardoor de hoeveelheid remmiddel verminderd kan worden. Een lage etmaaltemperatuur toepassen wordt met name in de lichtarme maanden van het jaar toegepast. Een te lage etmaaltemperatuur kan echter de totale plantontwikkeling vertragen, waardoor een teeltduurverlenging ontstaat. Opnameproblemen van voedingstoffen door een lage etmaaltemperatuur leidt tot kwaliteitsverlies. Met zonlicht (globale straling) is de nodige positieve ervaring, maar door mogelijke gewasschade op bloem en blad, is deze remmethode niet zonder risico. Zeker in schaduwteelten dient direct zonlicht van maart tot september afgeschermd te worden. De hoeveelheid licht die bij de plant kan komen, wordt onder andere beïnvloed door het moment van uitzetten. Door tijdig uit te zetten blijven de planten compacter, een nadeel is wel de hogere ruimtebehoefte. 14

15 Het gebruik van Compalox is minimaal in de praktijk, evenals het gebruik van laag fosfaat. Maar doordat dit per partij toedienbaar is, is de toepasbaarheid wat makkelijker. Door de bufferende werking wordt het risico wat lager ingeschat dan het alleen werken met een laag fosfaat in de voeding. In Hortensia is wel gebleken dat de algehele groei wat achter blijft, dus ook de scheut- en bloemknopvorming. De ph aanpassen in de potkluit is moeilijk stuurbaar en daardoor niet makkelijk toepasbaar of zonder risico. In de Hortensiateelt daalt de ph als gevolg van het blauwen met aluminiumsulfaat, wat daarnaast kortere planten oplevert. Aluminiumsulfaat beinvloedt de wortelkwaliteit echter ook nadelig. Het geven van een lange- of korte dag behandeling is zonder verduisteringsdoek en stuurlicht niet jaarrond toepasbaar en dan alleen in de gewassen die bloeiinductie gevoelig zijn voor daglengte. Het is mogelijk om tijdig de korte dagbehandeling te starten, zodat de vegetatieve gewasgroei beperkt blijft. De luchtvochtigheid continu laag houden is mogelijk door te telen op bijvoorbeeld een droog teeltsysteem (o.a. betonvloer). Een schraler klimaat kan echter ook weer sneller leiden tot bladproblemen in het gewas. Aan de andere kant kan een hogere luchtvochtigheid ook betekenen dat er meer zonlicht toegelaten kan worden. Dit geldt alleen in het voorjaar en zomermaanden. In de praktijk is met name in de Hortensia, potchrysant en voorjaarsbloeiers goede ervaring met laag fosfaat. Naast eventuele groeiremming is sneller fosfaatgebrek in de bladeren (roodverkleuring) zichtbaar. Door een betere sturing en controle van de fosfaatbeschikbaarheid is de toepasbaarheid te vergroten. Een hoge EC toepassen in de teelt om het gewas korter te houden wordt toegepast, maar kan kwaliteitsverlies geven. Zeker in de zoutgevoelige gewassen is de bovengrens snel bereikt. Een lage EC geeft meer ongelijkheid in het gewas door het sterker uitgroeien van de dominante takken. Droog telen is een methode met veel risico (zie hoge EC). Door minder uniforme potvochtigheden in de pot en de partij kunnen makkelijk problemen ontstaan in de teelt en de afzet. Bij droog telen is ook het watergeefsysteem van groot belang. Er moet nauwkeurig in kleine beurten water gegeven kunnen worden. Het toedienen van koud water als remmethode wordt minimaal toegepast aangezien het de kans op ziekten en groeiafwijkingen sterk vergroot. De substraatsamenstelling aanpassen om de vochtbeschikbaarheid te beperken is als remmethode in de potplanten al van toepassing. Echter te droog betekent bij watergeefsystemen middels eb en vloed dat het water onvoldoende opgenomen wordt in de pot. Droge substraten met een hogere gietfrequentie kunnen daarnaast weer leiden tot meer