Prestatietests en Teeltwaardebepaling voor bijenkoninginnen van het ras Apis mellifera carnica.

Transcriptie

1 Europees selectieprogramma in de bijenteelt Prestatietests en Teeltwaardebepaling voor bijenkoninginnen van het ras Apis mellifera carnica. Spreker: prof dr. ir. O. van Laere Van Laere is werkzaam bij het VVCB, Vlaams VulgarisatieCentrum voor Bijenteelt in de provincie OostVlaanderen. Het VVCB heeft als doelstellingen: Aantal imkers behouden of herstellen Nieuwe imkers vormen, door het verzorgen van cursussen bijenteelt Het geven van voorlichting door het houden van tentoonstellingen, en Het verbeteren van het bijenbestand door selectie op de volgende punten: Productie, zachtaardigheid, zwermtraagheid, raamvast, en varroatolerantie. Uit de Europese gelden voor Herstel Bijenbestand, het 5 e artikel van het Europese Honingprogramma, gaat Vlaanderen meedoen aan een Europees selectieprogramma in de bijenteelt, wat is opgezet door het Länderinstitut für Bienenkunde in Hohen Neuendorf o.l.v prof. Dr. K. Bienefeld. Voor dit selectieprogramma bestaat een website beebreed.eu. Bij selectie is van belang: de overerving, de raskeuze en de (selectie)strategie. In Belgie is door invoer en homogene verspreiding van de zwarte bij, carnica en buckfast een hybridisatie ontstaan op de bijenstanden, waarop geen rationele selectie mogelijk is. De Belgen konden het niet eens worden over het te gebruiken ras en besloten alles dooreen te gebruiken. Maar met amateurs is daaruit geen selectie te doen. Van Laere bespreekt dan de kleurvererving bij kruising van een ligusticamoer met een zwarte dar; over reductiedeling, dominantie; terugkruising, met als conclusie dat voor de andere eigenschappen de erfformules veel complexer zijn en we bij de nakomelingen van de F2, zeer veel variaties zullen aantreffen waaruit niets meer te selecteren valt. Van L. concludeert dat vanaf F3 selectie op korte termijn uitgesloten is. In de F3 zijn er voor de verschillende eigenschappen zoveel erffactoren die met elkaar in toevallige combinatie gaan, dat er nauwelijks nog twee bijenkolonies te vinden zijn met een gelijkvormig fenotype (uiterlijk) Prestatietests en Teeltwaardebepaling voor bijenkoninginnen van het ras 17

2 Kruisingsteelt is mogelijk in een groot bedrijf dat een paar grote reinteeltgebieden onder zijn beheer heeft. In gebied A waar melliferakoninginnen geteeld worden en waarvan de EWK s naar gebied B worden getransporteerd, waar aan caucasica darrenteelt wordt gedaan. Elke twee jaar vernieuwing van F1koninginnen. Voor een doorsneeamateur imker is kruisingsteelt niet uitvoerbaar en is geen optie voor het probleem voor het verbeteren van de bijenbestand. De oplossing ligt volgens Van Laere bij selectie binnen een homogeen ras. Ras: vl geeft vergelijking van Carnica en Buckfast, en gaat in op hun oorsprong. Vergelijking Carnica Buckfast Carnica Productief Raamvast,zachtaardig,zwermtraag Volkssterkte groot, verschillende kasttypes geschikt. Vervliegt weinig, compacte opstelling mogelijk Beperkte dracht, beperkt broednest Overwintert spaarzaam met geringe volkssterkte Snelle voorjaarsontwikkeling. Geografisch ras, door eeuwenlange natuurlijke selectie tot stand gekomen: de officiële rassenstandaard is stabiel en controleerbaar. Conclusie Bijzonder geschikt voor de doorsnee amateurimker. Bijenhouderij in zeer diverse omstandigheden. Buckfast Productief Raamvast,zachtaardig,zwermtraag (soms zwermcellen verwijderen nodig) Volkssterkte groot tot zeer groot. Grote kasten nodig. Vervliegt gemakkelijk, Opstelling NO, ZW Beperkte dracht, volk beperkt broednest niet. Controle voorraad noodzakelijk. Overwintert met sterke volken Minder snelle voorjaarsontwikkeling. Geen homogeen controleerbare morfologische kenmerken. Hybride Deel homogeniteit in het erfelijk patrimonium: waardevolle nakomelingen door kruising tussen Buckfastreinteeltgebieden. F1 kruising met carnica = OK Vanaf F2 vrij waardeloos. Conclusie Geschikt voor imker met grondige praktijkervaring en beroepsimker met stapelkasten. Frequente vervanging koningin noodzakelijk Prestatietests en Teeltwaardebepaling voor bijenkoninginnen van het ras 27

