Inventarisatie planten op muren van (monumentale) bruggen en sluizen

Transcriptie

1 WATERSCHAP NOORDERZIJLVEST Inventarisatie planten op muren van (monumentale) bruggen en sluizen Periode: 2004/2005 Opdrachtgever: NOORDERZIJLVEST J.R. Starke & K.R. Strating, afdeling project en advies Uitvoering: Koninklijke Nederlandse Natuurhistorische Vereniging, afdeling Groningen PlantenWerkGroep, coordinatie W.J. Stouthamer Inleiding Via contacten met Rob Lindenboom (IVN) en Edwin Dijkhuis (KNNV) is op het kantoor van het Noorderzijlvest te Groningen op 17 juni 2003 door K.R. Strating (Noorderzijlvest, afd. project en advies) en Willem Stouthamer (KNNV afd. Groningen, PlantenWerkGroep) afgesproken in 2004 muren de monumentale bruggen en sluizen van het Noorderzijlvest te inventariseren op het voorkomen van muurplanten, in het bijzonder muurvarens. Achtergrond De in ons land voorkomende muurplanten zijn vaak van nature rotsplanten die op de muren bij ons een alternatieve standplaats vonden. Er zijn slechts een twintigtal soorten die in Nederland vrijwel uitsluitend op muren voorkomen (tabel 1). De rijkste muurvegetaties kunnen vaak aangetroffen worden op oude, waterkerende muren, zoals kademuren, sluismuren en bruggenhoofden. Tot de karakteristieke muurplanten behoren opvallend veel varens. Varens planten zich voort met behulp van zeer kleine, lichte zaden (sporen), die met de wind over grote afstanden verspreid kunnen worden. Hierdoor kunnen ze zich eenvoudig vestigen op moeilijk bereikbare plaatsen, in kleine holten en spleten in het metselwerk. Tabel 1 Karakteristieke soorten van de Nederlandse muurflora Blaasvaren * Muurvaren Schubvaren* Tongvaren* Groensteel Grote leeuwenbek Muurhavikskruid ** Klein glaskruid* Stijf hardgras Vlinderstruik Genaalde streepvaren Rechte driehoeksvaren* Steenbreekvaren* Zwartsteel* Gele helmbloem* Muurbloem Muurleeuwenbek Pijlscheefkelk Stengelomvattend havikskruid Vijgenboom * Wettelijk beschermde soort ** Tegenwoordig voornamelijk voorkomend als zoomplant in bossen op kalkrijke of lemige bodem Naast deze typische muurplanten zijn er een groot aantal soorten, die een brede range van milieuomstandigheden aankunnen en die we niet tot de karakteristieke muurplanten rekenen, maar die je wel vaak op oude muren aan kunt treffen.

