Een kwart eeuw stijging in geregistreerde criminaliteit

Transcriptie

1 Een kwart eeuw stijging in geregistreerde criminaliteit Vooral meer registratie, nauwelijks meer criminaliteit Karin Wittebrood en Paul Nieuwbeerta* De afgelopen 25 jaar is in ons land de omvang van door de politie geregistreerde criminaliteit fors toegenomen. In 1980 was het aantal door de politie geregistreerde geweldsdelicten 24 per inwoners en dat nam gestaag toe tot 87 in 2004: bijna een verviervoudiging. De vermogenscriminaliteit is de afgelopen 25 jaar gestegen, van 459 naar 625 delicten per inwoners. Het aantal door de politie geregistreerde vernielingen is in dezelfde periode eveneens toegenomen: van 65 naar 132 per inwoners (Eggen & Van der Heide, 2005). Kortom, het aantal door de politie opgemaakte processen-verbaal, de geregistreerde criminaliteit, is de afgelopen 25 jaar fors gestegen. Deze cijfers lijken aan duidelijkheid niets te wensen over te laten en schetsen een beeld dat ons land de laatste decennia fors onveiliger is geworden. De sterke stijging in de door de politie geregistreerde criminaliteit is de afgelopen decennia, en zeker de laatste jaren, dan ook een belangrijke aanleiding geweest om bestrijding van criminaliteit hoog op de maatschappelijke en politieke agenda te plaatsen. Sinds de start van het beleidsprogramma Naar een veiliger samen leving in 2002 is het bevorderen van een veiliger samenleving [ ] één van de centrale doelstellingen in het kabinetsbeleid (Justitie/BZK, 2002, 17). Het kabinet streeft naar een afname met 20 tot 25 procent van de criminaliteit in de periode (TK, 2004/2005). De ontwikkelingen in de door de politie geregistreerde criminaliteit zijn de afgelopen decennia op uiteenlopende wijze verklaard. Zo zouden demografische ontwikkelingen een rol spelen (toegenomen aantal jongeren en etnische minderheden), economische ontwikkelingen (meer welvaart, werkloosheid) en maatschap pelijke ontwikkelingen, zoals individualisering, verstedelijking en ontzuiling (SCP, 1998, ). Kenmerkend voor deze verklaringen is dat zij zich richten op de totstand koming van de criminaliteit zelf en niet op de totstandkoming van de registratie van criminaliteit. De feitelijk gepleegde criminaliteit en de door de politie geregistreerde criminaliteit worden hierbij dus als overeenkomstig gezien. * De auteurs danken Wim Bernasco, Gerben Bruinsma, Henk Ellfers, Evelien Eggink, Frits Huls, Harry Huys, Jan de Keijser, alsmede de redactie en twee anonieme referenten van het Tijdschrift voor Criminologie voor hun gedegen en bruikbare commentaren op eerdere versies van dit artikel. Tijdschrift voor Criminologie 2006 (48) 3 227

2 Karin Wittebrood en Paul Nieuwbeerta Een aanvullende verklaring voor de stijging in geregistreerde criminaliteit die veel minder aandacht heeft gekregen en dat is enigszins verrassend gezien de term geregistreerde criminaliteit is dat ontwikkelingen hierin juist ver oorzaakt worden door veranderingen in de registratie van criminaliteit. Voordat delicten in de politieregistraties en -statistieken terechtkomen, moeten deze immers eerst gemeld worden bij de politie en vervolgens ook nog als zodanig worden geregistreerd. Toch is al verschillende malen gewezen op het belang van deze verklaring. In 1985 concludeerde Van Tulder op basis van gegevens over de periode dat de invloed van het registratiegedrag van de politie op cijfers betreffende ter kennis van de politie gekomen misdrijven ( ) aanzienlijk [is]. (...) De politiecijfers stijgen bijna over de hele linie sneller dan slachtoffercijfers. Het lijkt erop, dat (...) het uiteenlopen van beide trends voornamelijk moet worden toegeschreven aan een toegenomen bereidheid van de politie misdrijven te registreren. (Van Tulder, 1985, 137). Tien jaar later kwamen Kester en Junger-Tas op basis van de gegevens over de jaren tot een gelijksoortige conclusie: een aanzienlijk deel van de stijging in de geregistreerde criminaliteit door de tijd heen [is] veroorzaakt ( ) door een vergroting van het deel van de delicten dat in de registratie komt en dus niet door een toename van de werkelijke criminaliteit (Kester & Junger-Tas, 1994, 99). Recenter, maar toch ook alweer ruim vijf jaar geleden, hebben Wittebrood en Junger (1999) op basis van gegevens over de periode er opnieuw op gewezen dat de sterke stijging in de door de politie geregistreerde geweldscriminaliteit voor een belangrijk deel veroorzaakt wordt door een toenemende kans dat delicten geregistreerd worden door de politie (Wittebrood & Junger, 2000). 1 De conclusie uit het laatste onderzoek zorgde destijds voor veel discussie (Van de Bunt & Bijleveld, 2000; Rovers, 2000; Wittebrood & Junger, 2000), waarbij vooral vraagtekens werden gezet bij de omvang van het veronderstelde registratie-effect. 2 Inmiddels zijn we enkele jaren verder en is het mogelijk over een langere periode de gegevens te analyseren, namelijk 25 jaar ( ). 3 Vooral ten opzichte van Van Tulder (1985) en van Kester en Junger-Tas (1994) is dit een belangrijke vooruitgang. Verder is het nu mogelijk om ook voor andere delicten trends te analyseren, terwijl het onderzoek van Wittebrood en Junger (1999) zich beperkte tot geweldscriminaliteit. Reden genoeg om de ontwikkeling in de geregistreerde criminaliteit van meerdere typen delicten en een aantal mogelijke verklaringen daarvan nogmaals te onderzoeken. In dit artikel gaan we expliciet na, op basis van de slachtofferenquêtes van het CBS, in welke mate de stijging in geregistreerde criminaliteit veroorzaakt is door een toename in (a) de kans dat een delict plaatsvindt, (b) de kans dat dit delict bij de politie wordt gemeld, en (c) de kans dat van een gemeld delict een proces-verbaal wordt opgemaakt. We hopen hiermee meer duidelijkheid te scheppen over de omvang van het registratie-effect. 1 In Wittebrood en Junger (2000) is ook over 1997 en 1998 gerapporteerd. 2 Zie voor een systematisch overzicht van deze discussie ook Schinkel (2005). 3 De gegevens uit de slachtofferenquêtes uit de periode zijn niet vergelijkbaar met die uit latere jaren en zullen hier dan ook niet worden gebruikt. 228 Tijdschrift voor Criminologie 2006 (48) 3

