Korendijkse Slikken: Ontwikkeling van de vegetatie

Transcriptie

1 Korendijkse Slikken: Ontwikkeling van de vegetatie

2 Weesp, Oktober 2009 Dit rapport is opgesteld door Hugo Coops (Scirpus Ecologisch Advies) in opdracht van Rijkswaterstaat Zuid-Holland en Rijkswaterstaat Waterdienst. De gebruikte opnamegegevens zijn eigendom van Jos Kuijpers (Rijkswaterstaat Zuid-Holland). Contactpersoon Waterdienst: Frans Kerkum.

3 Inhoud Inleiding... 4 Korendijkse Slikken... 4 Vraagstelling... 5 Nomenclatuur... 5 Data... 6 Permanente kwadraten (PQ s)... 6 Abiotiek... 7 Beheer... 8 Vegetatie... 8 Multivariate analyse... 9 Beschrijving PQ s PQ PQ PQ PQ PQ PQ PQ PQ PQ PQ Multivariate analyse Trends in de vegetatie Ontwikkelingen in grasland-pq s Ontwikkelingen in PQ s waarin wilgen gevestigd zijn Relatie tussen soortensamenstelling en milieuvariabelen Synthese Vergelijking met uitgevoerde vegetatiekarteringen Bossen en struwelen Ruigten Graslanden Referenties... 69

4 Inleiding Na de uitvoering van de grootschalige waterwerken in het noordelijk deel van het Deltagebied zijn landschap en vegetatie van de buitendijkse gebieden sterk veranderd als gevolg van het vrijwel geheel verdwijnen van de getijdeninvloed. De buitendijkse gebieden hadden voorheen belangrijke natuurwaarden (water- en moerasvogels, flora en vegetatie). Na de afsluitingen veranderden de buitendijkse gebieden sterk, maar de natuurwaarde is hoog gebleven. Deze gebieden zijn dan ook grotendeels bestemd als natuurgebied. Het beheer is gericht op de lokale natuurwaarden, binnen de voorwaarden en mogelijkheden die het waterbeheer biedt. De drastische veranderingen in de vegetatie na afsluiting van een zeearm werken lang door. De buitendijkse gebieden hebben bovendien te maken met allerlei andere invloeden op het vegetatiebeeld, zoals bodemrijping, oeverafslag, en veranderingen in het landgebruik en natuurbeheer. Ook nu is er nog geen evenwicht bereikt. Ook in de toekomst zullen de veranderingen doorgaan, zullen plantensoorten verdwijnen en andere verschijnen. Om de veranderingen in kaart te brengen, zijn langjarige vegetatiestudies onontbeerlijk. Dit rapport behandelt de veranderingen in de vegetatie van de Korendijkse Slikken, op basis van een 30-jarige opnamereeks ( ) die door Jos Kuijpers (RWS Zuid-Holland) is gemaakt. Aan de hand van een analyse van deze opnamen, aangevuld met beelden die naar voren komen uit vegetatiekarteringen, kan de verandering van de vegetatie langs de afgesloten zeearm Haringvliet worden beschreven in het onderzochte tijdvak. Voor het water- en natuurbeheer is deze informatie bijzonder relevant, omdat de ontwikkelingen in het verleden de sleutel kunnen zijn voor de te verwachten ontwikkeling in de toekomst. Het Haringvliet kent belangrijke natuurwaarden, die in natuurdoelen (N2000) zijn vastgelegd. Korendijkse Slikken De Korendijkse Slikken is één van de voormalige buitendijkse gorzen langs het Haringvliet, direct ten oosten van de monding van het Spui. Het ligt aan de rand van het eiland de Hoeksche Waard, die in de huidige vorm ontstond na de Sint Elizabethsvloed (1421). De definitieve bedijking vond plaats in de vijftiende en zestiende eeuw. Buiten de dijken groeiden in het Haringvliet zand- en slibplaten waardoor een getijdengebied met kreken, oeverwallen en kommen ontstond. Hierop vestigden zich biezenvegetaties, bestaande uit Ruwe bies (Schoenoplectus tabernaemontanus) en Heen (Bolboschoenus maritimus). De Ruwe bies werd ook actief aangeplant en gecultiveerd ten behoeve van het oogstbare biesgewas. De gevestigde biezenvegetatie stimuleerde verdere opslibbing met fijner sediment (klei). Bij voldoende hoge opslibbing werden de biezenvegetaties vervangen door Riet (Phragmites australis), dat net als Ruwe bies voor het gewas werd gecultiveerd en aangeplant. De Rietgroei werd verder bevorderd door ontwatering middels vergreppeling en het verwijderen van ruigtekruiden. Bij nog verdere ophoging werden tenslotte de rietgorzen omgezet in grasland in door lage kaden omgeven buitenpolders. De bodemopbouw wordt bepaald door de historische aanwas -situatie: in eerste aanleg zijn de gorzen ontstaan door de afzetting van zand dat met de getijdenstroming werd aangevoerd. Na vestiging van de eerste (biezen)vegetatie op de hoogste delen van de zandplaat ontstond een luwere situatie waarin de afzetting van fijner slib plaatsvond. De plaat groeide verder aan de Haringvliet-zijde. Bovendien vond de afzetting van zandig materiaal plaats langs de kreken, waardoor hogere oeverwallen ontstonden. De bodem bestaat hierdoor overal uit een kleilaag (geconsolideerd slib) op zand; de kleilaag is het dunst aan de Haringvliet-zijde van het gebied. Plaatselijk zijn in de bodem afwisselende zand-en kleilaagjes

5 te vinden: het gevolg van een opeenvolging van luwe (slibafzetting) en geëxponeerde (zandafzetting) omstandigheden. Het gebied bestaat uit platen die doorsneden worden door verschillende kreken, terwijl het noordelijke deel ( s Lands Bekade Gorzen) uit bekaad grasland bestaat. Omdat vóór 1970 de zoute/brakke getijdenwerking domineerde, was er een typische brakke gorzen-vegetatie aanwezig die bestond uit uitgestrekte riet- en biezenvelden en (bekaad) brak grasland. Het riet groeide zeer vitaal binnen een tot hon-derden meters brede zone in het buitenkaadse gebied. In grote delen werd het Riet jaarlijks gesneden. Buiten de zone met Riet bevond zich een brede biezenzone. Deze bestond in het hogere deel uit Heen (Bolboschoenus maritimus)-vegetatie, en lager uit velden Ruwe bies (Schoenoplectus tabernaemontanus). De Ruwe bies werd om het jaar gesneden, en onkruid (waaronder Heen) werd uit de velden verwijderd. De oeverwallen langs de kreken waren begroeid met soortenrijke ruigtes. Sommige van de vroegere kenmerken van de vegetatie hiervan zijn tot op heden in de vegetatie terug te vinden. De vegetatie heeft zich na de verzoeting en het wegvallen van het getij ontwikkeld en lijkt nu veel meer op die van het zoetwatergetijdengebied en andere voedselrijke moerassen, met uitgestrekte ruigten, waarin bosontwikkeling plaatsvindt, en natte graslanden. In 1977 zijn ontginningswerkzaamheden gestart op de Korendijkse Slikken (graven van ontwateringssloten en eggen van stukken rietgors). Deze werkzaamheden werden echter snel gestopt vanwege het uitroepen tot beschermd natuurgebied. Sinds 1978 is het gebied (466 ha) in eigendom en beheer bij de Vereniging Natuurmonumenten. Delen van het gebied worden thans begraasd met runderen. In de voor begrazing opengestelde delen wordt een open landschap met korte, grazige vegetatie nagestreefd. In de overige, onbegraasde delen is het doel om de natuurlijke ruigte- en bosontwikkeling op zijn beloop te laten. Vraagstelling Deze studie beschrijft de tijdreeks van (aanvankelijk 10) PQ s op de Korendijkse Slikken die vanaf 1980 zijn opgenomen, en geeft een statistische en beschrijvende analyse van de waargenomen trends en ontwikkelingen De studie omvat de volgende onderdelen: 1 Databewerking: ordening en actualisatie van de opnamedata en invoer in gegevensbestanden (Turboveg, Excel); aanvulling van de abiotische gegevens voorzover beschikbaar. 2 Beschrijvende en statistische analyse van de ontwikkelingen per PQ, gekoppeld aan het beheer en andere milieuveranderingen in het gebied. 3 Koppeling van de ontwikkelingen in de PQ s aan de veranderingen in abiotische omstandigheden, beheer en vegetatie van de Korendijkse Slikken. Nomenclatuur De in dit rapport gebruikte nomenclatuur volgt de 23 e druk van de Heukels Flora van Nederland (Van der Meijden 2005). Omdat sinds het begin van de opnamereeks in 1980 een groot aantal veranderingen is doorgevoerd in de naamgeving van soorten en de status van (onder)soorten zijn bij het actualiseren van de opnametabellen diverse wijzigingen aangebracht (Tabel 1). Bovendien zijn foute determinaties, waar deze evident waren, vervangen.

