Natuurgids. Ecologie. Inhoud van deze les

Transcriptie

1 Natuurgids Ecologie Inhoud van deze les begrippen: waar spreken we over? ecologie van soorten ecologie van de gemeenschap landschapsecologie mondiale ecologie en klimaatwijziging 1

2 1. Begrippen Begrippen Ecologie de natuurlijke samenhang tussen organismen onderling en organismen en hun milieu bestudeert zowel de relatie van het organisme met zijn omgeving als relaties binnen het organisme of die omgeving zélf. Milieu: de fysieke toestand, de levende componenten en de interacties daartussen die de omgeving van het organisme uitmaken Vegetatie: de gemeenschap van plantensoorten die spontaan opduikt op een bepaald terrein om praktische redenen worden ook cultuurmilieus zoals akkers, boomgaarden, aangeplante en beheerde bossen vaak als vegetatie aanzien er moet een natuurlijke samenhang bestaan tussen de elementen van een vegetatie. Een maïsakker op zich is dus géén vegetatie, hoogstens een begroeiing. De maïsakker als groeiplaats voor spontaan opduikende soorten zoals hanepoot, naaldaar en kamille is dan weer wél een vegetatie. 2

3 Begrippen Ecologisch is niet slecht of goed! maak onderscheid tussen neutrale begrippen en vaak politiek gekleurde betekenis die ze in de loop der tijden hebben gekregen of worden gegeven: je kan niet ecologisch leven, aangezien ecologie een neutraal begrip is. Vergelijk met dood of levend : iemand die dood is, is niet beter of slechter dan iemand die leeft. Ook begrip eutroof (=voedselrijk), dat elders in deze presentatie aan bod komt is positief noch negatief. Een eutrofe vijver is niet slechter dan een oligotrofe, maar het is wél mogelijk dat een eutrofe vijver niet overeenkomt met het doel dat de natuurbeheerder voorop stelde. In dat geval is eutroof een ongewenst kenmerk. Wat is ecologie? οἶκος = oikos = huis λογία = logia = studie studie van de relatie tussen organismen en hun omgeving zowel onderlinge relaties als relatie tussen het organisme en zijn omgeving 3

4 Begrippen: autecologie en synecologie autecologie: over de natuurlijke relaties tussen een organisme of individu in zijn rechtstreekse omgeving grondwater versus regenwater, zonneschijn, opname van CO 2, synecologie: over de natuurlijke relaties tussen levende wezens onderling en hun omgeving graslandecologie is een typisch voorbeeld landschapsecologie: de relaties tussen vorm, plaats, processen en tijd in het landschap en autecologie en synecologie Ecosysteem en biosfeer ecosysteem: een systeem bestaande uit abiotische en biotische elementen én hun onderlinge relaties een ecosysteem is meer dan de som van de eigenschappen van de onderdelen biosfeer: de globale som van alle ecosystemen over heel de aarde 4

5 Organisme, populatie, gemeenschap Organisme: kleinste element in de ecologie Populatie: groep individuen van eenzelfde soort of soortgroep Gemeenschap: een groep in samenhang levende organismen Ecosysteem: een geheel van levende wezens en hun fysieke omgeving en hun onderlinge relaties Organisme en milieu, abiotisch en biotisch Voorbeelden van abiotische milieu-kenmerken: zand, klei, leem, zuur, zout, calciumrijk, koud, overstroomd, noord-geëxposeerd, gemaaid, bemest Voorbeelden van biotische milieukenmerken begraasd, predatie-druk, concurrentie, plantengemeenschap, gedrag van soortgenoten en van niet-soortgenoten Als je het milieu nauwkeurig bekijkt, blijkt dat het onderscheid tussen bv. fysiek en chemisch milieu niet zo groot is als het lijkt. Voorbeeld: temperatuur heeft zowel invloed op de snelheid waarop bepaalde verteringsprocessen verlopen (vb. veenvorming) als op de beweeglijkheid van een dier (vb. vlinders zijn minder actief bij koude). Ook het onderscheid tussen het biotische milieu en abiotische milieu is kleiner dan je zou denken. Voorbeeld: het in groep broeden van aalscholvers kan in stilstaande wateren leiden tot grote hoeveelheden mest die in het water terecht komen. 5