3 Een kwart eeuw stijging in geregistreerde criminaliteit Zicht op criminaliteit: slachtofferenquêtes De door de politie geregistreerde criminaliteit omvat misdrijven die door opsporing ter kennis komen van de politie en die door slachtoffers of getuigen bij de politie worden aangegeven. Maar niet alle criminaliteit komt ter kennis van de politie en bovendien wordt niet van alle bij de politie bekende delicten procesverbaal opgemaakt. Sinds begin jaren zeventig van de vorige eeuw worden daarom in Nederland slachtofferenquêtes gehouden, waarin aan burgers zelf wordt gevraagd of zij slachtoffer zijn geweest van bepaalde delicten. Het voordeel van deze manier van informatie verzamelen is dat de gegevens afkomstig zijn van burgers zelf en dus niet afhankelijk zijn van politieregistraties. Van alle criminaliteit die via deze enquêtes wordt vastgesteld, wordt ook aan de slachtoffers gevraagd of het ondervonden delict bij de politie is gemeld. Bovendien wordt geïnformeerd of er na melding ook een aangifteformulier of proces-verbaal is ondertekend. Dit laatste is vanuit de enquêtes de indicator of het gemelde delict door de politie is geregistreerd. Dit betekent dat de informatie uit de slachtofferenquêtes unieke mogelijkheden biedt om meer te weten te komen over de filteringprocessen die plaatsvinden en daardoor meer inzicht te krijgen in de totstandkoming van de door de politie geregistreerde criminaliteit. In dit artikel maken we gebruik van de landelijke slachtofferenquêtes die het Centraal Bureau voor de Statistiek (CBS) sinds 1980 uitvoert. In deze enquêtes wordt aan een aselecte steekproef uit de bevolking van 15 jaar en ouder gevraagd of zij slachtoffer zijn geweest van bepaalde delicten. Delicten waarvan geen melding wordt gedaan of die de politie om een andere reden niet registreert, kunnen in deze bevolkingsonderzoeken door de ondervraagden dus ook worden gerapporteerd. Totaal heeft het CBS in de periode in 22 enquêtes ruim personen ondervraagd over hun ervaringen met criminaliteit en hun reacties daarop (zie bijlage). 4 Over de periode is eerst jaarlijks en later tweejaarlijks de Enquête Slachtoffers Misdrijven (ESM) gehouden. Aan de ondervraagde personen wordt gevraagd of zij ooit slachtoffer zijn geweest van een bepaald delict en in welk jaar. Indien het delict is voorgevallen in het voorgaande kalenderjaar, wordt eveneens vastgesteld hoe vaak dat is gebeurd. Voor alle soorten delicten is voor het laatste voorval gevraagd of zij of iemand anders het gebeurde bij de politie hebben gemeld. Indien deze vraag bevestigend is beantwoord, is vervolgens gevraagd of er een aangifteformulier, proces-verbaal of schriftelijke verklaring [is] ondertekend. Vanaf 1992 is de ESM opgevolgd door de Enquête Rechtsbescherming en Veiligheid (ERV) en sinds 1997 maakt deze onderdeel uit van het Permanent Onderzoek 4 Naast de enquêtes van het CBS, wordt sinds 1993 ook de Politiemonitor Bevolking (PMB) gehouden. De PMB is een enquête die (twee)jaarlijks wordt uitgevoerd in opdracht van de ministeries van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BZK) en Justitie, waarin eveneens gevraagd wordt naar slachtofferervaringen met criminaliteit. Voor dit artikel over langetermijntrends verdienen de enquêtes van het CBS de voorkeur, omdat zij betrekking hebben op een periode van 25 jaar en de PMB over 13 jaar. Bovendien zijn in de enquêtes van het CBS aanvullende gegevens per afzonderlijk voorval bekend. Tijdschrift voor Criminologie 2006 (48) 3 229

