Klimaatadaptatie in de haarvaten van de stad

Transcriptie

1 P StraaD: Klimaatadaptatie in de haarvaten van de stad

2 Het is geen geringe ambitie, straat voor straat de gebouwde omgeving verduurzamen. Maar dat is wat landschapsarchitecten AnneSietske Smits (Bosch Slabbers) en Floor van den Bergh (Buro Bergh) beogen met hun werkwijze voor gemeenschappelijke adaptatie en transformatie, kortweg straad. Gemeenten en waterschappen hebben er wel oren naar. Rotterdam neemt de proef op de som.

3 P Een stad zou als een spons moeten zijn. Om intensieve neerslag te kunnen absorberen en om water vast te houden voor als het lang droog blijft. Maar steden zijn veelal zodanig verhard en verdicht dat er van sponswerking amper sprake is. Bij gebrek aan open grond of waterdoorlatend oppervlak zorgen almaar frequentere piekbuien voor wateroverlast. In een zeer versteende omgeving lopen bij gebrek aan verkoelend groen en water om te verdampen zomerse temperaturen al snel een paar graden op: het zogenaamde hitte-eilandeffect. Hoe komt veerkracht terug in een omgeving die steeds verder van de natuur is komen af te staan? Hoe werk je in de bestaande stad, waar beheer en eigendom van ruimte, infrastructuur en vastgoed versnipperd zijn, aan een universele opgave? Vergezichten behapbaar maken 18 Ontwerpers Anne-Sietske Smits (Bosch Slabbers) en Floor van den Bergh (Buro Bergh) zagen in de afgelopen jaren vooral dikke onderzoeksrapporten verschijnen over klimaatadaptatie en verduurzaming in het stedelijk gebied. Dan haken de meeste mensen af, zegt Van den Bergh, terwijl juist nu verschillende groepen in de samenleving bereid lijken om meer aandacht te schenken aan de verbetering van de kwaliteit van hun leefomgeving en hiervoor zelf de handen uit de mouwen te steken. Ze zochten naar een praktische benadering die aansluit op de beleving van de bewoners en beheerders van de stad. Als je klimaatadaptatie en ruimtelijke ontwikkeling op de schaal van straten beschouwt, worden ambitieuze vergezichten behapbaar, legt Smits uit. Je kunt de verschillende partijen die er een rol spelen benoemen, hun wensen inventariseren en de verdeling van eigendom, verantwoordelijk- STOWA EN RIONED: WATEREXPERTISE NODIG IN STEDELIJK GEBIED De straadkrant is er gekomen ook dankzij de input en ondersteuning van kennisinstellingen Deltares, STOWA en Stichting RIONED. Kees Broks, namens STOWA en RIONED betrokken bij de ontwikkeling van straad, onderstreept de veranderende rol van waterschappen in de stad. Juist omdat de bestaande riolering niet gemaakt is op de afvoer van extreme hoeveelheden water, moet waterexpertise ten grondslag liggen aan de vormgeving van het stedelijk gebied, is zijn stelling. Partijen in de stad gaan elkaars domeinen betreden, zou je kunnen zeggen. Dat is ook hard nodig; de vraag is hoe je met elkaar optrekt. Als het op het niveau van de straat lukt verschillende opgaven tegelijk te tackelen en iets te maken waar iedereen trots op is ja, dan heb je een modus operandi voor het stedelijk gebied. De straadkrant is bij de waterschappen heel goed ontvangen, weet ik. De publicatie vormt een mooi vertrekpunt voor gesprekken met gemeenten over hoe klimaatadaptatie tot stand kan komen. Wat er in de Robert Fruinstraat gebeurt, volgen we met belangstelling. heden en investeringen in kaart brengen. Ook cycli van beheer en onderhoud en hieraan verbonden budgets kun je op die schaal goed ontrafelen. StraaDkrant: inspiratiebron en methodiek Hun visie op de gedeelde opgave vertaalden ze in een werkwijze: Straten Transformeren Ruimtelijk, Adaptief, Aantrekkelijk & Duurzaam. Ofwel, straad. In het voorjaar van 2016 verscheen de straadkrant. Een overzichtelijke en toegankelijke publicatie die dient als inspiratiebron én methodiek voor zowel professionals als leken. Met bestuurders komt het wel goed, denkt Van den Bergh, die houden van vergezichten. Maar hoe krijg je projectleiders en ontwerpers mee, de mensen op de werkvloer die de fysieke veranderingen moeten uittekenen en uitvoeren? Mensen handelen graag naar gewoonte, geeft ze aan. StraaD vergemakkelijkt de overgang naar het nieuwe normaal door beleid en praktijk, publiek en privaat te verweven tot een gemeenschappelijk domein en door te laten zien dat een integrale aanpak loont. De achterliggende gedachte is dat een veelvoud van kleine ingrepen van doorslaggevende betekenis is. Daarbij wordt nadrukkelijk gezocht naar nieuwe, slimme manieren om veerkracht in de stad terug te brengen. Niet voor niets is het aan de TU Delft verbonden Valorisatieprogramma Deltatechnologie & Water (VPdelta) nauw betrokken bij het initiatief. VPdelta is medeinitiator van verschillende proeftuinen in de regio Den Haag-Delft-Rotterdam waar start-ups en mkb de kans krijgen innovaties zoals waterbergende daken en verharding te testen en klaar te stomen voor de markt. Michiel Pols van VPdelta licht toe: Technisch is er al zo veel mogelijk. Je hebt het echt voor het kiezen als je de bestaande stad klimaatadaptief of energiezuinig wilt maken. Ons programma stimuleert de doorstroom van wetenschappelijke kennis en de doorontwikkeling van veelbelovende uitvindingen, door proeftuinen op te starten en start-ups verder te helpen. Maar als slimme oplossingen vervolgens niet worden toegepast in de dagelijkse praktijk, stokt het innovatieproces. De straad vormt een uitstekend startpunt voor verbetering van de leefomgeving met nieuwe technieken en materialen. En geloof me, innoveren maakt het voor iedereen alleen maar leuker. Financiële en maatschappelijke baten De straad brengt kansen voor verduurzaming onder de aandacht, benadrukt Smits, het is geen pleidooi om alle straten in Nederland ineens overhoop te halen. Dan zou de businesscase niet kloppen. In de straadkrant leggen we uit dat investeren in verduurzaming loont, omdat bijvoorbeeld schade wordt vermeden of energieverbruik omlaaggaat. Andere voorbeelden van baten zijn een verminderde behoefte aan waterzuivering, toegenomen vastgoedwaarde en lagere zorgkosten als gevolg van een