6 Plantago pleiosperma (Getande weegbree) is niet onderscheiden van Plantago major (Grote weegbree), hoewel het in een aantal gevallen waarschijnlijk de eerstgenoemde soort betreft. Schoenoplectus tabernaemontanus is opgenomen als Scirpus lacustris, waarvan tabernaemontanus als een ondersoort werd beschouwd. Voor de verwerking tot geordende tabellen en statistische analyse zijn de wetenschappelijke soortsnamen omgezet in 8-lettercode (eerste 4 letters van de genusnaam gevolgd door eerste 4 letters van de soortnaam). Alle soorten en soortcodes zijn vermeld in Bijlage III. Data Permanente kwadraten (PQ s) In 1980 zijn 10 permanente kwadraten (PQ s) uitgezet die sindsdien jaarlijks zijn opgenomen. Twee PQ s zijn als gevolg van oeverafslag na enkele jaren verdwenen: PQ 1 (opgenomen ) en PQ 5 (opgenomen tot en met 1987). Sommige van de overige PQ s zijn in bepaalde jaren niet opgenomen: PQ 2 (niet opgenomen in 1988), PQ 3 (niet opgenomen tussen 1988 en 1992), PQ 4 (geen data van 1981, 1988 en 1994), PQ 6 (niet opgenomen in 1988) en PQ 7 (niet opgenomen in 1992). Figuur 1 geeft weer waar de PQ s zich bevinden. Een overzicht van de jaren waarin opnames zijn uitgevoerd en de opnamedata is te vinden in Bijlage I.

7 Abiotiek De hoogteligging is afgeleid van het DTM (Digitaal Terrein Model) met behulp van de GPS coördinaten van ieder PQ. Hieruit is de overstromingsduur afgeleid op basis van de overschrijdingstabellen die werden gebaseerd op de waterstandsreeks Hellevoetsluis (10-minutenwaarnemingen) over de periode De overstromingsduur is berekend als percentage van de peilwaarden dat het hoogteniveau van het PQ onder het waterpeil uitkomt. Dit is ook uitgedrukt in aantal dagen/jaar overstroming, hoewel dit feitelijk een vertekend beeld geeft in een gebied als het Haringvliet, dat een complexe peilsituatie kent (getij, stuwbeheer, rivierafvoer). Voor de karakterisering van de hydrologie is de gemiddelde overstromingsduur gebruikt. De grondwaterdiepte deels gecorreleerd met de hoogteligging is gemeten bij de opname van De diepte van het grondwater werd vastgesteld aan de hand van de bodemboringen. De grondwaterdiepte is gebruikt als controle op de hoogteliggingsgegevens. Omdat de hoogteligging van PQ 9 onwaarschijnlijk leek, is een correctie gemaakt op basis van de gemeten grondwaterstand. De hoogteligging afgeleid uit de regressiefunctie tussen hoogteligging en grondwaterstand (Figuur 2) is hierna als gecorrigeerde waarde gebruikt.

8 Bodembeschrijvingen zijn gemaakt in Ze geven een beeld van het gelaagdheid van klei en zand in het bodemprofiel van de bovenste meter. Voor de kwantitatieve karakterisering van het bodemprofiel is de dikte van de kleilaag als uitgangspunt genomen. Overige bodemfactoren (nutriënten, zoutgehalte enz.) zijn door de zeer geringe variatie in het gebied en/of gebrek aan gegevens niet in de analyse betrokken. Beheer Voor ieder PQ werd een begrazingsintensiteit geschat op basis van de beschreven indicaties over het begrazingsbeheer ter plekke (Tabel 2). Voor de statistische analyse is een indeling gemaakt van de PQ s in onbegraasd (0) of begraasd (1), waarbij vakken die zelden door grazers worden bezocht als onbegraasd zijn beschouwd. Vegetatie Vegetatie-opnames zijn gemaakt in de periode Er zijn tien PQ s onderzocht, waarvan er twee (PQ 1 en PQ 5) na enkele jaren uitvielen door oeverafslag. Bij de opnames werd de totale vegetatiebedekking binnen het PQ geschat. Als er een tweedeling in de vegetatie was (zoals een mozaïekbegroeiing van ruigte en wilgenstruweel) werd van de verschillende componenten de bedekking afzonderlijk geschat. Van alle aangetroffen soorten werd de abundantie geschat met behulp van een aangepaste opnameschaal van Braun-Blanquet gebruikt (Tabel 3