gewasvolume. Met nieuwe substraten of substraatsamenstellingen zou mogelijk een verdere ontwikkeling van deze toepassing ingezet kunnen worden. Met trillen, aaien en luchtbeweging is in de praktijk nog weinig ervaring. Hormonen zoals ethyleen worden toegepast om de planten eerder generatief te maken of om vertakking te stimuleren, waardoor de plant compacter blijft. Gibberellinezuur (GA) wordt ook ingezet voor bloeiïnitiatie (Spathiphyllum), maar geeft ook extra strekking van het gewas. Diverse remmiddelen hebben invloed op de hormonen in de plant, waardoor bijvoorbeeld de vertakking gestimuleerd wordt. Meer inzicht in het gehele samenspel van hormonen op de groei- en ontwikkeling kan mogelijk leiden tot vernieuwde inzichten met betrekking tot remming van het gewas. 15

16 Er wordt met diverse potmaten geteeld binnen een gewasgroep. Met name de markt en het aantal te telen planten per vierkante meter zijn bepalend voor de keuze van de potmaat. Snoeien wordt in de potplantenteelt minimaal toegepast. Snoeien kost doorgaans teeltsnelheid. 4.2 Kuip- en terrasplanten Het schema, opgesteld aan de hand van de inventarisatie van de kuip- en terrasplanten, staat weergegeven in bijlage 2. In tabel 2 is een samenvatting van deze inventarisatie weergegeven. In de bovenste helft van de tabel staan de remmethoden die makkelijk toepasbaar zijn, waarbij aan de linkerzijde de methoden genoemd zijn met weinig risico en rechts de methoden met veel risico. De onderste helft van de tabel tenslotte geeft de remmethoden weer die tot op heden moeilijk toepasbaar zijn. Tabel 2. Toepasbaarheid van remmethoden in kuip-en terrasplanten in combinatie met het ingeschatte risico Risico Weinig Veel Toepasbaarheid makkelijk Moeilijk etmaaltemperatuur neg. DIF CO 2 substraatsamenstelling remmiddelen bacterie of schimmel potmaat plantdichtheid gewas- en raskeuze groeilicht stuurlicht lange/korte dagbehandeling trillen/aaien, luchtbeweging snoeien tijdstip van toppen Kouval RV licht, globale straling ph hoge EC droog telen koud water lage fosfaatgift compalox hormonen De etmaaltemperatuur wordt in de wintermaanden laag gehouden om het gewas compact te houden. Negatieve DIF wordt waar mogelijk al toegepast, maar de periode van toepassen tussen september en maart is vrij kort. Een negatieve DIF in combinatie met een lichte kouval, zou wel eens voor de wat sterker groeiende gewassen geschikt kunnen zijn. Onderzoek zou dit moeten uitwijzen. CO 2 doseren leidt doorgaans tot een zwaarder gewas, maar wordt minimaal toegepast als remmethode. 16

17 De substraatsamenstelling aanpassen om de vochtbeschikbaarheid te beperken is als remmethode in de kuip- en terrasplanten al van toepassing. Met nieuwe substraten of substraatsamenstellingen zou mogelijk een verdere ontwikkeling van deze toepassing ingezet kunnen worden. Remmiddelen worden volop toegepast met goede ervaring. Het toevoegen van hulpstoffen aan de remmiddelen kan de effectiviteit verhogen, maar ook schade veroorzaken. Nieuwe ontwikkelingen met de huidige middelen en manier van toedienen is niet direct te verwachten. Onbekend is de ervaring met een bacterie of schimmel. Toepassing vraagt eerst het nodige onderzoek. Ingeschat wordt dat de toepasbaarheid goed is, doordat dit per partij of teeltfase is toe te dienen. Ook het risico wordt laag geschat. Een beperking kan zijn dat de temperatuur en de vochtigheid bepalend zijn voor het effect. In de kuipplanten wordt doorgaans de 19 cm pot gebruikt en er wordt weinig op afgeweken. Een aanpassing in de teelt van de potmaat is praktisch goed mogelijk, maar onduidelijk zijn