6 Organisme en milieu, abiotisch en biotisch organisme: levend wezen milieu: de omgeving waarin een organisme of gemeenschap leeft abiotisch milieu: alles wat zélf niet leeft fysisch: hoogte, vochtigheid, temperatuur, klimaat, chemisch: voedselrijkdom (vb. nitraat), zuurtegraad, zuurstofhoeveelheid biotisch milieu: de levende omgeving van een organisme predatie, concurrentie, gedrag Standplaats, habitat, niche Het geheel van gemeenschappelijke eisen van verschillende individuën van een soort heet de standplaats van die soort. Zo wordt de standplaats van de grote brandnetel gekenmerkt door stikstofrijke bodems, die van gewone dophei door voedselarme, zure en natte tot vochtige omstandigheden. Het woord standplaats' wordt niet alleen voor plantensoorten gebruikt, maar ook voor vegetatietypen (plantengemeenschappen): de standplaats de veenmosrijke Dopheide associatie' is permanent nat, met een grondwaterstand nabij maaiveld, voedselarm en zuur. Een standplaats is eigenlijk hetzelfde als een habitat, maar de term is voorbehouden aan plantensoorten en vegetatietypen. Het begrip standplaats wordt in de praktijk bovendien ook in een minder abstracte betekenis gebruikt. Vaak duidt het namelijk op een concrete plek in het landschap waar plantensoorten samen groeien en waar dus aan de habitateisen van die soorten of het vegetatietype is voldaan. Uit het zinsverband wordt meestal duidelijk wat men bedoelt. Bronnen van de volgende definities: Standplaats Natuurkennis.nl. OBN. Geraadpleegd oktober 4. Niche Environmental Terminology and Discovery Service (ETDS). European Environment Agency. 6

7 Standplaats, niche, habitat standplaats: een concrete plek in het landschap waar plantensoorten samen groeien en waar dus aan de habitateisen van die soorten of het vegetatietype is voldaan niche: de plaats die een soort in haar ecosysteem inneemt én zijn rol daarin: waar het leeft, zich voedt en waar het zijn activiteiten uitvoert 2. de ecologie van het individu 7

8 Het begrip niche Niche: de rol van een soort of organisme in zijn leefomgeving, ook nog: het gedrag van een bepaald organisme in relatie tot specifieke kenmerken van het milieu Twee soorten kunnen in hetzelfde biotoop leven, bv. een eikenbos, maar een verschillende niche innemen. Zo kan soort A enkel in de winter voorkomen op de takken, terwijl soort B enkel in de zomer voorkomt. Of: soort C leeft op de jonge, uitlopende blaadjes van de boom terwijl op hetzelfde ogenblik soort D op dezelfde takken leeft, maar enkel op de dikkere takdelen voorkomt (omdat ze zwaarder weegt) en géén blaadjes eet maar wél insecten die er rond vliegen. Denk eraan dat het gedrag van organismen (dieren, maar ook planten) zélf ook invloed kunnen uitoefenen op hun omgeving en/of niche. Zo kan een overdag actieve predator het gedrag van zijn prooi beïnvloeden, waardoor deze haar activiteit meer verschuift naar de nacht. Op plaatsen waar deze predator minder voorkomt, kan het zijn dat de prooisoort dan weer wél meer actief is overdag. Het begrip niche bij koolen pimpelmees 16 8

9 NOG AAN TE PASSEN of AFKOMSTIG UIT ANDERE PRESENTATIE 17/01/2017 Bestuiving, zaadverspreiding, zaadbank [uit te werken] Gedragsecologie OPTIONEEL 9