4 bewoners aannemers waterschap wetenschappers (landschaps) architecten leveranciers specialisten vastgoedeigenaren vastgoedontwikkelaars hulpinstanties gemeente: beheer afvalwater riolering beheer regenwater riolering afvalverwerking groenbeheer wegbeheer ggd sociaal & cultuur Partijen van de straat eigenaar leidingen - gas & electra eigenaar kabels - internet gezondere leefomgeving. Als bewoners zich veilig voelen in hun eigen buurt of meer met elkaar optrekken om een aangenaam woonklimaat te scheppen, is dat ook winst. Van huiseigenaar tot woningcorporatie, per straat bepalen de partijen welke maatregelen ze kunnen en willen nemen. Hoe investeringen van de een zich verhouden tot opbrengsten voor de ander, wordt dan vanzelf onderwerp van gesprek. En ja, zowel de maatschappelijke als fi nanciele baten volgen soms pas na lange tijd. Veel partijen in één straat Grofweg veertig procent van de gebouwde omgeving is in handen van publieke instellingen, de overige zestig procent is particulier eigendom. Bewoners nemen kleinschalige maatregelen: ze plaatsen zonnepanelen, halen tegels uit de tuin, kopen een regenton of leggen een geveltuin aan. Voor de introductie van een lokaal netwerk voor opslag en distributie van energie (smart grid) of ondergrondse voorzieningen voor infi ltratie van water staat de publieke sector aan de lat, zegt Smits. Gemeenten kunnen structurele vernieuwing denk aan de aanleg van wadi s, waterdoorlatende verharding, bredere stoepen en meer ruimte voor fietsers koppelen aan beheer en onderhoud van de openbare ruimte en riolering. De vervanging van riolering is natuurlijk een uitgelezen kans om hemelwaterinfi ltratie vorm te geven en straatprofielen aan te passen. Het gaat Smits en Van den Bergh erom dat alle partijen die een rol spelen in een straat, zoveel mogelijk van dergelijke kansen benutten, door planningen, activitei- ten en investeringen af te stemmen en zo werk met werk te maken. Van den Bergh legt uit waarom de straat een geschikte schaal is. Gemeenten en de verschillende eigenaren en beheerders van kabels en leidingen komen er elkaar tegen. Waterschappen kunnen belang hebben bij veranderingen in de straat. Eigenaren en ontwikkelaars van vastgoed net zo. Bewoners en het lokale bedrijfsleven spelen een sleutelrol. Zij kunnen hun eigen gebouwen en buitenruimte verduurzamen, maar ook als eindgebruikers van publieke ruimte en infrastructuur aanzetten tot maatregelen in de openbare ruimte. Smits: Traditionele verhoudingen zijn aan het verschuiven. De scheidslijnen tussen publiek en privaat domein vervagen. Bewoners vragen dan wel krijgen meer zeggenschap over de inrichting en het gebruik van hun leefomgeving. Die beweging, waartoe de invoering van de Omgevingswet zal bijdragen, kun je met de door ons voorgestelde aanpak heel goed volgen en vooruithelpen. Kwaliteit toevoegen in Rotterdam Gemeente Rotterdam heeft de koe bij de horens gevat. In de Robert Fruinstraat heeft de gemeente met netbeheerder Stedin en het Hoogheemraadschap van Schieland en de Krimpenerwaard een gecombineerde opgave: het creëren van waterberging en vervanging van riool-, gasen elektriciteitsleidingen. Met bewoners en verschillende plaatselijke partners, waaronder twee scholen, een parochie, een vrouwenopvang en een kunstenaarscollectief, zijn plannen gesmeed. Dit gebeurt onder de paraplu van Water Sensitive Rotterdam, vertelt John Jacobs. Jacobs is een drijvende kracht achter gemeentelijke initiatieven 19