4 Karin Wittebrood en Paul Nieuwbeerta Leefsituatie (POLS). In de ERV (en POLS) is de opzet van de slachtofferenquête op een aantal aspecten gewijzigd ten opzichte van de ESM: de selectie van respondenten is bijvoorbeeld veranderd en de enquête wordt doorlopend afgenomen in plaats van in een bepaalde periode van het jaar. Ook de vraagstelling is veranderd. In de ERV is eerst geïnformeerd naar slachtofferervaringen in de afgelopen vijf jaar (in plaats van ooit). Net als in de ESM wordt voor het voorafgaande kalenderjaar vastgesteld hoe vaak dat is gebeurd. Voor elk ondervonden delict is gevraagd of de respondent of iemand anders het voorval bij de politie heeft gemeld, en zo ja, of de respondent (of degene die het heeft gemeld) een document heeft ge tekend, zoals een aangifteformulier, aangiftekaart of een proces-verbaal. Op basis van de uitkomsten van de slachtofferenquêtes kan een schatting worden gemaakt van het aantal delicten waar de Nederlandse bevolking van 15 jaar en ouder jaarlijks slachtoffer van is, hoeveel daarvan gemeld worden bij de politie en bij hoeveel een document is ondertekend. 5 Omdat in de ESM en de ERV naar uiteenlopende slachtofferervaringen is gevraagd, zijn de gegevens over de periode en niet direct vergelijkbaar. De ESM onderscheidt gewelddelicten (handtastelijkheden binnen en buiten, bedreigingen binnen en buiten), diefstallen (inbraak, fietsdiefstal, bromfietsdiefstal, autodiefstal, diefstal uit of vanaf de auto, inbraak, zakkenrollerij, overige diefstal) en vernielingen (beschadiging auto, overige vernielingen), terwijl de ERV andere gewelddelicten (seksuele delicten, mishandeling, bedreiging), diefstallen (inbraak, fietsdiefstal, autodiefstal, diefstal uit auto, zakkenrollerij, overige diefstal) en vernielingen (beschadiging auto, overige vernielingen) onderscheidt (voor precieze vraagstelling zie: Wittebrood, 2006). Op basis van onderzoek naar de mogelijke gevolgen van de veranderingen tussen de ESM en de ERV, heeft het CBS de gegevens over de periode uit de ESM op basis van het gemeenschappelijke jaar 1992 omgerekend naar gegevens die vergelijkbaar zijn met de gegevens uit de periode na 1992 (CBS, 1993; Kester & Junger-Tas, 1994). Wanneer de hoofdcategorieën gewelddelicten, diefstallen en vernielingen bestudeerd worden, zijn de gegevens van de slachtofferenquêtes zeer geschikt voor onderzoek naar langetermijntrends. In dit artikel presenteren we de cijfers voor deze drie hoofdcategorieën afzonderlijk en voor het totaal van de drie categorieën. Het CBS publiceert deze langetermijntrends ook op hun website ( zie ook: Eggen & Van der Heide, 2005). 6 5 Het CBS hanteert bij het berekenen van het aantal delicten per respondent een maximum aantal per jaar: in de ESM zijn dit er vijf; in de ERV en POLS drie. Dit betekent dat extreem scorende respondenten in de enquêtes niet voorkomen en derhalve niet kunnen zorgen voor sterke schommelingen. 6 Het aantal geregistreerde delicten wordt alleen vanaf 1992 gerapporteerd; voor de periode zijn deze met terugwerkende kracht geschat. Uitgangspunt hierbij was het aantal geregistreerde delicten op basis van de ESM, zoals die door Kester en Junger-Tas (1994) zijn gepubliceerd voor de periode Op basis van het aantal gemelde delicten hebben we vervolgens het registratiepercentage berekend en dat toegepast op het aantal gemelde delicten in de periode , zoals het CBS die nu publiceert over deze periode. Deze strategie komt overeen met die het CBS eerder heeft gebruikt om de trendbreuk te corrigeren voor het aantal gemelde delicten (CBS 1993). 230 Tijdschrift voor Criminologie 2006 (48) 3

5 Een kwart eeuw stijging in geregistreerde criminaliteit Trends in verklarende factoren Voordat we de centrale vraag van dit artikel gaan beantwoorden, beschrijven we eerst de trends in de drie factoren die in meerdere of mindere mate verantwoordelijk kunnen zijn voor de toename in de door de politie geregistreerde criminaliteit. Het gaat hierbij om (a) de kans dat een delict plaatsvindt (incidentie); (b) de kans dat dit delict bij de politie wordt gemeld (meldingskans); en (c) de kans dat van een gemeld delict een proces-verbaal wordt opgemaakt (registratiekans). Deze beschrijvingen geven een eerste indicatie van de mogelijke bijdragen van deze factoren aan de toename van de door de politie geregistreerde criminaliteit. Op basis van de uitkomsten uit de slachtofferenquêtes die in de periode zijn gehouden, hebben we kwadratische trendlijnen geschat voor de ontwikkelingen in het aantal ondervonden en geregistreerde delicten per inwoners, de meldingskans en de registratiekans. Bij het schatten van de trendlijnen is rekening gehouden met het verschillende aantal respondenten dat in de afzonderlijke jaren is ondervraagd (zie bijlage) door daarop te wegen. Hiermee geven we een zo nauwkeurig mogelijke beschrijving van de langetermijnontwikkelingen en maken we optimaal gebruik van alle gegevens die over de afgelopen 25 jaar beschikbaar zijn. Omdat de trends gebaseerd zijn op steekproefgegevens, hebben we voor alle jaren de 95 procent betrouwbaarheidsintervallen rond de geschatte waarden berekend. Hieruit blijkt dat de kwadratische trendlijnen goede weergaven zijn van de feitelijke ontwikkelingen. Voor vrijwel alle jaren liggen de trendlijnen binnen de betrouwbaarheidsmarges. De fluctuaties betreffen dus voornamelijk toevalsschommelingen. Trends in de kans dat een delict plaatsvindt Een eerste reden waarom de geregistreerde criminaliteit gestegen kan zijn, is uiteraard dat de criminaliteit daadwerkelijk is toegenomen. Op basis van de slachtofferenquêtes kan hier inzicht in worden verkregen door over de afgelopen 25 jaar te kijken naar het aantal delicten waar respondenten in de 12 maanden voorafgaand aan het interview slachtoffer van is geweest. Het aantal ondervonden delicten laat volgens de enquêtes de afgelopen decennia een vrij stabiel beeld zien van de ontwikkeling van de criminaliteit en ligt rond de delicten per inwoners (zie de trendlijnen in figuur 1). Ook het aantal gewelddelicten laat geen statistisch significante verandering zien: over de gehele periode vinden gemiddeld bijna 800 gewelddelicten per inwoners plaats. Voor diefstallen is gemiddeld genomen een geringe daling te zien: van naar delicten per inwoners. De enige significante stijging is te zien bij het aantal vernielingen. Opnieuw is de verandering echter beperkt: van naar delicten per inwoners. Kortom, er is de afgelopen 25 jaar nauwelijks sprake van een stijging in de kans dat een delict plaatsvindt. Tijdschrift voor Criminologie 2006 (48) 3 231