9 > De hoogte van de vegetatie werd in het veld geschat; indien verschillende lagen aanwezig waren (lage kruidlaag, hoge kruidlaag, struiklaag, boomlaag) werden deze afzonderlijk genoteerd. Vegetatietabellen zijn samengesteld met behulp van het clusterprogramma TWINSPAN (Hill 1979). In alle gevallen bleek de clustering die TWINSPAN aanbracht in de jaren vrijwel geheel overeen te komen met de chronologische volgorde van de opnamen van een PQ. TWINSPAN werd uitgevoerd met maximaal 3 divisions (delingen) en minimaal 3 diagnostische soorten per cluster. Soorten die zijn benoemd als spec. werden niet meegewogen, en eenmalig voorkomende soorten werden voorafgaand aan de clustering uit de tabellen verwijderd. Volledige vegetatietabellen zijn opgenomen in Bijlage II. Ellenbergwaarden werden berekend om uit de soortensamenstelling een indicatie te krijgen ten aanzien van de milieufactoren bodemstikstof, bodemzuurgraad, vochtigheidstoestand en lichttoestand. De Ellenbergwaarden werden berekend aan de hand van gepubliceerde waarden (Ellenberg et al. 1992). De gebruikte indicatiegetallen van de soorten zijn opgenomen in bijlage III. De Ellenbergwaarde van een opname is berekend als (naar abundantie) gewogen gemiddelde van de Ellenberg-getallen van de samenstellende soorten Door het berekenen van Ellenbergwaarden op basis van indicatorgetallen voor de aanwezige soorten werd geprobeerd een eerste indicatie te krijgen van mogelijke milieuveranderingen, zonder het gebruik van meetwaarden. Berekend werden het Stikstofgetal, Reactiegetal, Vochtgetal en Lichtgetal. Nadere uitleg van de Ellenberggetallen: - N stikstofgetal (5=matig stikstofrijk, 7=stikstofrijk, 8 = uitgesproken stikstofrijk, 9 = overmatig stikstofrijk); - R Reactiegetal (3=soort van zure standplaatsen, 5 matig zure standplaatsen, 7 zwak zure standplaatsen); - F vochtgetal (5= matig vochtig, 7=vochtig, 9=nat); - L Lichtgetal (3=schaduw, 5=halfschaduw, 7=halflicht, 9=vollicht). Multivariate analyse Voor het beschrijven van vegetatieveranderingen onder invloed van verschillende milieufactoren, die al dan niet bekend zijn, zijn multivariate technieken zeer geschikt. In deze studie is canonische analyse gebruikt, waarbij de variatie die in het opnamemateriaal (soortensamenstelling) aanwezig is in kaart wordt gebracht. PCA (Principale Componenten Analyse) is een veelgebruikte techniek hiervoor. In principe wordt met deze techniek de gelijkenis (similariteit) tussen ieder paar van opnames berekend en in een n-dimensionale ruimte gezet. Vervolgens wordt hierdoor een as getrokken die de maximale variatie bevat: de eerste PCA-as. Hierop volgend worden ook de volgende assen geconstrueerd, die onafhankelijk zijn van de eerdere assen en hier steeds loodrecht op staan. Het PCA-diagram van opnamepunten geeft weer welke punten op elkaar lijken (dicht bij elkaar gelegen punten op de eerste as, resp. volgende assen in het diagram) en welke niet (ver van elkaar gelegen punten in het diagram). In het diagram kunnen de soorten en eventueel milieufactoren als vectoren worden aangegeven. De

10 lengte en richting van deze vectoren geeft de correlatie ervan weer met de PCA-assen. In het PCA diagram kan de relatie tussen de soorten, de milieufactoren en de opnamepunten worden afgelezen. Een andere, met PCA vergelijkbare multivariate methode is DCA (Detrended Correspondence Analysis). Het verschil met PCA is voornamelijk dat de assen die in de n-dimensionale ruimte worden getrokken niet lineair zijn maar worden aangepast ( detrending ), om de artefacten die kunnen ontstaan te vermijden. Voor multivariate analyse zijn speciale statistische pakketten ontwikkeld. Het programma CANOCO 4.5 (Ter Braak & Smilauer, 2002) werd gebruikt om: 1. de beschreven trends in de vegetatie per PQ te ondersteunen, 2. de ontwikkeling van de vegetatie van alle PQ s, c.q. de PQ s in de graslanden en voormalige biezenruigtes in de tijd te onderzoeken, en 3. na te gaan welke milieufactoren een relatie hebben met de vegetatiesamenstelling. Ad 1) Bij de beschrijving van ieder PQ is de ontwikkeling van de vegetatie per PQ gevisualiseerd door voor de tijdreeks van opnamen van ieder PQ afzonderlijk een DCA (Detrended Canonical Analysis) uit te voeren. Het DCA-diagram geeft een verband tussen de opnames (jaren) weer. In de DCAdiagrammen zijn vervolgens de meest opvallende soorten aangegeven, hetgeen een beeld schetst van de ontwikkeling van de desbetreffende soort in dat PQ. Dit is een aanvulling op de beschrijving op grond van de gestructureerde vegetatietabellen. Ad 2) Trends in de vegetatiesamenstelling in de tijd zijn onderzocht met behulp van PCA (Principale Componenten Analyse). Hiervoor zijn de van de PQ s in de jaren 1980, 1987, 1993, 2000 en 2007 gebruikt. Deze jaren zijn gekozen omdat ze een reeks vormen met regelmatige tussenpozen en omdat van deze jaren opnamen van alle PQ s beschikbaar waren. In de PCA wordt de aanwezige variatie in de soortensamenstelling lineair uitgezet over zogenaamde principale assen, die geheel onafhankelijk van elkaar zijn. De belangrijkste variatie in de data wordt op de eerste as geplaatst, waarna de overblijvende variatie op respectievelijk de tweede en volgende assen wordt ondergebracht. Ook is ordinatie met behulp van PCA uitgevoerd voor alle beschikbare opnamejaren voor de groepen PQ s in begraasd terrein (PQ 7, PQ 8 en PQ 9) en in de voormalige Heen-zone (PQ 2, PQ 3 en PQ 4). Ad 3) De relaties tussen de vegetatiesamenstelling en gemeten milieuvariabelen in 2007 zijn onderzocht middels Principale Componenten Analyse (PCA). Hierbij wordt de aanwezige variatie uitgezet over zogenaamde principale assen, die geheel onafhankelijk van elkaar zijn. De belangrijkste variatie in de data wordt op de eerste as geplaatst, waarna de overblijvende variatie op respectievelijk de tweede en volgende assen wordt ondergebracht. In de ruimte die wordt bepaald door de variatie in de soortensamenstelling kunnen de milieuvariabelen en locaties worden aangegeven. De bepaalde milieufactoren waren gemiddelde overstromingsduur, dikte van de kleilaag en begrazing. Bij de CANOCO-analyse zijn overal de default-settings van het programma gebruikt. Er zijn twee soorten diagrammen gemaakt, namelijk één om de ordinatie van de soorten weer te geven en één voor de ordinatie van de opnames (c.q. opnamejaren). In de ordinatie wordt de belangrijkste variatie in de gehele soortensamenstelling op een as (de eerste DCA- of PCA-as) afgebeeld. De overblijvende variatie wordt vervolgens uitgezet op de tweede as. Hierdoor ontstaat een groepering van alle soorten, respectievelijk opnames, over een assenstelsel. Door de soorten- en opname-ordinaties te vergelijken, kan men zien welke soorten bepaalde opnames karakteriseren. Ook kan uit de afstand tussen opnames worden afgeleid of ze op elkaar lijken (korte onderlinge afstand) of sterk van elkaar verschillen (grote onderlinge afstand).