10 Voortplanting en levensloop Verbreiding is het door voortplanting verspreid geraken van een soort. Verbreiding van loofbomen gebeurt door zaden, van muizen doordat hun jongen elders gaan leven en daar op hun beurt jongen produceren. Voortplantingsstrategieën: de r-strategie r-strategen zijn soorten die zeer veel investeren in grote aantallen jongen en die erop gokken dat enkele van hun vele jongen wel op een goed plekje terechtkomen, geen predator ontmoeten en zelf tot voortplanting komen. Als een nieuw en gunstig gebied vrijkomt, zoals een kapvlakte, dan zijn het bij uitstek de r-soorten die hiervan profiteren. Ze zijn immers in staat dergelijke gebieden snel te bezetten. Voorbeeld: berken produceren massaal veel lichte zaadjes, die ver kunnen vliegen, maar geen reservevoedsel mee hebben. Maar eens op de juiste plaats groeien ze snel en nemen ze de boel over. Maar snelle groei en bloei leiden ook tot snel verval. Berken worden geen honderd jaar oud. Tegenwoordig wordt de r/k-theorie enigszins vervangen door een andere zienswijze (of paradigma), dat van de levensgeschiedenis-gestuurde evolutie (eigen vertaling van Jens Verwaerde voor life history theory ). Deze laatste neemt elementen van de r/k-theorie over. Voortplanting en levensloop r-strategen zijn soorten die zeer veel investeren in grote aantallen jongen en die erop gokken dat een paar jongen wel per ongeluk op een goed plekje terechtkomen, geen predator ontmoeten en zelf tot voortplanting komen. Broedzorg is nagenoeg onbestaande en ook praktisch niet mogelijk. Als een nieuw en gunstig gebied vrijkomt zoals een pioniersituatie (kapvlakte, nieuwe poel, rivierafzetting, ) dan zijn het bij uitstek de r-soorten die hiervan profiteren. Ze zijn immers in staat dergelijke gebieden enorm snel te bezetten. Voorbeelden van R-strategen zijn Berk-soorten en bladluizen. K-strategie K-strategen zijn meestal aangepast aan stabiele milieus met een langdurige stabiele draagkracht. Eiken worden honderden jaren oud. Hun glorietijd breekt pas aan wanneer de naburige berken het laten afweten. K-strategen zijn soorten met weinig jongen, maar ze investeren veel energie in het verzorgen en groot brengen van hun jongen. Zodanig dat de jongen na de zorg zelfstandig kunnen leven. Een ree zal haar pasgeboren kalfjes verzorgen, verstoppen, zogen en als het wat ouder is begeleiden in de voedselkeuze, de beste plekjes in de biotoop aanleren, vluchtwegen, schuilplaatsen en dat dikwijls meer dan een jaar lang. Heel extreem daarin is de mens die 20 jaar nodig heeft om zelfstandig te kunnen overleven. Vogels, zoogdieren en reptielen zijn uitgesproken K-strategen. Ook de eik en beuk zijn K-strategen 10

11 Strategie: pioniers pioniers jong, heftig grut Strategie: traag-verbreiders gevestigde waarden 11

12 Voedingsstrategieën: de voedselpiramide Zeg dat wel?? KWIS: 2 de voedselpiramide

13 Het leven is véél meer dan een piramide Een ander voorbeeld van herbivoren: inlandse eiken zijn bijzonder rijk aan organismen die er hun voedsel zoeken. Alle delen van de boom worden benut. De dieren die eten van de eik ondervinden last van stoffen en structuren die in de loop van de evolutie zijn ontstaan en waarmee de eik probeert de vraatschade te beperken. Aangezien het aanmaken van dergelijke verdedigende structuren ook heel wat energie vergt van de eik (die hij niet kan gebruiken om zich voort te planten) is het een kwestie van afwegen tussen: investeren in verdediging tegen vraat en investeren in voortplanting. Deze eeuwig durende strijd heeft geleid tot het ontstaan van unieke en soms zeer vreemde combinaties van soorten. Het leven is véél meer dan een piramide In de volgende dia wordt een zomereik weergegeven en een steekproef uit soorten die leven van de zomereik. 1 Larve snuitkever (bladmineerder) 2 Eikenbladrolkever 3 Meikever 4 Bastaardsatijnvlinder 5 Ringelrups 6 Grote wintervlinder 7 Kleine wintervlinder 8 Groene eikenbladroller 9 Eikelboorder 10 Bladsnuitkever 11 Soldaatje sp. 12 Groen smalbuikje 13 Eikenspintkever 14 Eikenbok 15 Heldenbok 16 Vliegend hert 17 Meikeverlarve (engerling) 18 Kniptorlarve (ritnaald) 19 Galwesp (aardappelgal) 13

14 Het leven is véél meer dan een piramide de zomereik levert voedsel aan vele soorten en organismen de eter en de gegetene zijn in voortdurende strijd Voedingsstrategieën producenten groene planten consumenten planteneters vleeseters alleseters parasieten reducenten (opruimers) schimmels bacteriën 14

15 3. ecologie van de gemeenschap Biotische processen Biotische processen zou je ook kunnen noemen: gedrag. Aangezien het woord gedrag bij vegetaties minder gepast lijkt, gebruiken we daarom het meer algemene biotische processen. Vaak wordt ervan uitgegaan dat de bodem tot het abiotische milieu behoort en dat soortgenoten en andere levende wezens tot de biotische omgeving, maar daarmee gaat men voorbij aan het enorme belang van levende materie in de bodem. Meer nog: zonder wormen, aaltjes, schimmels, bacteriën en vele andere zouden heel wat bodems niet bestaan in de vorm waarin we ze nu kennen. 15