6 Karin Wittebrood en Paul Nieuwbeerta Figuur 1: Aantal ondervonden delicten per inwoners, geweld trend geweld vernieling trend vernieling diefstal trend diefstal totaal trend totaal Bron: CBS, ESM ( ), ERV ( ), POLS/ERV ( ) Trends in de kans dat een delict bij de politie wordt gemeld Een tweede verklaring waarom de door de politie geregistreerde criminaliteit mogelijk een sterke stijging laat zien, is dat delicten die hebben plaatsgevonden vaker bij de politie worden gemeld. De redenen om delicten te melden zijn divers (Goudriaan e.a., 2004; Goudriaan, 2006). Mogelijk kan de politie de ontvreemde goederen achterhalen, een schadevergoeding regelen en/of de dader opsporen en deze laten vervolgen en straffen. Vaak worden delicten ook gemeld om andere praktische redenen. Zo verlangen verzekeringsmaatschappijen over het algemeen een bewijs van aangifte voordat zij tot uitbetaling overgaan. Dit verklaart bijvoorbeeld waarom relatief veel diefstallen zoals inbraak en autodiefstal bij de politie worden gemeld. Het is aannemelijk te veronderstellen dat de meldingsbereidheid onder slachtoffers de laatste jaren is toegenomen. In de eerste plaats zijn mensen steeds gevoeliger geworden voor criminaliteit en met name voor geweld, waardoor ze eerder delicten bij de politie zullen melden (Franke, 1991; Egelkamp, 2002). Daarnaast wordt het slachtoffers steeds makkelijker gemaakt om aangifte te doen, bijvoorbeeld via de telefoon of internet. Figuur 2 laat voor de periode op basis van de slachtofferenquêtes de kans zien dat slachtoffers of anderen delicten melden bij de politie. Gemiddeld wordt in deze periode iets meer dan eenderde van alle ondervonden delicten door burgers bij de politie gemeld. De kans dat een delict gemeld wordt, is sinds 1980 licht gestegen. De stijging is statistisch significant, maar gering in omvang: van 31 naar 34 procent. Kleine verschillen zijn er in de ontwikkeling van de meldingskansen tussen de afzonderlijke typen criminaliteit. Het percentage diefstallen dat gemeld wordt bij de politie varieert al decennia rond de 50 procent. De kans dat gewelddelicten en vernielingen gemeld worden is de afgelopen decennia gestegen van rond 20 naar 25 procent. In grote lijnen is er dus een lichte stijging waar te nemen in het meldingsgedrag van burgers over de afgelopen 25 jaar. 232 Tijdschrift voor Criminologie 2006 (48) 3

7 Een kwart eeuw stijging in geregistreerde criminaliteit Figuur 2: Percentage ondervonden delicten dat bij de politie is gemeld, geweld trend geweld vernieling trend vernieling diefstal trend diefstal totaal trend totaal Bron: CBS, ESM ( ), ERV ( ), POLS/ERV ( ) Trends in de kans dat van een gemeld delict een proces-verbaal wordt opgemaakt Een derde verklaring voor de toename in de geregistreerde criminaliteit is, dat van een steeds groter deel van de gemelde delicten proces-verbaal wordt opgemaakt. Bij de beslissing om van een gemeld delict al dan niet een officiële aangifte op te maken, spelen zowel het slachtoffer als de politie een rol (Wittebrood, 2004). Het slachtoffer kan bijvoorbeeld expliciet aangeven dat hij of zij voorkeur heeft voor een formele afhandeling (en dus wil dat er officieel aangifte wordt opgemaakt) of dat de zaak juist informeel moet worden afgehandeld. Maar ook de politie speelt een rol: deze moet immers het delict registreren. Hoewel de politie verplicht is een aangifte in ontvangst te nemen, doet zij dit niet altijd. Een toename in de kans dat van gemelde delicten een proces-verbaal wordt opgemaakt, kan het gevolg zijn van een algemeen toenemende productiviteit van de politie, bijvoorbeeld omdat de politiesterkte is toegenomen of door automatisering. Maar ook de druk op politie en justitie om bepaalde beleidsdoelstellingen te halen, bijvoorbeeld door het toekennen van geld te koppelen aan criminaliteitscijfers, kan invloed hebben op de bereidheid van de politie om proces-verbaal op te maken. Verder kunnen veranderingen in het gedrag van slachtoffers een rol spelen. Mogelijk benadrukken slachtoffers steeds vaker dat zij daadwerkelijk aangifte willen doen. Ook kunnen politie en justitie, net als de bevolking, steeds gevoeliger zijn geworden voor criminaliteit en meer bereid zijn dergelijke delicten te registreren (Franke, 1991; Indermauer, 1996). Egelkamp (2002) laat bijvoorbeeld zien dat waarschijnlijk steeds meer zaken als ernstiger geweld worden geclassificeerd door het Openbaar Ministerie en door rechters. Wat de achterliggende oorzaak ook is, de kans dat een gemeld delict wordt geregistreerd is het afgelopen decennium aanzienlijk toegenomen. De trendlijnen in figuur 3 laten deze toename duidelijk zien: begin jaren tachtig werd volgens de respondenten in de slachtofferenquêtes bij 60 procent van alle gemelde delicten een schriftelijk document ondertekend; tegenwoordig ligt dat rond 80 procent. Er Tijdschrift voor Criminologie 2006 (48) 3 233