de gevolgen in de afzetketen en bij de eindgebruiker. Plantdichtheid verlagen levert een hogere compactheid op, echter ruimtebenutting is erg belangrijk. Kouval op het gewas kan alleen toegepast worden bij voldoende lage buitentemperatuur. Kouval veroorzaakt soms beschadiging en slechte uitgroei van de scheuten op. Tegenwoordig worden de meer voor de kouval geschikte gewassen in gescheiden afdelingen geteeld zodat de kouval gevoelige gewassen een ander klimaat krijgen. De luchtvochtigheid aanpassen is in de praktijk goed mogelijk door bijvoorbeeld op een droger teeltsysteem te telen en het geschatte risico is niet groot. Vooral telen op matten (nat teeltsysteem) zorgt voor een vochtig micro-klimaat en te weelderige groei van de gewassen. Telen op betonvloer of een droge lavavloer geeft een schraler klimaat wat zal zorgen voor een meer gedrongen groei en dus een makkelijkere remming. Met zonlicht (globale straling) is de nodige ervaring, maar door mogelijke gewasschade is deze remmethode niet zonder risico. Aangezien het hier om een teelt betreft waarbij het groeiseizoen in de lente valt, is de hoeveelheid instraling goed toepasbaar. De ph aanpassen is makkelijk toepasbaar, maar moeilijk stuurbaar in de potkluit en daardoor niet zonder risico. In de praktijk heeft men al de nodige ervaring met deze methode. Veelal geeft een ph verlaging een wortelgroeiremming, waardoor de algehele gewasgroei geremd wordt. Maar ook een ph verhoging kan leiden tot bijvoorbeeld een slechter fosfaat opname en daardoor een gewasremming. Een hoge EC toepassen in de teelt om het gewas korter te houden wordt minimaal toegepast in de teelt, maar is wel een teelthandeling die makkelijk toepasbaar is. Het risico op wortelproblemen door zoutschade of overmaat- en gebreksverschijnselen van voedingselementen is hoog te noemen. Droog telen is een relatief eenvoudige methode en wordt waar mogelijk al toegepast, maar door minder uniforme potvochtigheden in de pot en de partij kunnen makkelijk problemen ontstaan. Het toepassen van koud water kent zijn beperkingen in toepasbaarheid door het risico op kwaliteitsverlies in de plant. 17

18 Gewas- en raskeuze wordt in de kuip- en terrasplanten nog voornamelijk bepaald door andere belangrijke eigenschappen van de plant. De veredeling bestaat nog voornamelijk uit zoeken naar betere of andere variëteiten en nieuwe soorten. De kuipplantenteelt is te klein om te gaan veredelen op bijvoorbeeld compactheid. Groeilicht (assimilatiebelichting) ten aanzien van groeiremming wordt in de praktijk weinig toegepast. Door het korte groeiseizoen (na het koud zetten) en de gunstige buitenomstandigheden wordt minimaal gebruik gemaakt van groeilicht (assimilatiebelichting). Er is weinig ervaring met stuurlicht ten aanzien van groeiremming. Door de vele verschillende gewassen in een afdeling is de toepasbaarheid moeilijk. Het geven van een lange- of korte dag behandeling is zonder verduisteringsdoek en stuurlicht niet jaarrond toepasbaar. Op veel bedrijven staan de kuipplanten naast elkaar in één afdeling. De verschillen tussen de gewassen is groot en ingeschat wordt dat veel soorten dagneutraal zijn. In de kuip- en terrasplanten is nog weinig ervaring met deze techniek. Trillen, aaien en luchtbeweging wordt in de praktijk niet toegepast. Door het telen op de vloer is het teeltsysteem niet te trillen en met strijken is nog geen ervaring. Verwacht wordt dat er geen risico s aan zitten. Snoeien om het gewas compact te houden wordt uitgebreid toegepast. Belangrijk is dat het snoeien op de juiste manier gebeurt. Het tijdstip van de laatste