11 Beschrijving PQ s AGROSTOL APIUGRAV BIDETRIP BOLBMARI CENTPULC CERAFONT ELEOPALU EPILHIRS EUPACANN FESTARUN JUNCARTI JUNCBUFO LYCOEURO LYTHSALI MENTAQUA MYONAQUA PERSHYDR PHRAAUST PLANMAJO POAPALUS POTEANSE SCHOLACU VEROCATE PQ 1 heeft slechts drie jaar bestaan. Er is geen duidelijke ontwikkeling in de soortensamenstelling te zien (Tabel 4). De Heen-vegetatie heeft een vrijwel volledige bodembedekking met Fioringras (Agrostis stolonifera), en bestaat verder uit een verspreid groeiende van Heen (Bolboschoenus maritima) en andere ruigtekruiden, met in 1982 veel Watermunt (Mentha aquatica). Het PQ is in 1983 door oeverafslag in het water verdwenen. PQ 2 is gelegen op de punt van de Korendijkse Slikken. Oorspronkelijk was hier een vegetatie van Ruwe bies (Schoenoplectus tabernaemontanus) aanwezig, die gemaaid werd om het biesgewas te oogsten. In 1972, twee jaar na de afsluiting van het Haringvliet, zijn de biezen voor het laatst gemaaid. De biezenvegetatie werd daarna snel minder vitaal (verdroging, ganzenvraat) en er ontstond een lage begroeiing van Fioringras (Agrostis stolonifera) met verspreide biezenstengels en kruiden zoals Grote kattenstaart (Lythrum salicaria). In deze open begroeiing kiemden Schietwilg (Salix alba), Grauwe wilg (Salix cinerea) en een enkele Zwarte els (Alnus glutinosa). In 1980 is er al een struweel van Grauwe wilg en Schietwilg ontstaan. Het gebied wordt zeer extensief door grote grazers gebruikt, waardoor in sommige jaren graas-effecten zijn te zien. Het PQ heeft een lage ligging (0,82 m +NAP). De gemiddelde overstromingsduur ( ) is 6,8% (3,4-11,6%), wat overeenkomt met 25 (12-42) dagen/jaar (Figuur 3). De bodem bestaat uit een dunne kleilaag (10 cm) op een ondergrond van grof zand. De grondwaterstand (GLG) is -0,40 m.

12

13 In de vegetatie van het PQ (Tabel 5) is een geleidelijke ontwikkeling te zien van de struweel / bosvegetatie die zich eerder, vóór 1980, al gevestigd heeft. Een omslagpunt in de bosontwikkeling is te zien in de periode Vóór 1995 is er een gemengde struik/boomlaag van Schietwilg en Grauwe wilg; deze laag groeit van 7 m hoogte in 1982 naar 10 m hoogte in 1990 (Figuur 4). Daarna groeit de Schietwilg door naar 17 m hoogte in 1995, en neemt het aandeel van Grauwe wilg geleidelijk af. Na 1995 is Grauwe wilg nog maar mondjesmaat aanwezig in het proefvak. Samenhangend met de toenemende beschaduwing door de struik/boomlaag is een afname van de kruidbedekking te zien (Figuur 5). Uit de ordinatie van de opnamen blijkt dat er een duidelijke verschuiving optreedt in de soortensamenstelling (Figuur 7). Het patroon van in de tijd van de soorten Harig wilgenroosje (Epilobium hirsutum), Rietzwenkgras (Festuca arundinacea), Grauwe wilg (Salix cinerea), Riet (Phragmites australis), Grote brandnetel (Urtica dioica), Grote engelwortel (Angelica archangelica) en Late guldenroede (Solidago gigantea) in de ordinatie is weergegeven in Bijlage IV. Permanente soorten in de ondergroei zijn: Ruw beemdgras (Poa trivialis), Grote weegbree (Plantago major), Riet (Phragmites australis), Watermunt (Mentha aquatica), Koninginnekruid (Eupatorium cannabinum) en Fioringras (Agrostis stolonifera). Vanaf 1985 is Grote brandnetel (Urtica dioica) veel aanwezig, al lijkt deze vanaf 2007 weer af te nemen. Kenmerkende soorten van vóór 1990 zijn Wolfspoot (Lycopus europaeus), Rietzwenkgras (Festuca arundinacea), Harig wilgenroosje (Epilobium hirsutum), Akkerdistel (Cirsium arvense), Hoog struisgras (Agrostis gigantea), Grote kattenstaart (Lythrum salicaria), Zilverschoon (Potentilla anserina), Moerasbeemdgras (Poa palustris), Engels raaigras (Lolium perenne),pitrus (Juncus effusus), Kweek (Elymus repens). Kenmerkende soorten die zich na 1990 vestigen zijn Late guldenroede (Solidago gigantea) (sterke toename in ), Blauw glidkruid (Scutellaria galericulata), Ridderzuring (Rumex obtusifolius), Kluwenzuring (Rumex conglomeratus), Dauwbraam (Rubus caesius), Heelblaadjes (Pulicaria dysenterica), Waterpeper (Persicaria hydropiper), Bosveldkers (Cardamine flexuosa), Fluitekruid (Anthriscus sylvestris), Grote engelwortel (Angelica archangelica). In de laatste 10 jaar vestigen zich enkele exemplaren van de struik-soorten Gewone vlier (Sambucus nigra) (vanaf 2001), Eenstijlige meidoorn (Crataegus monogyna) (vanaf 1999) en Gelderse roos (Viburnum opulus). Bosplanten vestigen zich nog maar weinig, maar wel bijvoorbeeld IJle zegge (Carex remota) (na 2001 in enkele aangetroffen, met name 2005 en 2006). Uit de grafiek van de gemiddelde indicatorgetallen voor de soorten van de opnamen uit de tijdreeks (Figuur 6) blijkt dat er slechts lichte trends optreden uit: een lichte toename van het Stikstofgetal (N) duidt op enige verrijking van de bodem (mogelijk als gevolg van strooiselaccumulatie), terwijl het Vochtgetal (F) iets lijkt af te nemen (verdroging). De schommelingen tussen de jaren zijn echter beduidend groter dan de algemene trend. Het verloop van het lichtgetal laat de trend zien van de bossuccessie: nog veel licht-planten in het stadium van jong wilgenbos toename schaduwplanten in het dichte Grauwe wilg-struweel toename lichtplanten in het open Schietwilgenbos).

14

15 ATRIPROS LYCOEURO JUNCINFL POTEANSE ELYTREPE POAPALUS ELYTATHE RUMECONG CIRSVULG PULIDYSE GALIPALU SCROUMBR SOLIGIGA DACTGLOM POATRIVI RANUREPE PLANMAJO CARDPRAT CRATMONO CIRSARVE FESTARUN CALAEPIG SALICINE AGROSTOL EPILHIRS MENTAQUA PHRAAUST LYTHSALI SALIALBA STELMEDI URTIDIOI EUPACANN CALYSEPI ANGEARCH -3 4 SCUTGALE SAMBNIGR VALEOFFI RUBUCAES PERSHYDR

16 PQ 3 ligt in de voormalige zone van Heen (Bolboschoenus maritimus). In 1980 is er al een sterke dominantie van Late guldenroede (Solidago gigantea) met een groot aandeel Koninginnekruid (Eupatorium cannabinum). Het gebied wordt incidenteel door grazers bezocht, waardoor in sommige jaren begrazings-effecten te zien zijn.