8 Karin Wittebrood en Paul Nieuwbeerta zijn echter verschillen tussen de diverse vormen van criminaliteit. De stijging is het grootst voor vernielingen. Begin jaren tachtig lag de kans dat van een gemeld delict een proces-verbaal is opgemaakt rond de 40 procent, de laatste jaren rond de 75 procent. Deze stijging was het sterkst in de jaren tachtig en begin jaren negentig. Ook voor geweld is een grote toename zichtbaar van de kans dat van een gemeld delict een proces-verbaal wordt opgemaakt: van 45 procent begin jaren tachtig tot 60 procent de laatste jaren. Vooral in de jaren negentig nam de registratiekans van mishandelingen toe; de laatste jaren is deze enigszins gestabiliseerd en ligt rond de 70 procent. Voor bedreigingen is een wat meer geleidelijke stijging zichtbaar. Voor diefstallen is alleen begin jaren tachtig een stijging te zien; het laatste decennium ligt het aandeel net onder de 90 procent. Figuur 3: Percentage van de bij de politie gemelde delicten waarbij een schriftelijk document is ondertekend, Bron: CBS, ESM ( ), ERV ( ), POLS/ERV ( ) geweld trend geweld vernieling trend vernieling diefstal trend diefstal totaal trend totaal Trends in aantal delicten waarbij een proces-verbaal is opgemaakt Op basis van de drie hiervoor beschreven ontwikkelingen kan eenvoudig worden nagegaan in welke mate deze hebben bijgedragen aan de ontwikkeling van het aantal delicten waarbij volgens de slachtoffers zelf een proces-verbaal is opgemaakt. Immers, het aantal door de politie geregistreerde delicten in elk jaar is gelijk aan: aantal ondervonden delicten * meldingskans * registratiekans. In figuur 4 zijn de geschatte trendlijnen weergegeven van het aantal delicten waarbij een proces-verbaal is opgemaakt: deze lijnen laten zien dat het aantal geregistreerde delicten per inwoners sterk is toegenomen sinds Het totale aantal delicten waarbij een schriftelijk document is ondertekend, is gestegen van 666 tot 946 per inwoners: een toename dus van 280 delicten. Net als in de politiestatistiek is het aantal volgens de slachtoffers zelf geregistreerde geweldsdelicten sterk gestegen: van 71 per inwoners in 1980 tot 122 in De geregistreerde diefstalcriminaliteit nam volgens de ondervraagde slachtoffers toe van 479 delicten per inwoners in 1980 tot 546 in 2004, het aantal geregi- 234 Tijdschrift voor Criminologie 2006 (48) 3

9 Een kwart eeuw stijging in geregistreerde criminaliteit streerde vernielingen is in de afgelopen 25 jaar meer dan verdubbeld, van 113 per inwoners tot 286. Op basis van de slachtofferenquêtes kan dus worden geconcludeerd dat de afgelopen 25 jaar een sterke stijging van het aantal delicten heeft plaatsgevonden waarbij een schriftelijk document is ondertekend. 7 Figuur 4: Aantal delicten (per inwoners) waarbij een schriftelijk document is ondertekend op basis van feitelijke gegevens en geschatte kwadratische trendlijnen, Totaal totaal trend totaal 140 Geweld geweld trend geweld 7 Het is opmerkelijk dat het aantal delicten dat volgens slachtoffers is geregistreerd redelijk overeenkomt met de aantallen uit de politiestatistiek (zie Eggen & Van der Heide, 2005). In zekere zin is dit opvallend, omdat de definities en meetmethoden tussen de politieregistratie en de slachtofferenquêtes uiteenlopen. Deze verschillen lijken echter vooral tot uitdrukking te komen in de absolute aantallen. Juist waar het gaat om de ontwikkelingen, zien we aanzienlijke overeenkomsten in de geregistreerde criminaliteit zoals die in beide databronnen is vastgesteld. Tijdschrift voor Criminologie 2006 (48) 3 235

10 Karin Wittebrood en Paul Nieuwbeerta 800 Diefstal diefstal trend diefstal 350 Vernieling vernieling trend vernieling Bron: CBS, ESM ( ), ERV ( ), POLS/ERV ( ) Een scenariostudie Om de precieze bijdrage van elk van de drie verklarende factoren, incidentie, meldingskans en registratiekans, aan de ontwikkeling van de geregistreerde criminaliteit te bepalen, hebben we een scenariostudie verricht, die uit vier onderdelen bestaat (scenario s). In het eenvoudigste scenario veronderstellen we dat geen van de drie verklarende factoren in de loop van de tijd varieert. Vervolgens laten we in elk volgend scenario een extra factor variëren, waarbij we uitgaan van de geschatte trends zoals hierboven beschreven. De volgorde waarin deze factoren worden gevarieerd, beïnvloedt uiteraard de uitkomsten van de scenariostudies. We hebben de factoren laten variëren in de volgorde volgens de daadwerkelijke justitiële keten zodat we het meest reële beeld kunnen schetsen. Door deze werkwijze geeft elk scenario inzicht in de relatieve bijdrage van die extra factor. De scenariostudie hebben we verricht voor de totale ondervonden criminaliteit en afzonderlijk voor gewelddelicten, diefstallen en vernielingen. De resultaten van de scenariostudies zijn weergegeven in tabel Tijdschrift voor Criminologie 2006 (48) 3