keer toppen/snoeien in de teelt is belangrijk voor het aflevermoment. Toppen/snoeien van de vegetatieve delen vlak voor het ingaan van de generatieve fase wordt in de praktijk weinig toegepast. Ervaring in de praktijk met laag fosfaat in de kuip- en terrasplanten is er nauwelijks. De ervaringen die er tot nu toe zijn met laag fosfaat resulteerden in een slechte plantkwaliteit. Ook het gebruik van Compalox is minimaal, de toepasbaarheid wordt als lastig ingeschat. Door de bufferende werking wordt het risico wat lager ingeschat dan het alleen werken met een laag fosfaat in de voeding. Hormonen zoals ethyleen worden toegepast om de planten eerder generatief te maken of om vertakking te stimuleren, waardoor de plant compacter blijft. Diverse remmiddelen hebben invloed op de hormonen in de plant, waardoor bijvoorbeeld de vertakking gestimuleerd wordt. Meer inzicht in het gehele samenspel van hormonen op de groei- en ontwikkeling kan mogelijk leiden tot vernieuwde inzichten met betrekking tot remming van kuip- en terrasplanten. 4.3 Eenjarige zomerbloeiers Het schema, afkomstig van de inventarisatie van de eenjarige zomerbloeiers, staat weergegeven in bijlage 3. In tabel 3 is een samenvatting van deze inventarisatie weergegeven. In de bovenste helft van de tabel staan de remmethoden die makkelijk toepasbaar zijn, waarbij aan de linkerzijde de methoden genoemd zijn met weinig risico en rechts de methoden met veel risico. De onderste helft van de tabel tenslotte geeft de remmethoden weer die tot op heden moeilijk toepasbaar zijn. 18

19 Tabel 3. Toepasbaarheid van remmethoden in eenjarige zomerbloeiers in combinatie met het ingeschatte risico Risico Weinig veel Toepasbaarheid Makkelijk Moeilijk gewas- en raskeuze kouval CO 2 groeilicht stuurlicht lange- of korte dagbehandeling remmiddelen bacterie of schimmel plantdichtheid neg. DIF snoeien tijdstip van toppen etmaaltemperatuur licht, globale straling potmaat RV lage fosfaatgift compalox ph hoge EC droog telen koud water substraatsamenstelling trillen/aaien, luchtbeweging hormonen Gewas- en raskeuze voor compacte en uniforme rassen wordt in de eenjarige zomerbloeiers al volop toegepast. Belangrijk aandachtspunt is echter wel dat in de teeltfase compactheid gewenst is, terwijl juist uitgroei in de consumentenfase (tuin) gewenst is. Kouval op het gewas is goed mogelijk en wordt doorgaans in de teelt toegepast. Aandachtspunt is kouschade in het gewas te voorkomen of het zoeken naar meer koudetolerante rassen. CO 2 doseren in de teelt is vrij makkelijk toepasbaar. In de praktijk is wel bekend dat veel CO 2 doseren in Pelargonium leidt tot een mooie zware plant, maar ook verlating van de bloei. Met groeilicht (assimilatiebelichting) ten aanzien van groeiremming is in de praktijk nog weinig ervaring. Door het korte seizoen en de gunstige buitenomstandigheden wordt minimaal gebruik gemaakt van groeilicht (assimilatiebelichting). Er is in de praktijk enige ervaring met stuurlicht op de knopvorming. Meer strekking bij het gebruik van gloeilampen door het relatief hoge verrode spectrum (lage rood/verrood verhouding) zal echter ondervangen moeten worden. Lopend en toekomstig onderzoek moet uitwijzen of met behulp van stuurlicht een compact gewas telen mogelijk is. Het geven van een lange- of korte dag behandeling is zonder verduisteringsdoek en stuurlicht niet jaarrond toepasbaar. Op veel bedrijven staan de verschillende eenjarige zomerbloeiers in één afdeling. In de eenjarige zomerbloeiers is nog weinig ervaring met deze techniek. 19