2 Er is tot nu weinig gepubliceerd over het voorkomen van muurplanten in de provincies Groningen en Drenthe. Toch komen ze wel voor. Vooral de oude kerken in het noorden en oosten van de provincie Groningen zijn bekende vindplaatsen van de muurvaren. Maar ook kaden en oude sluizencomplexen hebben soms rijke muurvegetaties. De kaden van Diepenring in de stad Groningen zijn in 1998 uitgebreid geïnventariseerd. Aangetroffen werden o.a. muurvaren, steenbreekvaren, tongvaren, muurleeuwenbek, gele helmbloem en vijgenboom, samen met begeleidende soorten als muurpeper, stekelvarens, mannetjesvaren en plat beemdgras. Elders in de provincie Groningen worden op muren enkele varen soorten aangetroffen, die in de stad ontbreken, zoals de zwartsteel op een brug in Kiel-Windeweer en de in Nederland zeer zeldzame groensteel op de sluis van Musselkanaal. Deze sluis geniet binnen floristenkringen landelijke beroemdheid. Behalve in Groningen, Kielwindeweer en Musselkanaal is tot nu toe echter weinig systematisch onderzoek gedaan naar het voorkomen van muurplanten op monumentale bruggen en sluizen. Het in dit rapport beschreven onderzoek brengt daarin verandering. Uitvoering De te inventariseren objecten zijn in 2003 getoond door de heer Strating. Op 25 juni het Hoge land, op 3 juli het Reitdiepdal en op 1 september Drenthe/Veenhuizen. In het najaar van 2004 heeft de plantenwerkgroep 4 objecten bezocht: Boerdam, Westerwijtwerd, Kantens en Warffumerverlaat. Op verdere afgekondigde datums in dat jaar was een zodanig geringe opkomst van leden, dat de inventarisaties helaas zijn afgeblazen. De overige objecten zijn daarom pas in 2005 geïnspecteerd. Alleen de verticale kademuren zijn onderzocht. Van de typische muurplanten is een aantalschatting gemaakt. Naast specifieke muurplanten bleek op de muren een keur aan landelijk algemene plantensoorten te staan die niet tot de typische muurvegetatie behoren. Van deze soorten is per geïnventariseerd object een lijst gemaakt. Uitkomsten inventarisatie In bijlage 1 is per object een inventarisatieverslag weergegeven. In totaal zijn 88 plantensoorten aangetroffen op 18 van de 27 onderzochte objecten (66%). De niet begroeide objecten waren recentelijk gerestaureerd. Van de aangetroffen soorten is 44% slechts op één object gevonden. Opmerkelijk is de vondst van Grote wederik op de brug over het Kommerzijl (KSL13), een soort die van nature grotendeels ontbreekt in het zeekleigebied van Groningen. In tabel 2 is een overzicht gegeven van de 24 meest aangetroffen planten. Van de grassenfamilie komt rood zwenkgras veel op muren voor. Onderlangs kademuren nestelen zich vaak soorten van oevers en vochtige ruigten op de muur. Voorbeelden zijn wolfspoot, zwart tandzaad, grote brandnetel, waterzuring, pluimzegge en gewone engelwortel. Wanneer er grote scheuren ontstaan, bijvoorbeeld door verzakking of zwaar verkeer, kunnen zich ook bomen en struiken vestigen als gewone es, gewone vlier, berk en esdoorn. Tabel 2. Overzicht meest op muren aangetroffen planten Nederlandse naam Aantal maal aangetroffen Nederlandse naam Aantal maal aangetroffen 1 Wolfspoot 9 13 Waterzuring 4 2 Gewone paardebloem 8 14 Blauw glidkruid 3 3 Rood zwenkgras 8 15 Engels raaigras 3 4 Grote brandnetel 6 16 Gewone engelwortel 3 5 Smalle weegbree 6 17 Gewone es 3

3 6 Gewone melkdistel 5 18 Heermoes 3 7 Zwart tandzaad 5 19 Hoge cyperzegge 3 8 Gestreepte witbol 4 20 Kantige basterdwederik 3 9 Grote weegbree 4 21 Kropaar 3 10 Kweek 4 22 Melkeppe 3 11 Muurvaren 4 23 Moerasspirea 3 12 Pluimzegge 4 24 Straatgras 3 Op slechts 5 van de 27 bezochte monumenten zijn specifieke muurplanten aangetroffen. Het betreft: FRIESCHE SCHUT (KSL43) Muurvaren (veel) KOMMERZIJL (KSL13) Muurvaren ( >50 ex) KANSTERVERLAAT (KSL44) Muurvaren (3 exemplaren) ZIELHOESTIL (KBR701) Zwartsteel ( >20 exemplaren) WETSINGERZIJL (KSL21) Muurvaren (veel) Als zeer bijzonder zijn de 20 exemplaren Zwartsteel (zie figuur 1) op de Zielhoestil in Noordpolderzijl aan te merken. De Zwartsteel is verder in Groningen en Drenthe alleen bekend van Kielwindeweer. Het is een wettelijk beschermde varen (tabel 2 soort van de Flora en Faunawet) wat inhoud dat er een ontheffing vereist is als bij toekomstige herstelwerkzaamheden zwartstelen zouden moeten worden verwijderd. De vindplaats is reeds sinds 2002 bij FLORON bekend. Zwartsteel staat als een vorstgevoelige soort te boek, toch heeft hij de vorstperiode in maart 2005 (tot -18 C) prima overleefd. Muurvaren is bij uitstek een pioniersoort die zich als een van de eerste 'typische' muurplanten kan vestigen. Met name de sluis te Wetsingerzijl (KSL21) is zeer rijk begroeid met muurvarens. Deze sluis verkeert echter in een erbarmelijke staat zodat de toekomst van deze groeiplaats niet zeker is. Onder het kopje onderhoud en herstel worden tips gegeven hoe bij restauratiewerkzaamheden de aangetroffen muurplanten kunnen worden gespaard. Figuur 1. Zwartsteel Figuur 2. Muurvaren