11 Een kwart eeuw stijging in geregistreerde criminaliteit In het eerste scenario veronderstellen we dat in de periode de kans dat een delict plaatsvindt (incidentie), de kans dat dit delict bij de politie wordt gemeld (meldingskans), en de kans dat van een gemeld delict een proces-verbaal wordt opgemaakt (registratiekans) niet zijn veranderd. Dit leidt uiteraard tot de bevinding dat het aantal delicten waarbij een schriftelijk document is ondertekend in 2004 op hetzelfde niveau is als in Het totaal aantal geregistreerde delicten is dan bijvoorbeeld gelijk aan 647 per inwoners. Dit is 300 delicten per inwoners minder dan het feitelijke aantal geregistreerde delicten in 2004 (zie de totaal -kolom in tabel 1). In het tweede scenario veronderstellen we dat in de periode alleen de kans dat een delict plaatsvindt zich volgens de geschatte trendlijnen ontwikkelt (zie figuur 1), maar dat de meldingskans en de registratiekans constant zijn op het niveau van Volgens dit scenario zou het totaal aantal geregistreerde delicten de afgelopen 25 jaar zijn gestegen van 647 tot 650 per inwoners, ofwel met 3 per inwoners. Dit betekent dat slechts 1 procent (= 3 / 300; zie de laatste kolom van tabel 1) van de totale stijging in het aantal geregistreerde delicten veroorzaakt wordt door een toename van de kans dat een delict plaatsvindt. In het derde scenario veronderstellen we dat zowel de kans dat een delict plaatsvindt als de kans dat een delict bij de politie gemeld wordt in de loop van de tijd variëren en dat de registratiekans gelijk blijft. Ten opzichte van het vorige scenario resulteert dit in 76 extra delicten per inwoners, waarmee de toename in de meldingsbereidheid voor 25 procent (= 76 / 300) verantwoordelijk is voor de totale stijging van geregistreerde delicten in de afgelopen 25 jaar. In het vierde scenario laten we alle drie ontwikkelingen volgens de geschatte trendlijnen verlopen. In vergelijking met het vorige scenario, waarin de registratiekansen nog constant werden verondersteld, blijkt de toename in registratiekansen verantwoordelijk voor 221 extra geregistreerde delicten per inwoners, oftewel 74 procent ( = 221 / 300) van de totale stijging in het aantal delicten waarbij een schriftelijk document is ondertekend. Samenvattend: ongeveer 1 procent van de stijging in volgens de slachtoffers zelf geregistreerde criminaliteit is dus veroorzaakt door een stijging in de kans dat delicten plaatsvinden. Vijfentwintig procent van de stijging is veroorzaakt door toename in meldingsbereidheid. Het grootste deel, bijna driekwart van de stijging in de geregistreerde criminaliteit in ons land, kan worden toegeschreven aan het feit dat van steeds meer gemelde delicten een proces-verbaal wordt opgemaakt. Voor gewelddelicten, diefstallen en vernielingen laten de scenariostudies een vergelijkbaar beeld zien als voor de totale criminaliteit (tabel 1). Bij elke afzonderlijke vorm van criminaliteit blijkt de toename in de registratiekans veruit de belangrijkste determinant van de stijging in het aantal delicten waarbij een procesverbaal is opgemaakt. De toename van registratiekansen van gewelddelicten is verantwoordelijk voor 62 procent van de toename van het aantal gewelddelicten waarvoor proces-verbaal is opgemaakt. Voor diefstal en vernielingen is de toename in registratiekansen verantwoordelijk voor zelfs 117 en 72 procent van de stijging in het aantal delicten waarvoor proces-verbaal is opgemaakt. Tijdschrift voor Criminologie 2006 (48) 3 237

12 Karin Wittebrood en Paul Nieuwbeerta Tabel 1: Samenvatting scenariostudies aantal delicten per inwoners % toename geregistreerde delicten aantal geschatte delicten 1980 aantal geschatte delicten 2004 geweld diefstal vernieling totaal aantal delicten per inwoners % aantal delicten per inwoners % aantal delicten per inwoners % toename bijdrage van oorzaken aan toename bijdrage van toename incidentie (I) bijdrage van toename meldingskans (M) bijdrage van toename registratiekans (R) totale toename (I+M+R) Zie trendlijnen in fi guur 4. Onze scenariostudies laten tegelijkertijd zien dat de veranderingen in de feitelijke criminaliteitsontwikkeling nauwelijks een bijdrage hebben geleverd aan de stijging van het aantal geregistreerde delicten. De kans dat een geweldsdelict of een diefstal plaatsvindt, is zelfs afgenomen, terwijl de toename in de kans op vernielingen slechts marginaal bijdraagt (10 procent). Het resterende deel van de stijging in het aantal geweldsdelicten, diefstallen en vernielingen waarbij een proces-verbaal is opgemaakt, is voor bijna 20 tot ruim 40 procent toe te schrijven aan een stijging in de meldingsbereidheid. Conclusie: sterk stijgende registratie, weinig stijgende criminaliteit De afgelopen 25 jaar is in ons land de door de politie geregistreerde criminaliteit fors toegenomen, zo laten de politiestatistieken zien. In dit artikel zijn verschillende oorzaken van deze sterke stijging geanalyseerd. Aan de hand van gegevens uit 22 slachtofferenquêtes van het CBS die in de periode zijn verricht, is onderzocht in welke mate de stijging in het aantal volgens de respondenten van deze enquêtes door de politie geregistreerde delicten veroorzaakt is door een toename in de kans dat een delict plaatsvindt (incidentie), de kans dat dit delict bij de politie wordt gemeld (meldingskans) en de kans dat van een gemeld delict een proces-verbaal wordt opgemaakt (registratiekans). 238 Tijdschrift voor Criminologie 2006 (48) 3