20 Remmiddelen worden volop toegepast met goede ervaring. Nieuwe ontwikkelingen met de huidige middelen en manier van toedienen is niet te verwachten. Nieuwe ontwikkelingen door het toepassen van hulpstoffen of veranderen van toedieningstechniek kunnen de hoeveelheid remstoffen per plant verminderen. Onderzoek moet uitwijzen wat het effect is van deze aanpassingen. Onbekend is de ervaring met een bacterie of schimmel. Doordat dit per partij of teeltfase is toe te dienen, is de toepasbaarheid waarschijnlijk goed. Het risico is onbekend, maar wordt minimaal geschat. De temperatuur en vochtigheid zijn wel bepalend voor het effect. Plantdichtheid verlagen levert een hogere compactheid op, echter ruimtebenutting is erg belangrijk. Een lage etmaaltemperatuur toepassen wordt met name in de lichtarme maanden van het jaar toegepast. Een te lage etmaaltemperatuur kan echter de totale plantontwikkeling vertragen, waardoor een teeltduurverlenging ontstaat. Opnameproblemen van voedingstoffen door een lage etmaaltemperatuur leidt tot kwaliteitsverlies. Met zonlicht (globale straling) is de nodige ervaring, maar door mogelijke gewasschade is deze remmethode niet zonder risico. Aangezien het hier om een teelt betreft waarbij het groeiseizoen in de lente valt, is de hoeveelheid instraling goed toepasbaar. Het telen in een kleinere potmaat in de teelt is goed mogelijk. Maar door de kleinere potmaat is minder buffer aanwezig voor water en voedingstoffen, wat in het handelskanaal sneller tot problemen kan leiden. In de teelt is hier nog weinig ervaring mee opgedaan. Negatieve DIF wordt waar mogelijk al toegepast, maar de periode van toepassen tussen september en maart is vrij kort. Snoeien wordt vrijwel niet toegepast. Door middel van een maaibalk kunnen gewassen zoals Verbena en Lantana compact en bossiger blijven, maar dit levert ook bloeivertraging op, omdat de bloemknoppen verwijderd worden. In de praktijk wil men niet te vroeg toppen, omdat dit een sterke vegetatieve groei kan geven. In de eindfase van de teelt toppen is ook niet mogelijk in verband met het wegtoppen van de bloemknoppen. De luchtvochtigheid aanpassen is in de praktijk goed mogelijk door bijvoorbeeld op een droger teeltsysteem te telen en het geschatte risico is niet groot. Vooral telen op matten (nat teeltsysteem) zorgt voor een vochtig micro-klimaat en te weelderige groei van de gewassen. Telen op betonvloer of een droge lavavloer geeft een schraler klimaat wat zal zorgen voor een meer gedrongen groei en/dus een makkelijkere remming. Een schraler klimaat kan echter ook weer sneller leiden tot bladproblemen in het gewas. In de praktijk is inmiddels wat ervaring met laag fosfaat. Naast eventuele groeiremming is sneller fosfaatgebrek in de bladeren (roodverkleuring) zichtbaar. Door een betere sturing en controle van de fosfaatbeschikbaarheid is de toepasbaarheid te vergroten. Ook het gebruik van Compalox is minimaal, de toepasbaarheid wordt als lastig ingeschat. Door de bufferende werking wordt het risico wat lager ingeschat dan het alleen werken met een laag fosfaat in de voeding. 20

21 De ph aanpassen is moeilijk stuurbaar in de potkluit en daardoor niet makkelijk toepasbaar of zonder risico. In de praktijk is nog weinig ervaring met deze methode. Een hoge EC toepassen in de teelt om het gewas korter te houden wordt minimaal toegepast in de teelt. Het risico op wortelproblemen of overmaat- en gebreksverschijnselen van voedingselementen is bij deze methode aanwezig. Droog telen is een methode met veel risico, maar wordt wel veel toegepast. Door minder uniforme potvochtigheden in de pot en de partij kunnen echter makkelijk problemen