5 tekst eric burgers beeld xxx P 20 Bewonersparticipatie in de Robert Fruinstraat in Rotterdam. Foto s: Bosch Slabbers om water en ruimte te integreren teneinde de stad veiliger, mooier en weerbaarder te maken. Zoals het Waterplan 2 (2007) en het programma Rotterdam Climate Proof (2008) dat uitmondde in een Rotterdamse Adaptatie Strategie (2013). Het gaat allemaal over gezamenlijk kwaliteit toevoegen op basis van watervraagstukken en klimaatverandering, precies wat ik terugzie in de straad, stelt Jacobs. Je hebt elkaar nodig om de buitenruimte naar een hoger plan te tillen. Water Sensitive Rotterdam: een beweging Jacobs is vooral geïnteresseerd in relatief kleine projecten in de haarvaten van de stad. Eén groen dak maakt geen verschil, maar inmiddels hebben we vierkante meter groen dak, deels betaald met inkomsten uit de gemeentelijke rioolheffing. Zo werken we op allerlei manieren aan het langetermijndoel: de waardevolle grondstof water in de stad houden. Ten bate van de stad. Op den duur mag er geen druppel hemelwater meer door het riool. Wat Jacobs betreft gaat elk beheers- of onder- houdsproject in de buitenruimte gepaard met een klimaatadaptieve inrichting, en dan standaard door partijen en bewoners op voorhand hierbij te betrekken. Kijk, een groenere wijk of straat wil iedereen wel, niet zozeer omwille van klimaatadaptatie als wel omdat de omgeving er mooier van wordt en beplanting leven in de brouwerij brengt. Sommige mensen in de straat willen mee-ontwerpen en het groen beheren. Prima. Die insteek biedt perspectief, temeer omdat het riool vervangen de gemeente niet meer geld kost dan anders. Net zo goed kan een vervangingsopgave aanleiding zijn voor een woningcorporatie met aangrenzend bezit om de buitenruimte klimaatbestendig in te richten. In Rotterdam bouwen we een gemeenschap op van institutionele partijen in de stad netbeheerders, waterschappen, corporaties, kennisinstellingen die dezelfde beweging willen maken. Want dat is Water Sensitive Rotterdam, een beweging. Tegelijkertijd werken we op wijkniveau aan community building, zodat we samen met welwillende ondernemers en bewoners kansen voor