16 Biotische processen Bodemleven en afbraak van organische stof [uit te werken] 16

17 Successie [uit te werken] de mestkever en de mest 34 17

18 Samen leven tot wederzijds voordeel = symbiose Partner A Partner B Mutualisme Commensalisme Parasitisme Coöperatie? Mutualisme: darmflora 18

19 Mycorrhiza, een voorbeeld van mutualisme Bomen zouden niks zijn zonder hun vrienden de paddenstoelen. Elke boomsoort heeft een aantal zwammen waarmee hij samenleeft. Wortel en zwamdraden zitten in elkaar verstrengeld tot een fenomeen dat men mycorrhiza noemt. De vliegenzwam bijvoorbeeld heeft een uitgestrekt netwerk van zwamdraden die veel vocht kunnen opnemen. Op droge bodems is dat een extra waterreservoir voor de berk of den die de vliegenzwam belonen met voedsel, aangemaakt in hun bladeren/naalden. Recent onderzoek heeft aangetoond dat via een ongelooflijk uitgestrekt netwerk van zwamdraden ook voeding van de ene naar de ander boom getransporteerd wordt. Of hoe een sociaal netwerk je overlevingskansen beïnvloedt. Meer informatie vind je op Wood Wide Web : Mutualisme : mycorrhiza 19

20 Commensalisme Herbivorie en predatie [uit te werken] 20

21 [uit te werken: Oostvaardersplassen als voorbeeld van ontspoorde gemeenschap] 4. Landschapsecologie: het verband tussen het individu, de gemeenschap en het landschap 21

22 Abiotische factoren abiotisch = niet-levend, maar Vaak wordt ervan uitgegaan dat de bodem tot het abiotische milieu behoort en dat soortgenoten en andere levende wezens tot de biotische omgeving, maar daarmee gaat men voorbij aan het enorme belang van levende materie in de bodem. Meer nog: zonder wormen, aaltjes, schimmels, bacteriën en vele andere zouden heel wat bodems niet bestaan in de vorm waarin we ze nu kennen. In feite zijn alleen de stoffen die de bodem samenstellen en de chemische en fysische processen die bodems ondergaan abiotisch, maar ook hier geldt dat veel van deze processen op een of andere wijze gestuurd worden door levende wezens. Het maken van nitraat uit luchtstikstof gebeurt in belangrijke mate door bacteriën die in de bodem leven. Zonder zogenaamd nitrificerende bacteriën zouden vele bodem amper voor planten opneembare voedingsstoffen kunnen aanbieden. 22

23 Belangrijke abiotische (f)actoren klimaat zonnestraling, zeestroming geologie geografie reliëf en expositie, microklimaat water neerslag, grondwaterstromen, zoutgehalte, zuurtegraad bodem stoffen stikstof, fosfor Microklimaat: subtiele verschillen op kleine schaal 23

24 De bodem van de zaak [uit te werken] de bodem is géén dode massa grond! is geen verzameling van klei, leem, zand, lucht en water er tussen de bodem is bepalend voor de (potentiële) vegetatie die er kan voorkomen Bodem: stikstof, fosfor en kalium stikstof (N), fosfor (P) en kalium (K) cruciaal voor het leven van planten verhouding belangrijk 24

25 Bodem: fosfaat fosfor wordt opgenomen als fosfaat, maar enkel als het fosfaat beschikbaar is voor de vegetatie Bodem: stikstof nitraat lucht = 79% stikstof! niet beschikbaar enkel bepaalde bacteriën kunnen lucht-stikstof omzetten tot nitraat elzen, vlinderbloemigen hebben symbiose met deze bacteriën 25

26 Bodem: water, het bloed van de bodem en het ecosysteem vele processen gebeuren in waterige omgeving in poederdroge bodems kunnen amper voedingsprocessen gebeuren een té natte bodem bevat té weinig lucht veenvorming treedt op Het water op de aarde: driekwart Vooral kustzones zijn erg rijk aan ecosystemen. Ze omvatten onder meer koraalriffen, de fauna en flora nabij de waterbodem (=benthos). Benoorden de evenaar: 60% water en 40% land. Ten noorden van de evenaar ligt 68% van al het land op aarde, de rest ligt er ten zuiden van. Bezuiden de evenaar: 81% water en 19% land Een meer uitgebreide behandeling van het thema water, maar dan op plaatselijke schaal, vind je in een ander deel van de cursus natuurgids. 26