ontstaan in de teelt en de afzet. Koud water wordt niet toegepast als remmethode, maar het gietwater is doorgaans niet verwarmd. De substraatsamenstelling aanpassen om de vochtbeschikbaarheid te beperken is als remmethode in de eenjarige zomerbloeiers al van toepassing. Met nieuwe substraten of substraatsamenstellingen zou mogelijk een verdere ontwikkeling van deze toepassing ingezet kunnen worden. Met trillen, aaien en luchtbeweging is in de praktijk de nodige ervaring opgedaan, maar blijkt moeilijk praktisch realiseerbaar en is tot nu toe economisch lastig haalbaar. Bekend is dat hormonen zoals cytokinine veel scheutontwikkeling geven en een regelmatige groei. Ook hebben remmiddelen zoals Bonzi en Daminozide effect op de hormoonbalans in de plant. Het effect van een combinatie van hormoontoediening en remmiddelen in de eenjarige zomerbloeiers zou nader onderzoek vereisen. 21

22 5 Conclusies en aanbevelingen Voor verdere ontwikkeling in gewas- en raskeuze, zal meer nadruk gelegd moeten worden op het verkrijgen van compactere gewassen in een breed sortiment door veredeling en selectiewerk. Naast compactheid wordt ook koudetolerantie belangrijk als eigenschap voor het gewas. Indien de gewassen in de teelt te compact blijven, zou in de laatste teeltfase of consumentenfase extra stikstof voor een betere uitgroei kunnen zorgen bij eenjarige zomerbloeiers en kuip- en terrasplanten. Aangezien dit veelal het bloeistadium is, zal de toepassing nader onderzocht moeten worden. Technieken die de veredeling kunnen versnellen, zouden een welkome aanvulling zijn. Etmaaltemperatuur, negatieve DIF en kouval zijn maatregelen die waar mogelijk al toegepast worden. Naast koudetolerante planten moet het klimaat ook goed stuurbaar zijn. Dit vergt naast inzicht van de teler een investering in goede klimaatsoftware en een goede kasinrichting. Door met verschillende afdelingen te werken, kan in bepaalde groeifasen of bepaalden gewassen en rassen anders c.q. kouder geteeld worden. Continu een lage luchtvochtigheid nastreven is alleen te realiseren door op een teeltsysteem te telen waarop weinig tot geen water achterblijft na een watergift, dus met een gering verdampend oppervlak/vermogen. Daarnaast is door middel van de juiste klimaatinstelling (vochtafvoer, buistemperatuur) een lagere RV te realiseren, maar vraagt ook de nodige energie. De hoeveelheid licht op plantniveau is door een goede scherminstallatie, de juiste klimaatinstelling, het werken met meerdere afdelingen en het tijdig wijder te zetten te optimaliseren. De beperkende factor is de toename in de kosten per m 2. Veel onduidelijkheid bestaat er over de invloed van schermtype, krijt, kasdektype en zonlicht op de rood:verrood verhouding op plantniveau. Met stuurlicht in het meer rode en blauwe spectrum verwacht men meer te kunnen remmen. Met name het spectrum (rood:verrood verhouding) waarmee de plant de donkerperiode in gaat. In veel gewassen is echter onduidelijk welk spectrum (verhouding rood:verrood en blauw), welke belichtingsduur en welk belichtingstijdstip nodig is, zonder nadelig te zijn voor de overige plantontwikkelingen. Daarnaast is onduidelijk wat de andere effecten zijn van het licht op de plantengroei en ontwikkeling. Dit vergt het nodige onderzoek. De opkomst van LED licht kan hierin wellicht een belangrijke rol gaan spelen. Met groeilicht in de vorm van assimilatiebelichting is de plantontwikkeling en aanmaak van droge stof te verhogen en werkt doorgaans groeibevorderend. De extra groei kan in combinatie met een goede remmethodiek in de hand gehouden worden. Lange of korte dagbehandeling geldt voor de gewassen die daar gevoelig voor zijn. Doordat niet het hele jaar een korte- of lange dagbehandeling gegeven kan worden, is een investering in verduisteringschermen en dagverlengingslampen noodzakelijk. Daarnaast is de vraag hoeveel massa een gewas nodig heeft, voordat de bloeminductie van start mag gaan. Onderzoek moet hier meer duidelijkheid in brengen. 22