13 Een kwart eeuw stijging in geregistreerde criminaliteit De analyses laten zien dat de stijging in het aantal delicten waarbij een procesverbaal is opgemaakt nauwelijks is veroorzaakt door een toename in de kans dat delicten plaatsvinden. Een kwart blijkt te kunnen worden toegeschreven aan een toename in de meldingskans van ondervonden delicten. Het grootste deel van de stijging in de geregistreerde criminaliteit, bijna driekwart, blijkt volgens onze analyses te worden veroorzaakt doordat van steeds meer gemelde delicten procesverbaal wordt opgemaakt. 8 Wat betekenen de uitkomsten van ons onderzoek gebaseerd op slachtofferenquêtes nu voor de interpretatie van de door de politie geregistreerde criminaliteit? Allereerst dienen we enige voorzichtigheid te tonen, waarbij twee aspecten in het bijzonder relevant zijn. In de eerste plaats is kenmerkend voor de gebruikte slachtofferenquêtes dat ze gericht zijn op het vaststellen van criminaliteit die door de bevolking wordt ondervonden. Bepaalde vormen van criminaliteit, zoals strafbare feiten waar bedrijven en instellingen het slachtoffer van zijn, alsmede slachtofferloze delicten, zoals wapenbezit of rijden onder invloed, blijven in deze enquêtes buiten beschouwing. Deze vormen van criminaliteit komen wel terecht in de politieregistraties. Omdat bij naar schatting 90 procent van alle door de politie geregistreerde delicten natuurlijke personen als slachtoffer zijn betrokken (Wittebrood, 2006, 115), zijn de uitkomsten van dit artikel waarschijnlijk ook van toepassing op de door de politie geregistreerde criminaliteit zoals die uit de Politiestatistiek van het CBS blijkt. Daarnaast moeten we rekening houden met methodologische kenmerken van de slachtofferenquêtes. We gaan er bij het gebruik van de enquêtegegevens vanuit dat de informatie verkregen is van respondenten die een afspiegeling vormen van de Nederlandse bevolking van 15 jaar en ouder en dat zij betrouwbare en valide antwoorden geven. Over deze onderwerpen is in algemene zin al eerder gepubliceerd (Wittebrood en Nieuwbeerta, 2000; Wittebrood, 2004; 2006). In dit artikel is vooral relevant of er veranderingen hebben plaatsgevonden in het antwoord gedrag van respondenten en in de mate waarin mensen willen meewerken aan de slachtofferenquêtes. Vooral veranderingen hierin kunnen immers van invloed zijn op onze uitkomsten. Zo kan gedacht worden dat respondenten in de loop der tijd minder tolerant zijn geworden en daardoor eerder delicten zullen rapporteren aan de enquêteur en mogelijk ook eerder (zeggen) delicten bij de politie (te) melden. Ons is echter geen empirisch onderzoek bekend waaruit dit het geval blijkt. Bovendien is het de vraag of de eventuele verminderde tolerantie wél leidt tot een grotere kans dat respondenten de interviewer meedelen dat een gemeld delict door de politie is geregistreerd, maar er tegelijkertijd niét toe 8 Een voor de hand liggende vervolgvraag is waarom de politie meer gemelde delicten is gaan registreren. Een mogelijk antwoord is dat de ernst van de criminaliteit is toegenomen. In dat geval is niet zozeer het registratiegedrag veranderd, maar de aard van de criminaliteit. Een aanvullende analyse op de slachtofferenquêtes uit laat zien dat deze verklaring niet zo waarschijnlijk is. Het aandeel delicten dat door slachtoffers als ernstig wordt aangeduid is in die jaren vrij stabiel gebleven. Bovendien zijn er geen veranderingen zichtbaar in het meldingsgedrag voor ernstige en minder ernstige delicten. Ook het registratiegedrag voor ernstige en minder ernstige delicten is onveranderd. Om de omvang van dit artikel beperkt te houden, hebben we de resultaten van deze analyses niet uitgebreid weergegeven. Deze zijn op te vragen bij de auteurs. Tijdschrift voor Criminologie 2006 (48) 3 239

14 Karin Wittebrood en Paul Nieuwbeerta leidt dat dezelfde respondenten vaker een ondervonden delict aan de interviewer rapporteren of vaker aangeven een delict aan de politie gemeld te hebben. Ook kunnen veranderingen in de (non)respons bij de enquêtes een rol spelen bij de interpretatie van onze bevindingen. De algemene respons in de slachtofferenquêtes van het CBS is gedaald van 69 procent in 1980 tot 54 procent in Deze daling vond overigens vooral in de jaren tachtig plaats (zie de bijlage). Of deze dalende respons ook voor meer selectiviteit heeft gezorgd, is onduidelijk, en ook de richting van de eventuele vertekening is niet bekend. 9 We kunnen echter gevoeglijk aannemen dat de invloed van de afnemende respons beperkt is. De omvang van deze afname houdt bijvoorbeeld geen gelijke tred met de ontwikkelingen die in dit artikel centraal staan; met name niet met de gestegen registratiebereidheid. Bovendien is het onwaarschijnlijk dat eventuele toegenomen selectiviteit er wél voor zou hebben gezorgd dat de respondenten steeds vaker aangeven dat een delict is geregistreerd, maar niet vaker aangeven dat ze delicten ondervonden hebben en deze gemeld hebben bij de politie. Kortom, het is zeer onwaarschijnlijk dat onze bevindingen substantieel worden vertekend door (veranderingen in) de methodologische kenmerken van de slachtofferenquêtes. We denken dan ook dat we op basis van ons onderzoek kunnen concluderen dat de geregistreerde criminaliteit, zoals die uit de politieregistraties naar voren komt, ons maar weinig leert over de criminaliteitsontwikkeling in Nederland. De bevindingen van dit artikel lijken het best samen te vatten als een prestatieparadox (Wittebrood, 2002). Het lijkt er immers op dat een steeds nauwkeuriger registrerende politie de officiële criminaliteitscijfers heeft doen stijgen. Hoe beter de politie haar werk doet, des te meer criminaliteit er in ons land lijkt te zijn (Wittebrood & Junger, 2002; Elffers & Bruinsma, 2005). Dit verklaart ook waarom de twee databronnen die over het algemeen als basis dienen om het veiligheidsbeleid te beoordelen de door de politie geregistreerde criminaliteitsgegevens en de door burgers in landelijke slachtofferenquêtes aangegeven aantallen ondervonden delicten soms belangrijke verschillen in ontwikkelingen in de criminaliteit laten zien. De conclusies van dit artikel benadrukken nog eens dat er met de nodige voorzichtigheid dient te worden omgegaan met de interpretatie van cijfers over geregistreerde criminaliteit. Uiteraard roepen de conclusies ook de vraag op waarom de politie de afgelopen jaren zoveel meer delicten is gaan registreren: op deze vraag zal in vervolgonderzoek een antwoord moeten worden gezocht. 9 Het CBS corrigeert overigens voor leeftijd, geslacht en huishoudensituatie van de respondenten en stedelijkheid van hun woongemeenten. Bij de berekening van het aantal delicten wordt bovendien een correctie toegepast in verband met het feit dat meer personen tegelijkertijd slachtoffer van eenzelfde gebeurtenis kunnen zijn. 240 Tijdschrift voor Criminologie 2006 (48) 3