17 Het PQ ligt op 95 cm +NAP en heeft een overstromingsduur ( ) van 3,1% (1,0-6,0%), overeenkomend met 11 (4-22) dagen/jaar (Figuur 8). Het PQ heeft een grondwaterdiepte (GLG) van - 0,50 m. De bodem bestaat uit een 10 cm dikke toplaag van klei op een ondergrond van zand. De opnamereeks (Tabel 6) is onderbroken van 1988 tot en met De verschillen tussen 1988 en 1993 zijn klein en aangenomen kan worden dat dit proefvak ook in die periode een zeer persistent beeld kent. Er is een geleidelijke ontwikkeling gaande in de soortensamenstelling, waarbij een omslagpunt te vinden is in De vegetatiehoogte is zeer variabel (Figuur 9), terwijl de vegetatiebedekking steeds hoog is maar vanaf 2004 wat lijkt af te nemen (Figuur 10). Uit de ordinatie van de opnamen blijkt dat er een verschuiving optreedt in de soortensamenstelling, waarbij rond 1996 een grote verandering optreedt (Figuur 12). Het patroon van in de tijd van de soorten Heen (Bolboschoenus maritimus), Koninginnekruid (Eupatorium cannabinum), Riet (Phragmites australis), Late guldenroede (Solidago gigantea), Grote brandnetel (Urtica dioica), Grauwe wilg (Salix cinerea) en Fluitekruid (Anthriscus sylvestris) in de ordinatie is weergegeven in Bijlage IV. Dominant over de gehele periode is Late guldenroede (Solidago gigantea). Aanvankelijk heeft ook Koninginnekruid (Eupatorium cannabinum) een groot aandeel in de vegetatie, maar na 1985 neemt dit aandeel snel af. Daarnaast komen Riet (Phragmites australis) en Grote brandnetel (Urtica dioica) in de gehele periode voor. In de periode vóór 1996 worden Koninginnekruid, Heen (Bolboschoenus maritimus), Echte heemst (Althaea officinalis), Watermunt (Mentha aquatica) en Akkerdistel (Cirsium arvense) ( ) veel aangetroffen, met de grassen Rietzwenkgras (Festuca arundinacea), Kweek (Elytrigia repens), Moerasbeemdgras (Poa palustris), Ruw beemdgras (Poa trivialis), Echte kropaar (Dactylis glomerata) en Duinriet (Calamagrostis epigejos). Grauwe wilg (Salix cinerea), die zich vestigt in 1993, heeft vanaf 1996 een belangrijk aandeel in de vegetatie. Desondanks ontstaat er geen gesloten wilgenbegroeiing, maar blijft er een mozaïek bestaan van wilgenstruweel en Late guldenroede-ruigte. Na 1996 nemen Fluitekruid (Anthriscus sylvestris), Wilde bertram (Achillea ptarmica) en Smeerwortel (Symphytum officinale) toe. Uit de grafiek van de gemiddelde Ellenberg-getallen voor het Stikstofgetal, Reactiegetal en Vochtgetal (Figuur 11) blijkt dat er geen trend is voor N en F. Er is een neergaande trend in het Reactiegetal te zien (van matig zuur naar zuur ), wat kan duiden op enige verzuring van de bodem.

18

19 POTEANSE 1984 BOLBMARI POAPALUS 1983 EUPACANN LYCOEURO CALAEPIG ELYTREPE MENTAQUA CIRSARVE FESTARUN LYTHSALI POATRIVI ANGESYLV DACTGLOM PHRAAUST AGROSTOL SCROUMBR ANGEARCH SOLIGIGA CALYSEPI ACHIPTAR SYMPOFFI CARDPRAT URTIDIOI EPILHIRS SALICINE CARDFLEX GLECHEDE ANTHSYLV

20 PQ 4 ligt net als PQ 3 in de voormalige zone van Heen (Bolboschoenus maritimus). In 1980 is er inmiddels een ruigte ontstaan gedomineerd door Harig wilgenroosje (Epilobium hirsutum). Het PQ ligt in het gebied dat extensief wordt begraasd, maar er zijn geen sporen van begrazing geconstateerd. Het PQ ligt op 105 cm +NAP en heeft een overstromingsduur van 1,6% (0,3-3,6%), overeenkomend met 6 (1-13) dagen/jaar (Figuur 13). De bovenste 50 cm van de bodem bestaat uit klei, dieper dan 50 cm is een afwisseling van klei en zand te vinden.

21 De vegetatie ondergaat een duidelijke ontwikkeling (Tabel 7). De struik / boomlaag neemt gestaag in hoogte toe (Figuur 14). De bedekking met ruigtekruiden is aanvankelijk hoog, maar vermindert zeer sterk vanaf 2004 (Figuur 15). Uit de ordinatie van de opnamen blijkt een geleidelijke ontwikkeling in de soortensamenstelling plaats te vinden (Figuur 17). Het patroon van in de tijd van de soorten Grote engelwortel (Angelica archangelica), Selderij (Apium graveolens), Akkerdistel (Cirsium arvense), Koninginnekruid (Eupatorium cannabinum), Riet (Phragmites australis), Ruw beemdgras (Poa trivialis), Grauwe wilg (Salix cinerea), Gewone vlier (Sambucus nigra) en Late guldenroede (Solidago gigantea) in de ordinatie is weergegeven in Bijlage IV. Harig wilgenroosje (Epilobium hirsutum) domineert tot 1982 en verdwijnt daarna. In de eerste jaren zijn er nog restanten van de oude zeebiesvegetatie aanwezig (Heen Bolboschoenus maritimus, Fioringras Agrostis stolonifera, Klein hoefblad Tussilago farfara). Daarna wordt Late guldenroede (Solidago gigantea) dominant tot 1997; ook komt Akkerdistel (Cirsium arvense) in de periode sterk naar voren. Andere ruigtesoorten die in de periode optreden: Koninginnekruid (Eupatorium cannabinum), Wolfspoot (Lycopus europaeus), Akkermelkdistel (Sonchus arvensis), Grote engelwortel (Angelica archangelica). Heemst (Althaea officinalis) komt voor tot 1993, en Selderij (Apium graveolens) en Zilt torkruid (Oenanthe lachenalii) worden eveneens nog in deze periode aangetroffen. In 1985 vestigt Grauwe wilg (Salix cinerea) zich, welke rond 1990 dominant wordt, met in de ondergroei veel Grote brandnetel (Urtica dioica). Buiten het wilgenstruweel blijft Late guldenroede dominant. Na 1997 wordt Late guldenroede minder beeldbepalend en vestigen zich Fluitekruid (Anthriscus sylvestris), Dauwbraam (Rubus caesius) en een enkele meidoorn (Crataegus monogyna). De gemiddelde Ellenberg-getallen (Figuur 16) van de soorten laten vanaf ca een indicatie zien van verzuring van de bodem en (van matig zuur naar zuur ) van verdroging (van vochtig naar matig vochtig ). Aan het verloop van het lichtgetal is te zien dat de beschaduwing als gevolg van de dichte struiklaag van Grauwe wilg en de dichte Late guldenroede-vegetatie een sterke invloed heeft op de soortensamenstelling.

22

23 HOLCLANA JUNCBUFO APIUGRAV CIRSARVE PLANMAJO MENTAQUA CIRSVULG SONCARVE POATRIVI SOLADULC SOLIGIGA PHRAAUST RUMEOBTU GALIAPAR RUBUCAES ANTHSYLV URTIDIOI SONCOLER SALICINE SAMBNIGR ALTHOFFI AGROSTOL EUPACANN BOLBMARI LYCOEURO CALYSEPI ANGEARCH CRATMONO TUSSFARF EPILHIRS LYTHSALI POAPALUS FESTARUN

24 Van PQ 5 is slechts een korte reeks opnamen gemaakt (Tabel 8): na 1987 is het proefvak niet meer opgenomen omdat het in het water verdwenen was door oeverafslag. De periode tussen 1980 en 1987 laat een overgang van een vegetatie gedomineerd door Heen (Bolboschoenus maritimus) (tot 1985) naar een Riet (Phragmites australis) - Rietgras (Phalaris arundinacea) begroeiing (vanaf 1986). Veel begeleidende soorten, zoals Watermunt (Mentha aquatica), Grote kattenstaart (Lythrum salicaria), Haagwinde (Calystegia sepium), Harig wilgenroosje (Epilobium hirsutum), Fioringras (Agrostis stolonifera), Rietzwenkgras (Festuca arundinacea) en Wolfspoot (Lycopus europaeus), houden stand. Kenmerkende soorten van biezenvegetaties verdwijnen: Mattenbies (Schoenoplectus lacustris) (tot 1983 aanwezig), Gele watyerkers (Rorippa amphibia), Blauwe waterereprijs (Veronica anagallis-aquatica). Soorten die zich vestigen zijn: Witte waterkers (Nasturtium officinale), Moerasandoorn (Stachys palustris), Rode water-ereprijs (Veronica catenata), Moerasbeemdgras (Poa palustris), Smeerwortel (Symphytum officinale), Liesgras (Glyceria maxima).