23 Het substraat zodanig aanpassen dat de vochtbeschikbaarheid voor de plant beperkt is, wordt in de praktijk toegepast. Echter de manier van watergeven, maar ook het pottype en de potmaat hebben invloed op de eigenschappen van het substraat. Belangrijk blijft dat de vochtverdeling in een partij én in de pot zo uniform mogelijk blijft. Met nieuwe substraten of substraatsamenstellingen kan een verdere ontwikkeling van deze toepassing ingezet kunnen worden. Nog interessanter wordt dit als dit gekoppeld wordt aan de potvochtigheid en een verbeterde methodiek om hier op te sturen in een geautomatiseerd watergeefsysteem. Droog telen stelt hoge eisen aan het substraat, de manier van watergeven, maar ook aan het gewas. Niet elk gewas kan grote vochtschommelingen verdragen, daarnaast is de uniformiteit moeilijk te handhaven. Door ph verlaging is de opname van voedingselementen te verstoren. Dit is echter een indirecte methode en lastig stuurbaar, zeker in organische substraten. Door de EC te verhogen wordt de opnamen van water minimaal gehouden. Maar in combinatie met een plotselinge ph verandering kunnen overmaat- of gebreksverschijnselen ontstaan. Een hoge EC kan ook wortelproblemen veroorzaken, wat lastig te herstellen is. Laag fosfaat door middel van een lage fosfaatgift of door gebruik te maken van Compalox heeft aangetoond dat minder strekkingsgroei mogelijk is. De toepassing voor de telers is nog te beperkt en het risico op gewasschade is aanwezig. Belangrijk is dat de stuurbaarheid van fosfaatopname en controle hierop (meetbaarheid beschikbaar fosfaat) verder ontwikkeld wordt. Het verkleinen van de potmaat, levert minder groeimedium voor opslag van water en voedingstoffen, waardoor de groei beperkt kan blijven. Fouten in voeding en potvochtigheid leiden sneller tot kwaliteitsverlies. Daarnaast is voor de handel een goede plant:pot verhouding van belang. Toppen of snoeien geeft meer uitgroei van zijscheuten. Bij kuipplanten geldt dat, indien mogelijk, de bloei daarna zo snel mogelijk geïnduceerd moet worden. In combinatie met korte- en lange dagplanten is die inductie beter stuurbaar. Ook lichtspectrum kan hier wellicht stuurbaarheid bieden, nader onderzoek is echter vereist. Gewasbewegingen door middel van trillen, aaien of luchtbeweging veroorzaakt een groeiremmende werking in bijvoorbeeld komkommerplanten. Bij kleine potmaten waarbij doorgaans op tafels geteeld wordt, is beweging makkelijker te realiseren dan bij de grote potmaten op de teeltvloer. Veel praktijkervaring in de kuip- en potplanten is er niet. In de eenjarige zomerbloeiers werkt gewasbeweging remmend, maar blijkt moeilijk praktisch realiseerbaar en is tot nu toe economisch lastig haalbaar. Het effect van bacterie, schimmels of hormonen op groeiremming is sporadisch bekend. In hoeverre micro-organismen of hormonen aanvullend toepasbaar zijn als remmethode is nog weinig over bekend. Wel bekend is dat een hormoon als gibberelline strekking veroorzaakt en dat de meeste remmiddelen invloed hebben op de synthese van dit hormoon in de plant. Meer inzicht in het gehele samenspel (interactie) van hormonen op de groei- en ontwikkeling kan mogelijk leiden tot vernieuwde inzichten met betrekking tot remming van het gewas. 23