3 Stam Carnica 03 Anton Jansha Carnica, in 1879 als apart subras van Apis mellifera beschreven door Pollman Stam carnica Peschetz Hans Peschetz, Oostenrijks imker ( ) Oberkärnten. Carnica Peschetz tot op heden in reinteelt op eiland Sylt. beginnen Stam carnica Sklenar Guido Sklenar, reeds voor In het NOvan Oostenrijk. Het natuurlijk habitat lag zo een 1000 km noordwaarts en in een meer continentaal gebied dan de plaats waar Peschetz 25 jaar later zijn selectie zou Overige eigenschappen van de carnica. Past zich zeer snel aan, aan nieuwe omstandigheden (maritiem of continentaal, ook bergklimaat, en diverse klimaatafwijkingen in Europa. Overbrengen van carnicabijenvolken en koninginnen naar Syrië en Egypte: verschillende jaren wetenschappelijk geobserveerd: niet goed bestand tegen parasieten en klimaat. Dit geldt ook voor ligustica. Syrische bijen (A.m. syriaca) heeft op het Europees vasteland problemen met overwintering. Carnica populatie van Duitsland en Oostenrijk verschilt zeer weinig. In de loop der jaren is er zeer veel uitwisseling geweest. In Duitsland is carnica massaal aanwezig: meer dan 95%. Buckfast ongeveer 2%, bijna uitsluitend bij beroepsimkers. Zuivere melliferatelers zijn vrij zeldzaam. Volgens Van Laere is deze toestand onomkeerbaar. Buckfastbij Het resultaat van tientallen jaren van inkruisingen. Elke inkruising is Primaire hybride (PH) Er bestaan enkele lijnen gekenmerkt door een hoge graad van homozygotie voor wat betreft propoliseren. PH+lijnen: In sommige gevallen heterosis/ hybride groeikracht / outbreeding enhancement: secondaire hybride, SH. Ook in 2009 zijn er grote kwekers bezig met hybridevorming tussen reinteeltgebieden. Dit betekent dat elke Buckfastkoningin een zekere hybridevorming inhoudt, d.w.z niet is te beoordelen op homogeen controleerbare morfologische kenmerken en niet te controleren is op vastgestelde rassenstandaard. Men kan derhalve Buckfastkoninginnen niet in een wetenschappelijk gestuurd selectieprogramma opnemen. Prestatietests en Teeltwaardebepaling voor bijenkoninginnen van het ras 37

4 Wegens het hybride karakter heeft het geen zin om met Buckfastkoninginnen een eigen populatie op te zetten, of hiervan na te telen. Liefst ook geen F1. In een stand met Buckfastkoninginnen zal men de koninginnen op korte termijn vernieuwen en geen nakomelingen in de omgeving verspreiden. Zodoende komt men tot een goede verstandhouding met imkers in de omgeving, die best met carnica werken. Vandaar dat in Vlaanderen voor dit project gekozen is voor Carnica. Bij selectie valt er te kiezen tussen massaselectie en lijnenteelt, of BLUP. Deze laatste strategie wordt gevolgd in beebreed: (Europees Carnicaselectieprogramma, geestelijke vader Bienefeld). Zie In Italië draait iets dergelijks voor Ligustica. Van L. vertelt over BLUP, schattingsmethode voor teeltwaardes aangepast voor bijen. Deze schattingsmethode [inclusief het achterliggend genetisch model] leidt in een selectieprogramma tot cumulatieve selectierespons. BLUP is de afkorting van Best Linear Unbiased Prediction, met de volgende uitleg: Best is een verwijzing naar de methode die de beste inschatting oplevert voor de teeltwaarde. Linear, betekent de lineaire correlatie tussen de verschillende parameters in het statistische model. Unbiased, betekent dat de teelwaardeschattingen statistisch normaal verdeeld zijn, met de echte teeltwaarde als gemiddeld waarde. Prediction heeft betrekking op de toekomst, in het bijzonder op de berekende schatting van gerealiseerde teeltwaarden BLUP is overgenomen uit de veeteelt, met belangrijke aanpassingen voor de bijenteelt,voornamelijk wegens het haploide karakter van de darren en het voorkomen van twee generaties binnen een volk, koningin en werksters. BLUP wordt sinds 1993 toegepast op bijen. Het programma wordt gekenmerkt door veel prestatietests, selectie uit weinig volken, gecontroleerde paring. Bovendien worden zoveel mogelijk genetische betrekkingen (familierelaties) in de berekening van de teeltwaardes betrokken. Milieuinvloeden kunnen worden afgezonderd zodat in de teeltwaarde alleen datgene terecht komt wat aan de nakomelingen kan worden doorgegeven. Prestatietests en Teeltwaardebepaling voor bijenkoninginnen van het ras 47