15 Een kwart eeuw stijging in geregistreerde criminaliteit Bijlage: CBS-slachtofferenquêtes, Naam enquête aantal respondenten % respons Enquête Slachtoffers Misdrijven Enquête Slachtoffers Misdrijven Enquête Slachtoffers Misdrijven Enquête Slachtoffers Misdrijven Enquête Slachtoffers Misdrijven Enquête Slachtoffers Misdrijven Enquête Slachtoffers Misdrijven Enquête Slachtoffers Misdrijven Enquête Slachtoffers Misdrijven Enquête Rechtsbescherming en Veiligheid n.b. Enquête Rechtsbescherming en Veiligheid n.b. Enquête Rechtsbescherming en Veiligheid Enquête Rechtsbescherming en Veiligheid Enquête Rechtsbescherming en Veiligheid POLS (REM/REP) POLS (REM/REP) POLS (REM/REP) POLS (REM/REP) POLS (REM/REP) POLS (REM/REP) POLS (REM/REP) POLS (REM/REP) Totaal Literatuur Bunt, H. van de & Bijleveld, C. (2000). Het luisterend oor van de criminoloog, Tijdschrift voor Criminologie, 42(1), CBS (1993). De overgang van Enquête Slachtoffers Misdrijven naar Enquête Rechtsbescherming en Veiligheid. Voorburg/Heerlen: Centraal Bureau voor de Statistiek. Egelkamp, M.M. (2002). Inflation von Gewalt? Strafrechtliche und kriminologische Analysen von Qualifikationsentscheidungen in den Niederlanden und Deutschland (diss). Groningen: Rijksuniversiteit Groningen. Eggen, A.Th.J. & Heide, W. van der (red.). (2005). Criminaliteit en rechtshandhaving 2004: ontwikkelingen en samenhangen. Den Haag/Voorburg: Ministerie van Justitie/WODC en CBS. Elffers, H. & Bruinsma, G. (2005). De misdaadcijfers lopen terug! Politie, proficiat! Of, eh,?, Tijdschrift voor Criminologie, 47(4), Tijdschrift voor Criminologie 2006 (48) 3 241

16 Karin Wittebrood en Paul Nieuwbeerta Franke, H. (1991). Geweldscriminaliteit in Nederland: een historisch-sociologische analyse, Amsterdams Sociologisch Tijdschrift, 18(3), Goudriaan, H. (2006). Reporting victimization to the police: effects of social context on the decision of victims to notify the police (diss. Leiden), Leiden: NSCR. Goudriaan, H., Nieuwbeerta, P. & Wittebrood, K. (2005). Overzicht van onderzoek naar determinanten van aangifte doen bij de politie: theorieën, empirische bevindingen, tekortkomingen en aanbevelingen, Tijdschrift voor Veiligheid en Veiligheidszorg, 4(1), Justitie/BZK (2002). Naar een veiliger samenleving. Den Haag: Ministerie van Justitie en Ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties. Kester, J.G.C. & Junger-Tas, J. (1994). Criminaliteit en strafrechtelijke reactie: ontwikkelingen en samenhangen. Arnhem: Gouda Quint. Indermauer, D. (1996). Violent crime in Australia: interpreting the trends. Canberra: Australian Institute of Criminology. Rovers, B. (2000). Toename van geweld leidt tot betere registratie, Tijdschrift voor Criminologie, 42(1), Schinkel, W. (2005). Aspects of violence (diss), Rotterdam: Erasmus Universiteit. SCP (1998). Sociaal en Cultureel Rapport Rijswijk: Sociaal en Cultureel Planbureau. TK (2004/2005). Naar een veiliger samenleving (vierde voortgangsrapportage). Tweede Kamer, vergaderjaar 2004/2005, 28684, nr. 36. Tulder, F. van (1985). Criminaliteit, pakkans en politie: schattingen met een macromodel. Rijswijk: Sociaal en Cultureel Planbureau. Wittebrood, K. (2002). De prestatieparadox van politie en justitie. In: P. Schnabel (red.). Averechtse effecten. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau, Wittebrood, K. (2004). Van delictmelding tot officiële aangifte: sprake van sociale ongelijkheid?, Tijdschrift voor Criminologie, 46(1), Wittebrood, K. (2006). Slachtoffers van criminaliteit: feiten en achtergronden. Den Haag: Sociaal en Cultureel Planbureau. Wittebrood, K. & Junger, M. (1999). Trends in geweldscriminaliteit: een vergelijking tussen politiestatistieken en slachtofferenquêtes, Tijdschrift voor Criminologie, 41(3), Wittebrood, K. & Junger, M. (2000). Trends in geweldscriminaliteit: een repliek, Tijdschrift voor Criminologie 42(1), Wittebrood, K. & Junger, M. (2002). Trends in violent crime: a comparison between police statistics and victimization surveys, Social Indicators Research, 59(2), Tijdschrift voor Criminologie 2006 (48) 3