24 Remmiddelen worden volop toegepast, het remeffect is onder meer afhankelijk van de concentratie, frequentie en manier van toedienen. Verdere optimalisatie hierin en het gebruik van hulpstoffen zijn maatregelen om de hoeveelheid remmiddel te verminderen. Om te komen tot compacte planten door geïntegreerde groeiregulatie zal nader onderzoek moeten plaatsvinden naar toepassing van niet chemische remmethoden en combinaties hiervan om de groei te reguleren al dan niet aangevuld met efficiënter gebruik van chemische remmidden (correctie middel). 24

25 Bijlage 1. Overzicht potplanten Potplanten Methoden Gewas- en raskeuze Etmaaltemperatuur Negatieve DIF Kouval RV CO 2 Licht, globale straling Groeilicht Stuurlicht Lange of korte dagbehandeling PH Hoge EC (= fysiologisch droog telen) Lage fosfaatgift Compalox Droog telen Koud water Substraat samenstelling Remmiddelen Trillen, aaien, luchtbeweging Bacterie of schimmel toevoeging Hormonen Potmaat Plantdichtheid Snoeien Tijdstip van toppen met risico Effect zonder risico makke- moeilijk lijk Toepassing in de praktijk Ontwikkeling methode Het aantal gekleurde blokjes geeft respectievelijk de mate aan van het verwachte effect, de mate van toepassing in de praktijk en de mate van ontwikkeling van de methodiek. Daarbij geldt: 0-2 blokjes = laag 3-5 blokjes = redelijk 6-8 blokjes = hoog De kleuren geven aan of de toepassing risicovol is (rood) of niet risicovol (groen) en of de toepassing makkelijk (donker blauw) dan wel moeilijk (licht blauw) toepasbaar is in de praktijk. 25

26 Bijlage 2. Overzicht kuip- en terrasplanten Kuipplanten Methoden Gewas- en raskeuze Etmaaltemperatuur Negatieve DIF Kouval RV CO 2 Licht, globale straling Groeilicht Stuurlicht Lange of korte dagbehandeling met risico Effecten zonder risico makke- moeilijk lijk Toepassing in de praktijk Ontwikkeling methode PH Hoge EC (= fysiologisch droog telen) Lage fosfaatgift Compalox Droog telen Koud water Substraat samenstelling Trillen, aaien, luchtbeweging Remmiddelen Bacterie of schimmel toevoeging Hormonen Potmaat Plantdichtheid Snoeien Tijdstip van toppen Het aantal gekleurde blokjes geeft respectievelijk de mate aan van het verwachte effect, de mate van toepassing in de praktijk en de mate van ontwikkeling van de methodiek. Daarbij geldt: 0-2 blokjes = laag 3-5 blokjes = redelijk 6-8 blokjes = hoog De kleuren geven aan of de toepassing risicovol is (rood) of niet risicovol (groen) en of de toepassing makkelijk (donker blauw) dan wel moeilijk (licht blauw) toepasbaar is in de praktijk. 26

27 Bijlage 3. Overzicht eenjarige zomerbloeiers Eenjarige zomerbloeiers Methoden Gewas- en raskeuze Etmaaltemperatuur Negatieve DIF Kouval RV CO 2 Licht, globale straling Groeilicht Stuurlicht Lange of korte dagbehandeling PH Hoge EC (= fysiologisch droog telen) Lage fosfaatgift Compalox Droog telen Koud water Substraat samenstelling Remmiddelen Trillen, aaien, luchtbeweging Bacterie of schimmel toevoeging Hormonen Potmaat Plantdichtheid Snoeien Tijdstip van toppen met risico Effect zonder risico makke- moeilijk lijk Toepassing in de praktijk Ontwikkeling methode Het aantal gekleurde blokjes geeft respectievelijk de mate aan van het verwachte effect, de mate van toepassing in de praktijk en de mate van ontwikkeling van de methodiek. Daarbij geldt: 0-2 blokjes = laag 3-5 blokjes = redelijk 6-8 blokjes = hoog De kleuren geven aan of de toepassing risicovol is (rood) of niet risicovol (groen) en of de toepassing makkelijk (donker blauw) dan wel moeilijk (licht blauw) toepasbaar is in de praktijk. 27