5 In Amerika is onderzocht of labtests de prestatietest kunnen vervangen, kon niet Een probleem bij de prestatietests is de subjectiviteit van de beoordeling van veel kenmerken, bijv. van de zachtaardigheid. Er zijn daarom afspraken gemaakt. Aperte fouten worden bij de gegevensverwerking gesignaleerd. Beoordeling in 1 of 2 seizoenen? Toevallig seizoen met misleidende omstandigheden. Agressiviteit na onweer / op koolzaad Bijenvolken kunnen elkaar beïnvloeden (dichte opstelling) Dus: meermaals meten in 1 seizoen. Hoe meer noteringen, des te nauwkeuriger. Twee jaar meten aan een volk is nauwkeuriger, maar noteringen maken kost tijd. Vandaar dat alle koninginnen 1 jaar getest worden en uitzonderlijk goede worden daarna nog een jaar getest. Effect van zowel koningin als werksters De prestatietest geeft slechts één waardecijfer per eigenschap. Maar de prestatie en het gedrag ontstaat uit de samenwerking van de koningin: eilegactiviteit, feromoonproductie etc, en de werksters: levensduur, verzamelactiviteit, verdedigingsactiviteit, etc Er is een veelvoud aan kenmerken, zoals honingproductie, aggressiviteit, raamvastheid, zwermtraagheid en ziekteresistentie. Elke eigenschap wordt aangestuurd door een samenstel van verschillende specifieke genen. De computer berekent aandeel van elke factor [koningin resp. de werksters] naar gestelde doel, bv. honing. Voor elk kenmerk is er een berekende erfelijksheidsfactor. Deze factor is een waarde tussen 0 en 1. Als deze factor 0 is dan is er geen genetische invloed, enkel omgevingsinvloed. Als deze factor 1 is dan is de waarde van het kenmerk volledig genetisch bepaald en wordt niet beïnvloed door de omgeving. De erfelijkheidsfactoren voor een bepaald kenmerk van resp. de Prestatietests en Teeltwaardebepaling voor bijenkoninginnen van het ras 57

6 koningin en de werksters kunnen negatief gecorreleerd zijn [wat bij niet uit elkaar halen de selectierespons negatief zal beinvloeden]: Voorbeeld van erfelijkheidsfactoren voor honing en gedrag met erfelijk aandeel van de werksters en de koningin en de resulterende negatieve beïnvloeding, rwk h² Werkster h² Koningin rwk Honing 0,26 0,15 0,88 Gedrag 0,41 0,40 0,91 Metingen: subjectiviteit is denkbaar; in de praktijk is een compromis gezocht tussen tijdwinst en nauwkeurigheid [zie ook de stamkaart] Prestatietests en Teeltwaardebepaling voor bijenkoninginnen van het ras 67

7 Teeltwaarde: voor elke eigenschap een teeltwaarde, veel eigenschappen Maternaal effect en werkstereffect: twee generaties in 1 volk Mogelijkheid van negatieve correlatie van de erfelijkheidsfactor van beide effecten, waardoor onderscheid tussen beide effecten nodig is. Dit kan in het beebreedprogramma. Over beebreedvlaanderen: In 2006 met 2 educatieve standen gestart. [zie ook Mndbl Vl. Imkersbond 2008/4 p.1821.] In 2008 werden de eerste koninginnen op het web gepubliceerd (landcode 57; landcode Nederland 55). In 2008 waren er 2x3 teeltstanden, elk met 10 á 12 carnicazustervolken. Een deel van de koninginnen wordt tussen de standen uitgewisseld. De kaart die moet worden ingevuld voor de prestatietests (1 mei, 1 juni, 1 juli). {NB varroa gaat niet verder dan: weinig/normaal/veel/zeer veel). De referentieteeltwaarde is 100% en wordt elke 5 jaar opnieuw berekend. BLUP maakt ook mogelijk teeltwaarden te corrigeren voor het gemiddeld niveau van een stand, waardoor deze onderling vergelijkbaar worden. Wegens tijdgebrek wordt de presentatie op dit punt afgesloten. Prestatietests en Teeltwaardebepaling voor bijenkoninginnen van het ras 77