6 tekst eric burgers verbetering kunnen grijpen. Net als vergelijkbare projecten in de Agniesebuurt en voor het Benthemplein biedt de Robert Fruinstraat ervaringen en leerpunten voor een manier van doen die Jacobs op grotere schaal wil gaan toepassen. We nemen de tijd, organiseren workshops met bewoners en plaatselijke partijen om verhalen te vangen en te dromen over de toekomst, en kijken vandaaruit wat kan. Circa dertig procent van de bewoners deed mee aan de door ons georganiseerde geveltuinendag. Dat vind ik veel. De straad biedt inspiratie én handvatten voor alle partijen. Straten in collectiviteit waterbestendig maken Het Hoogheemraadschap van Delfland, met VPdelta en gemeente Rotterdam een coproducent van de straadkrant, werkt aan een eigen strategie voor klimaatadaptatie. Het gaat niet om nieuw beleid, we geven onze visie op hoe het waterschap de beweging naar een actieve, gemeenschappelijke aanpak van wateroverlast en klimaatadaptatie ondersteunt. Volgens coördinator klimaatadaptatie Carl Paauwe is de positie van het waterschap in de samenleving aan het verschuiven: van beheerder van het regionale watersysteem naar partner in ruimtelijke opgaven. We bereiken de grenzen van verschillende systemen en moeten ons richten op een integrale aanpak, zodat alle gebiedspartners samenwerken om gebieden klimaatbestendig te maken. Voor ons is het vergroten van de sponswerking erg belangrijk: door hemelwater af te koppelen van het riool en vast te houden in het gebied verkleinen we de kans op wateroverlast en dragen we bij aan een duurzaam milieu en een betere kwaliteit van de leefomgeving. Dat raakt het particulier eigendom en dus gaan we actief op zoek naar initiatieven en ondersteunen die met kennis, menskracht en een financiële bijdrage. Voorbeelden zijn de aanleg van groene daken en vergroening van schoolpleinen. Een concept als straad sluit naadloos aan op wat Paauwe voor ogen staat. Straten in collectiviteit waterbestendig maken, vanuit een integraal ontwerp, in aansluiting op wensen en behoeften van de inwoners zelf, zodat de stad beter als spons kan functioneren. Wat mij ook aanspreekt is dat straad innovatie uitlokt, in technisch én sociaal opzicht. Er zijn zoveel slimme technieken en producten in ontwikkeling, laten we die vooral gaan toepassen. Strikte taakopvattingen zijn niet langer werkbaar, zegt Paauwe. Natuurlijk gaat de gemeente over het riool en de openbare ruimte, maar als er veel minder hemelwater naar onze zuivering stroomt of water minder snel wordt afgevoerd naar de sloot, hebben wij daar voordeel van. Dan hoeven we misschien geen nieuwe of grotere gemalen aan te leggen, kunnen we toe met minder zuiveringscapaciteit en hoeven we ook geen sloten te verbreden of nieuw te graven. Daarom kunnen we volgens mij nu dus beter meedenken over en meebetalen aan ander- mans maatregelen, ook als ze net buiten ons conventionele domein liggen. Het Hoogheemraadschap zit volgens Paauwe midden in de overgang naar die manier van denken. Klimaatadaptatie is een speerpunt geworden. We willen de beweging een zet geven en ervoor zorgen dat het treffen van klimaatadaptieve maatregelen voor iedereen de normaalste zaak van de wereld wordt. Nieuwe straadkrant in de maak De volgende editie van de straadkrant rolt in april 2017 van de persen. Smits licht een tipje van de sluier op: De eerste krant laat zien wát we willen. De tweede krant laat zien hóe we dat kunnen bereiken. Hoe kunnen belemmeringen worden omgezet in kansen? Door potjes met geld te bundelen, bijvoorbeeld. We hebben een nieuwe partner, Rebel Group, die er alles van afweet. Voor de tweede straadkrant zijn ook de gemeente Den Haag, Stichting Rondom GWW en Hoogheemraadschap Schieland en Krimpenerwaard aangehaakt. Innovatie stimuleren is een ander thema dat wordt uitgediept. Zo heeft gemeente Rotterdam de toepassing van waterdoorlatende verharding bij groot onderhoud inmiddels verplicht gesteld. Smits: De overheid moet het goede voorbeeld geven. Dan is ze een betrouwbare partner voor markpartijen, die dan eerder zullen willen investeren, en fungeert ze als gids voor bewoners en bedrijven die verder willen kijken dan hun neus lang is. Meer informatie over de straad en een pdf-versie van de straadkrant vind je op: DE STRAAD IS EEN INITIATIEF VAN: Bosch Slabbers, Buro Bergh, Deltares, Gemeente Rotterdam, Hoogheemraadschap van Delfland, STOWA, Stichting RIONED, Valorisatieprogramma Deltatechnologie & Water (VPdelta) en de EU. 21