27 landschapsecologie: patronen en processen in het landschap De waterkringloop op grote schaal we gaan ervan uit dat de lesgever over de grotere waterkringlopen op aarde zelf voldoende kan opzoeken. Het schema op de volgende dia is voldoende duidelijk. Maar vergeet niet te vermelden dat het overal op aarde regent en dat er overal verdamping optreedt! In nogal wat figuren uit het middelbaar of uit sommige publicaties lijkt het alsof de zee constant alleen maar verdampt en dit alleen maar op het land als regen neervalt. Dat is echter fout! Wat wél verschilt tussen land en zee: de mate van verdamping Hetzelfde geldt voor de neerslag die op het land bv. in belangrijke mate kan worden beïnvloed door reliëf: aan de loefzijde van een gebergte valt soms meer regen dan aan de lijzijde. Dit fenomeen doet zich op een vlakke zee niet voor. De invloed van de begroeiing op neerslag neemt toe naarmate het over een groter beschouwd gebied gaat. Een bos van 100 hectare heeft een beperkte invloed op het klimaat in de ruimere omgeving dan het regenwoud in Amazonië, dat aanleiding geeft tot belangrijke neerslagpatronen op vele duizenden kilometers afstand een grotendeels ontbost landschap, zoals Vlaanderen, dat nu vooral door lage begroeiingen wordt gedomineerd (grasland) en dat voor een derde is verhard (wegen en bebouwing) de bron van de figuur op volgende pagina is niet duidelijk (nvdr) 27

28 De waterkringloop op grote schaal Het rangordemodel Het rangorde-model is een voorstellingswijze van verbanden binnen de landschapsecologie. Klimaat, topografie, hydrologie en moedermateriaal spelen elk in op bodem en vegetatie. Men noemt dit de onafhankelijke factoren. Bodem en vegetatie noemt men de afhankelijke factoren. figuur uit: ex.php?hoofdgroep=6&niveau= 2&id=10 28

29 Het rangordemodel Bron figuur: Dauvellier, Peter Stromend landschap. Geraadpleegd oktober 4. De invloed van de natuurbeheerder natuurbeheerder 29

30 bodem en grondwater bepalen de vegetatie begrip standplaats De bodem is de bovenste anderhalve meter van het terrein. Voor het allergrootste gedeelte van alle planten is het vooral belangrijk wat er zich in de bovenste decimeters van het terrein afspeelt, niet wat er op meer dan 2 of meer meter diepte is. Ook in die bovenste decimeters spelen zich de belangrijkste processen af, zoals afbraak door schimmels, verplaatsing van grond en omwoeling door wormen, vertering van blad, veenvorming, Dat betekent niet dat de geologie hetgeen zich dieper bevindt niet belangrijk is, integendeel. Geologische verschijnselen bepalen immers of opstijgend grondwater zuur dan wel basisch is, of een bepaald terrein hoger of lager ligt, of een rivier ergens door kan eroderen. Maar als een terrein op 16 meter diep zandig is, betekent dit helemaal niet dat de bodem zelf ook zandig is. Bodem wordt bewust niet bij abiotische processen behandeld in deze presentatie, omdat de bodem véél meer is dan een hoop grond met wat water en lucht tussen. Het belang van bodemflora en fauna kan niet voldoende worden benadrukt. De plaats waar een bepaalde bodem in het landschap ligt is bepalend voor de kwaliteit ervan. Hetzelfde geldt voor de leeftijd van een bodem: oude podsols, oude graslanden met een dichte zode zijn véél moeilijker tot niet te herstellen indien ze verkeerd worden beheerd dan recent opgespoten terreinen, storten of hoog dynamische slik-schorre-gebieden. Standplaats Kleinste systeem binnen het landschap dat homogeen is naar de voor de vegetatie belangrijkste standplaatskenmerken: bodemsamenstelling, grondwaterkwaliteit en verloop, vochtigheid, voedselrijkdom, zuurtegraad, kalkgehalte etc. Bodem en vegetatie worden bepaald door klimaat topografie hydrologie moedermateriaal vegetatie bodem (incl. levende bodem) 30