25 PQ 6 bevindt zich in de voormalige rietgorzen. Na het staken van de rietcultuur in de eerste helft van de jaren 70 is hier een beheer van niets doen gevolgd. In 1980 is het Riet (Phragmites australis) al sterk teruggedrongen en wordt de vegetatie sinds enkele jaren gedomineerd door Rietzwenkgras (Festuca arundinacea). De kenmerkende soort Heemst (Althaea officinalis) heeft zich goed weten te handhaven. Volgens het DTM is dit het hoogstgelegen PQ, op 151 cm +NAP, wat betekent dat het een gemiddelde jaarlijkse overstromingsduur heeft van 0,03% (0-0,17%), wat overeenkomt met 0,1 (0-0,6) dagen/jaar (Figuur 18); het PQ wordt daarmee praktisch nooit overstroomd. Waarschijnlijk is de hoogteligging meer in de orde van cm NAP (med. J. Kuijpers). De grondwaterdiepte (GLG) is -95 cm. De bodemopbouw is 0-60 cm klei, cm klei/zand, dieper dan 95 cm zand. De ruigtevegetatie varieert in hoogte tussen één en twee meter (Figuur 19), en heeft een hoge bedekking in de gehele periode (Figuur 20). De ordinatie van de opnamejaren en soorten (Figuur 22) laat een ontwikkeling zien van een ruigte die achtereenvolgens wordt getypeerd door Rietzwenkgras, Harig wilgenroosje - Grote brandnetel, en Late guldenroede - Fluitekruid. Het patroon van in de tijd van de soorten Rietzwenkgras (Festuca arundinacea), Fioringras (Agrostis stolonifera), Echte heemst (Althaea officinalis), Echte valeriaan (Valeriana officinalis), Grote brandnetel (Urtica dioica), Harig wilgenroosje (Epilobium hirsutum), Dauwbraam (Rubus caesius), Late guldenroede (Solidago gigantea) en Fluitekruid (Anthriscus sylvestris) in de ordinatie is weergegeven in Bijlage IV. Riet vormt een minder dichte begroeiing dan het geval was in de oorspronkelijke vegetatie, maar het handhaaft gedurende in de gehele meetperiode. Ook Echte heemst handhaaft zich. Aanvankelijk ( ) wordt de vegetatie gedomineerd door Rietzwenkgras (Festuca arundinacea), met Strandkweek (Elytrigia atherica), Hoog struisgras (Agrostis gigantea), Koninginnekruid (Eupatorium cannabinum), Wolfspoot (Lycopus europaeus), Grote engelwortel (Angelica archangelica), Akkermelkdistel (Sonchus arvensis), Haagwinde (Calystegia sepium) en Ruw beemdgras (Poa trivialis). Tussen 1992 en 2000 neemt Rietzwenkgras in bedekking af, terwijl Kweek (Elytrigia repens) en Fioringras (Agrostis stolonifera) toenemen; Haagwinde en Ruw beemdgras handhaven zich. Harig wilgenroosje (Epilobium hirsutum) en Grote brandnetel (Urtica dioica) worden in deze fase dominant, met belangrijke aandelen van Dauwbraam (Rubus caesius), Echte valeriaan (Valeriana officinalis) en Late guldenroede (Solidago gigantea).

26 Vanaf 2000 blijft Harig wilgenroosje de vegetatie domineren, evenals Grote brandnetel en Dauwbraam. De gras-soorten verdwijnen, terwijl Late guldenroede, Fluitekruid (Anthriscus sylvestris) en Smeerwortel (Symphytum officinale) toenemen. De Ellenberggetallen (Figuur 21) duiden op een toename van de stikstofrijkdom in PQ 6. Ook lijkt er verdroging op te treden (indicatie van vochtig naar matig vochtig ).

27 AGROGIGA LYCOEURO ANGEARCH DACTGLOM EUPACANN SONCARVE POATRIVI FESTARUN ELYTATHE AGROSTOL GALETETR GALIAPAR VALEOFFI CIRSARVE ELYTREPE PHRAAUST CALYSEPI ALTHOFFI EPILHIRS SYMPOFFI ANTHSYLV SOLIGIGA RUBUCAES URTIDIOI

28

29 PQ 7 is (net als PQ 8) gesitueerd in voormalige rietruigte die vanaf 1978 wordt begraasd (met aanvullend maaibeheer). In 1980 is een graslandvegetatie aanwezig waarin soorten uit de rietruigte nog aanwezig zijn (vaak planten in miniatuurformaat). Het PQ ligt op 98 cm +NAP en heeft een overstromingsduur van 2,5% (0,6-5,1%), hetgeen gelijk staat aan 9 (2-19) dagen/jaar (Figuur 23). De grondwaterdiepte (GLG) is -75 cm. De bovenste 20 cm van de bodem bestaat uit klei, dieper dan 20 cm is de bodem zandig. De vegetatie bestaat uit een lage grasmat met hoger opgroeiende kruiden daarin (Figuur 24), terwijl de vegetatiebedekking steeds (nagenoeg) bedekkend is (Figuur 25). De ordinatie (Figuur 27) laat een verschuiving zien van soorten van ruigte en ruig grasland naar echte graslandsoorten. Het patroon van in de tijd van de soorten Rood zwenkgras (Festuca rubra), Engels raaigras (Lolium perenne), Behaarde boterbloem (Ranunculus sardous), Grote weegbree (Plantago major), Witte klaver (Trifolium repens), Valse voszegge (Carex otrubae), Geknikte vosenstaart (Alopecurus geniculatus) en Scherpe boterbloem (Ranunculus acris) in de ordinatie is weergegeven in Bijlage IV. De graslandvegetatie van PQ 7 wordt gedomineerd door Rietzwenkgras (Festuca arundinacea). Er is een groot aandeel van Fioringras (Agrostis stolonifera) en de soorten die permanent aanwezig zijn zijn Riet (Phragmites australis), Akkerdistel (Cirsium arvense), Gestreepte witbol (Holcus lanatus) en Gewone hoornbloem (Cerastium fontanum). Over de hele periode weet een enkel exemplaar van Zilt torkruid (Oenanthe lachenalii) zich te handhaven. Aanvankelijk ( ) is er sprake van een ruig grasland met de dominante grassoorten Ruw beemdgras (Poa trivialis), Fioringras en Rietzwenkgras, en verder Gewone kropaar (Dactylis glomerata), Kweek (Elytrigia repens) en Rood zwenkgras (Festuca rubra). Na de beginfase verdwijnen de nog aanwezige ruigtesoorten Grote brandnetel (Urtica dioica), Smeerwortel (Symphytum officinale), Wolfspoot (Lycopus europaeus), Koninginnekruid (Eupatorium cannabinum), Harig wilgenroosje (Epilobium hirsutum), Selderij (Apium graveolens), Haagwinde (Calystegia sepium) en Echte heemst (Althaea officinalis), evenals enkele soorten van brakke graslanden (Zilte rus Juncus gerardii, Behaarde boterbloem Ranunculus sardous). In de periode blijven de dominante soorten dominant, maar in de begeleiders treden verschuivingen op. Gedurende deze periode treedt Geknikte vossenstaart (Alopecurus geniculatus) op en krijgen Engels raaigras (Lolium perenne), Witte klaver (Trifolium repens), Kruipende boterbloem (Ranunculus repens) en Valse voszegge (Carex otrubae) een belangrijk aandeel in de vegetatie. Ook Rode ogentroost (Odontites vernus) vestigt zich in deze periode. In de periode vanaf 2001 is Geknikte vossenstaart weer verdwenen. Soorten zoals Watermunt (Mentha aquatica), Rode klaver (Trifolium pratense), Scherpe boterbloem (Ranunculus acris), Herfstleeuwentand (Leontodon autumnalis) en Zomprus (Juncus articulatus) verschijnen. Ook de bijzondere soorten Fraai duizendguldenkruid (Centaurium pulchellum) en Rode ogentroost (Odontites vernus) komen op.

30 De reeks van Ellenbergwaarden (Figuur 26) laat geen duidelijke trends zien. Er is wellicht een zeer licht dalende trend in het Stikstofgetal (wat kan duiden op enige verschraling).

31 POAANNUA POTEANSE MENTAQUA MYOSSCOR DACTGLOM JUNCBUFO ALOPGENI PHRAAUST STELMEDI CERASFON RANUREPE JUNCARTI TRIFDUBI TARAOFFI POATRIVI TRIFREPE URTIDIOI ELYTREPE ALTHOFFI AGROSTOL RANUSARD CAREOTRU LYCOEURO FESTARUN SYMPOFFI CIRSVULG CIRSARVE HOLCLANA LEONAUTU LOLIPERE PLANMAJO OENALACH EUPACANN FESTRUBR JUNCGERA RANUACRI TRIFPRAT CENTPULC ODONVERN

32 PQ 8 is (net als PQ 7) gelegen in een voormalige rietruigte. Vanaf 1978 wordt begrazingsbeheer uitgevoerd met aanvullend maaibeheer. In 1980 is een graslandvegetatie aanwezig waarin soorten uit de rietruigte nog aanwezig zijn, zij het vaak onopvallend. In de soortensamenstelling zijn er veel overeenkomsten met PQ 7; de hoogteligging is wat lager. PQ 8 ligt op 72 cm +NAP en heeft een overstromingsduur van 12,5% (7,6-19,1%), overeenkomend met 46 (28-70) dagen/jaar (Figuur 28). De grondwaterdiepte is -0,55 m. De bodemopbouw is als volgt: 0-60 cm klei, cm klei met zandlaagjes, dieper dan 80 cm zand.

33 De vegetatie bestaat uit een lage grasmat (Figuur 29), terwijl de vegetatiebedekking steeds hoog is, maar lager dan in PQ 7 (Figuur 30). De ordinatie van opnames en soorten (Figuur 32) toont het verschijnen en verdwijnen van graslandsoorten. Het patroon van in de tijd van de soorten Geknikte vossenstaart (Alopecurus geniculatus), Gestreepte witbol (Holcus lanatus), Riet (Phragmites australis), Straatgras (Poa annua), Zilverschoon (Potentilla anserina), Rode ogentroost (Odontites vernus), Herfstleeuwentand (Leontodon autumnalis), Fraai duizendguldenkruid (Centaurium pulchellum) en Engels raaigras (Lolium perenne) in de ordinatie is weergegeven in Bijlage IV. De dominante grassoorten in PQ 8 zijn Fioringras (Agrostis stolonifera), Geknikte vossenstaart (Alopecurus geniculatus) en Ruw beemdgras (Poa trivialis). Daarnaast komen gedurende de gehele periode Rietzwenkgras (Festuca arundinacea) en Engels raaigras (Lolium perenne) veel voor evenals Varkensgras (Polygonum aviculare), Behaarde boterbloem (Ranunculus sardous), Witte klaver (Trifolium repens), Straatgras (Poa annua) en Greppelrus (Juncus bufonius). De eerste fase ( ) wordt gekenmerkt door Paardenbloem (Taraxacum officinale) en Schijfkamille (Matricaria discoidea); tot 1986 komen Akkerdistel (Cirsium arvense), Kweek (Elytrigia repens), Gestreepte witbol (Holcus lanatus) en Riet (Phragmites australis) nog voor; in de periode Kruipende boterbloem (Ranunculus repens). In de tweede fase vanaf 1995 zien we Herfstleeuwentand (Leontodon autumnalis), Zilverschoon (Potentilla anserina), Fraai duizendguldenkruid (Centaurium pulchellum) en Rode ogentroost (Odontites vernus) opkomen; na 2001 ook Madeliefje (Bellis perennis), Valse voszegge (Carex otrubae) en Rode klaver (Trifolium pratense). In de gemiddelde Ellenbergwaarden zijn geen trends zichtbaar (Figuur 31).

34

35 CIRSARVE JUNCBUFO BELLPERE RANUREPE POTEANSE CERAFONT CAREOTRU JUNCGERA ELYTREPE PHRAAUST RANUSARD TRIFREPE AGROSTOL HOLCLANA POAANNUA ODONVERN POATRIVI TARAOFFI ALOPGENI LOLIPERE CENTPULC FESTARUN LEONAUTU PLANMAJO POLYAVIC MATRDISC TRIFPRAT

36 PQ 9 is ligt op de rand van de oeverwal van een van de grotere kreken. Oorspronkelijk groeide hier hoog Riet (Phragmites australis). In 1980 overheerste hier hoge ruigte van vooral Aartsengelwortel (Angelica archangelica). Afgeleid uit het DTM zou PQ 9 het laagst gelegen PQ moeten zijn met een hoogteligging van 67 cm +NAP. Deze hoogteligging is incorrect, daarom is de hoogteligging afgeleid van de grondwaterstand (regressie zie paragraaf Abiotiek ); de gecorrigeerde hoogteligging is 159 cm +NAP. In werkelijkheid is de hoogteligging waarschijnlijk lager, ongeveer 120 cm +NAP (med. J. Kuijpers). De gemiddelde jaarlijkse overstromingsduur is 0,004% (0%-0,018%), wat betekent dat dit PQ nooit overstroomd wordt (Figuur 33).