31 Patroon versus proces patroon: de wijze waarop het landschap is ingedeeld over (een deel van) de aarde een kleinschalig geperceleerd landschap een woest moerasgebied met een haast onvoorspelbare mengeling van bossen, ruigtes en open water enkele ver van elkaar gelegen poelen te midden een intensief landbouwlandschap Patroon versus proces proces: een reeks samenhangende veranderingen jaarlijks overstroomt het gebied en valt het slechts enkele maanden wat droog, waardoor veen-vorming optreedt zuur regenwater valt op hogere gronden, zakt in de grond en komt kalkrijk terug boven in de vallei 31

32 $$$Voorbeeld van procesbeheer SIGMA-gebied begraasd terrein praktijk: zowel patroon als proces reservaten kleiner dan 30 hectare zijn amper zuiver procesmatig te beheren toplocaties worden patroon-beheerd vb. orchideeëngrasland, heischraal grasland beheer = behoudsbeheer = patroonbeheer hoe meer dynamisch de omgeving, hoe meer procesmatig kan/moet worden beheerd 32

33 Hoe ziet het landschap eruit? Vorm, grootte en situering ten opzichte van naburige natuurgebieden zijn belangrijke kenmerken van het natuurgebied figuur volgende dia: De eiland-theorie stelt dat kleinere, meer geïsoleerde natuurgebieden en biotopen, met een grote randzone (die dus sterker onder invloed staan van vijandige naburige terreinen) minder duurzaam kunnen blijven voortbestaan dan grotere, min of meer cirkelvormige terreinen. 33

34 de eiland-theorie als basis voor het natuurbeheer problemen met soorten op eilandjes zijn groter dan op het grote vasteland vorm en grootte zijn belangrijke kenmerken van het natuurgebied nabijheid van een bron van biodiversiteit is belangrijk het rand-effect rand-effect: de invloed van naburige terreinen op het natuurterrein is groter naarmate de randzone groter is in verhouding tot de oppervlakte 34

35 Het rand-effect Het rand-effect is groter naarmate het contrast tussen de verschillende natuurtypes groter is 35

36 Het rand-effect is groter naarmate het contrast tussen de verschillende landfuncties groter is De natuurbeheerder probeert grote, aaneensluitende gebieden natuurlijk te houden of in te richten natuurgebieden zo goed mogelijk met elkaar te verbinden door het uitbouwen van een netwerk van verbindende corridors waterlopen en hun oevers houtkanten bermen stapstenen te voorzien, eventueel zelfs in stedelijke omgeving 36

37 5. Mondiale ecologie: het klimaat Het Klimaat is niet hetzelfde als microklimaat 37

38 klimaat de gemiddelde weersomstandigheden in een bepaalde regio, gerekend in de periode klimaat wordt bepaald door breedtegraad = hoek die zonnestralen maken nabijheid van zee en zeestromingen hoogte of diepte (reliëf) expositie: gericht náár of weg van de zon begroeiing of bedekking door ijs (enkel bij grote oppervlaktes, zoals regenwoud of ijskappen) Klimaat: het is van nature warmer bij de evenaar! 38

39 het broeikaseffect en het versterkte broeikaseffect Het broeikaseffect is een neutrale beschrijving van een natuurlijk fenomeen. Er is dus niets slecht noch goed aan het broeikaseffect, het heeft altijd al bestaan en is mede verantwoordelijk voor het bestaan en ontstaan van het leven op aarde. Het broeikaseffect wordt wél problematisch als er (door menselijke invloed) wijzigingen optreden in het isolerend karakter van de atmosfeer, waardoor (schadelijke) Uv-straling bv. feller tot op aarde doordringt. bron figuur broeikaseffect C2J6SQI/AAAAAAAAAPU/JTOjRqHrzG8/s1600/Greenhouse_Effect.png bron figuur Keeling curve: _mean_concentration.svg het broeikaseffect 39

40 het versterkte broeikaseffect door menselijke ingrepen komen veel sneller broeikasgassen in de atmosfeer dan voorheen, op een dusdanig tempo en met dusdanige hoeveelheden dat de natuur deze stoffen zoals CO2 en methaan niet kan verwerken. daardoor versterkt het broeikaseffect, waardoor de aarde opwarmt de opwarming en onze natuur 40

41 Het water op aarde: driekwart! 75% van het aardoppervlak bestaat uit water meren rivieren en stromen getijdenzones 41

42 Bedankt! Referenties 42