37 De grondwaterdiepte is meer dan 1 m. De bovenste 60 cm van de bodem bestaat uit klei, daaronder ligt zandige klei. De ordinatie van de opnamen en soorten wordt getoond in Figuur 38. Er is een verschuiving te zien van een ruigte gedomineerd door Grote engelwortel en Harig wilgenroosje naar een combinatie van de ruigtesoort Late guldenroede en diverse graslandsoorten. Het patroon van in de tijd van de ruigtesoorten Grote engelwortel (Angelica archangelica), Echte heemst (Althaea officinalis), Grote brandnetel (Urtica dioica) en Late guldenroede (Solidago gigantea), en de graslandsoorten Engels raaigras (Lolium perenne), Gestreepte witbol (Holcus lanatus), Valse voszegge (Carex otrubae) en Rode ogentroost (Odontites vernus) in de ordinatie is weergegeven in Bijlage IV. De ruigtevegetatie van PQ 9 is in het eerste jaar onbegraasd, maar vanaf 1981 begraasd. Alleen in 1981 en 1982 is de vegetatiebedekking laag, in alle andere jaren is de bedekking nagenoeg volledig (Figuur 35). De vegetatiehoogte is zeer variabel tot ongeveer 1995 en neemt daarna geleidelijk toe (Figuur 34). In de eerste jaren tot 1982 was Grote engelwortel (Angelica archangelica) dominant, daarna ontwikkelt de ruigte zich naar een mozaïek van ruigte (Late guldenroede Solidago gigantea, Echte heemst Althaea officinalis, Riet (lage bedekking), Grote brandnetel Urtica dioica, Haagwinde Calystegia sepium) en grazige vegetatie (Ruw beemdgras Poa trivialis, Grote weegbree Plantago major, Witte klaver Trifolium repens, Fioringras Agrostis stolonifera, Paardenbloem Taraxacum officinalis, Rietzwenkgras Festuca arundinacea, Gewone hoornbloem Cerastium fontanum). Vanaf eind 80 er jaren verschijnen Engels raaigras (Lolium perenne) (vanaf 1986), Kruipende boterbloem (Ranunculus repens) (vanaf 1988), Gestreepte witbol (Holcus lanatus) (vanaf 1998) en Valse voszegge (Carex otrubae) (vanaf 2000, dominant vanaf 2004). Na 2000 verschijnen de soorten Rode Klaver (Trifolium pratense), Heelblaadjes (Pulicaria dysenterica), Smalle weegbree (Plantago lanceolata), Madeliefje (Bellis perennis), Zilverschoon (Potentilla anserina) en Rode ogentroost (Odontites vernus). Uit de Ellenbergwaarden (Figuur 37) blijkt een afname van het Stikstofgetal en het Vochtgetal in de eerste jaren vanaf 1980, duidend op verdroging en afnemende stikstofbeschikbaarheid in de bodem.

38

39 ANGEARCH EPILSPEC LYCOEURO CIRSARVE PLANMAJO CALYSEPI EUPACANN SONCASPE STELMEDI POTEANSE ALTHOFFI DACTGLOM SONCARVE RANUSARD ELYTREPE TARAOFFI LOLIPERE PHRAAUST CIRSVULG CERAFONT POATRIV TRIFREPE RANUREPE URTIDIOI AGROSTOL FESTARUN SOLIGIGA ODONVERN MENTAQUA RANUACRI HOLCLANA CAREOTRU PULIDYSE TRIFPRAT

40 PQ 10 ligt in een relatief laaggelegen kom aan de Spui-zijde van de Korendijkse Slikken. Oorspronkelijk bestond dit gebied uit soortenarm rietgors. In 1980 was dit karakter nog grotendeels aanwezig, en hebben zich nog maar weinig andere soorten kunnen vestigen. Het PQ wordt extensief begraasd (vanaf 1979), maar er zijn nooit sporen van begrazing gevonden. De begrazingsdruk is dus nihil of zeer laag. PQ 10 ligt volgens het DTM relatief hoog: 113 cm +NAP; waarschijnlijk ligt het PQ in werkelijkheid wat lager. De overstromingsduur is 0,7% (0,0-1,8%), ofwel 2,5 (0-7) dagen/jaar (Figuur 39). De bovenste 40 cm van de bodem bestaat uit klei, op cm diepte worden zandlaagjes afgewisseld met klei.

41 De vegetatie bestaat uit een hoogopgaande ruigte (Figuur 40). Tussen 1985 en1990 is de vegetatiehoogte duidelijk lager, als gevolg van de dominantie van andere ruigtesoorten dan in de periode daaraan voorafgaand (Riet dominant) en eropvolgend (dominantie van aanvankelijk Harig wilgenroosje en daarna Late guldenroede). De ordinatie van de opnamen en soorten wordt getoond in Figuur 44. Er is een verschuiving te zien van een Riet-gedomineerde ruigte via een ruigte met Rietzwenkgras naar dominantie van Late guldenroede. Het patroon van in de tijd van de soorten Wolfspoot (Lycopus europaeus), Akkerdistel (Cirsium arvense), Riet (Phragmites australis), Kweek (Elytrigia repens), Watermunt (Mentha aquatica), Rietzwenkgras (Festuca arundinacea), Harig wilgenroosje (Epilobium hirsutum), Echte heemst (Althaea officinalis) en Late guldenroede (Solidago gigantea) in de ordinatie is weergegeven in Bijlage IV. Vanaf 1980 treedt een sterke verruiging op, waarbij Riet (Phragmites australis) een steeds marginalere positie krijgt en een opeenvolging in dominantie van verschillende ruigtesoorten te zien is (Tabel 13, Figuur 42). Tot 1985 is Riet de dominante soort, met een hoog aandeel Haagwinde (Calystegia sepium) en Grote brandnetel (Urtica dioica); andere soorten met een blijvend aandeel zijn Smeerwortel (Symphytum officinale), Dauwbraam (Rubus caesius) en Harig wilgenroosje (Epilobium hirsutum). De totale vegetatiebedekking is altijd hoog (> 90%) (Figuur 41). Wolfspoot (Lycopus europaeus) heeft een hoog aandeel van 1980 tot 1982, Ruw beemdgras (Poa trivialis) van 1980 tot Akkerdistel (Cirsium arvense) is algemeen tussen 1982 en Dauwbraam (Rubus caesius) heeft een groot aandeel in de vegetatie tussen 1985 en 1989 en tussen 1996 en Rietzwenkgras (Festuca arundinacea) domineert tussen 1985 en 1994, maar gaat daarna achteruit en is in 2002 verdwenen. Vanaf 1988 speelt Harig wilgenroosje (Epilobium hirsutum) een belangrijke rol. Echte heemst (Althaea officinalis) komt voor vanaf 1985, en is algemeen vanaf 1989; Late guldenroede (Solidago gigantea) vestigt zich in 1989, en is dominant vanaf ca Alleen in de periode vinden we Wolfspoot (met name ), Ruw beemdgras (belangrijk in ), Akkerdistel (met name ), Koninginnekruid (Eupatorium cannabinum), Grote engelwortel (Angelica archangelica) en Gewone klis (Arctium pubens). Soorten die zich in deze periode vestigen zijn Fioringras (Agrostis stolonifera) (1989), Watermunt (Mentha aquatica) (1989) en Kweek (Elytrigia repens) (1986). In de Ellenberg-indicatiegetallen is geen duidelijke trend te zien (Figuur 43), behalve een mogelijke gematigde afname van het Stikstofgetal gedurende de eerste tien jaren vanaf 1980.

42

43 HOLCLANA MENTAQUA AGROSTOL ANTHSYLV EUPACANN FESTARUN ELYTREPE ALTHOFFI SOLIGIGA GLECHEDE POATRIVI RUBUCAES EPILHIRS SYMPOFFI CIRSARVE ANGEARCH VALEOFFI URTIDIOI CALYSEPI PHRAAUST LYCOEURO