4 afbeeldingen overgenomen uit: Rothmaler 2000 Spectrum Akademischer Verlag Onderhoud en herstel Het ontstaan van een goed ontwikkelde muurvegetatie vergt enkele decennia. Muurvegetaties bezitten daarom een belangrijke natuurhistorische waarde. Maar ook zijn ze zeer decoratief en verhogen de belevingswaarde van oude objecten. In het verleden boden muren volop mogelijkheden voor een wilde plantengroei. In de loop van de 20e eeuw heeft de muurvegetatie in Nederland door sloop en schoonmaak van de oude muren sterk aan oppervlak en kwaliteit moeten inleveren. Ook door het gebruik van eigentijdse bouwmaterialen, die bijna niet verweren, zijn bij restauratiewerkzaamheden veel groeiplaatsen verloren gegaan. Muurplanten behoren hierdoor tot één van de meest bedreigde plantengroepen van Nederland. Het spreekt voor zich dat de geïnventariseerde monumentale bruggen en sluizen een ander doel dienen dan het huisvesten van een bedreigde plantengroep. Toch kan een verantwoord muurbeheer goed samengaan met het in stand houden en beschermen van muurvegetaties. Algemene beheermaatregelen Het meest basale beheer van muurplanten bestaat uit het ongemoeid laten van de betreffende muren. Onder gunstige omstandigheden ontstaan en ontwikkelen muurvegetaties zich spontaan. Het achterwege laten van het schoonmaken van oude muren door middel van hoge drukreiniging en gebruik van herbiciden (onkruidverdelgingsmiddelen) is dan ook een vorm van (passief) beheer waarmee veel te bereiken valt. Beperkt beheer, zoals het periodiek verwijderen van op de muur groeiende zaailingen van bomen kan voor het behoud van de muur gewenst zijn. Door de diktegroei van de boomwortels kan namelijk de constructie van de muur worden ontzet. Restauratie van muren met muurvegetatie Muurplanten staan als muurvernielers bekend. Toch zijn het eerder sterke temperatuurschommelingen en bijv. zware verkeersdruk die scheuren en verzakkingen veroorzaken. Vrijwel alle echte muurplanten wortelen zeer oppervlakkig en zijn hierdoor betrekkelijk muurvriendelijk. Bomen en struiken kunnen zoals gezegd wel aanzienlijke schade aan de muur veroorzaken. De ideale methode om zowel de kademuren als de echte muurplanten te beschermen is permanent muurvegetatievriendelijk onderhoud, waardoor wordt voorkomen dat op termijn grote restauraties noodzakelijk zijn. Als uit bouwkundig oogpunt toch herstel noodzakelijk is dan dient bij voorkeur te worden gekozen voor een gefaseerde aanpak waardoor zaden en sporen (kunnen) worden aangevoerd vanuit nabijgelegen muurbegroeiingen. Door het aanbrengen van muurankers kunnen oude muren met een mooie begroeiing worden verstevigd zonder nadelige gevolgen voor de vegetatie. Kleinschalig herstel waarbij alleen de slechte delen worden hersteld, gevoegd met kalkmortel (dus geen portland cement!) en deels aangevuld met in de muur behorende stenen verdient de voorkeur. De mogelijkheid tot hervestiging wordt aanzienlijk vergroot door te zorgen voor een terugliggende ruwe voeg. Aanwezige muurplanten kunnen bij voegwerkzaamheden eenvoudig worden gespaard door om de planten heen te voegen. Als niet kan worden voorkomen dat de muur volledig wordt afgebroken en vervolgens opnieuw wordt opgebouwd dan kan de muurvegetatie eventueel samen met de specie en stenen waar ze instaat als een pakket worden verwijderd en bij de wederopbouw op dezelfde of een andere plek in de muur worden teruggezet. De planten moeten dan tijdelijk, vochtig en koel worden opgeslagen. Het overplanten kan daarbij het beste worden uitgevoerd buiten het groeiseizoen (periode van het late najaar tot het vroege voorjaar).

5 Tot slot In het literatuur lijstje staan en aantal boeken vermeld welke informatie geven over muurplanten en het muurplantenvriendelijk restaureren van monumenten. De KNNV hoopt door het uitvoeren van deze inventarisatie een bijdrage te hebben geleverd aan een betere bescherming en de instandhouding van de muurvegetaties op monumentale bruggen en sluizen van het Noorderzijlvest. Groningen, 3 october 2005 contactadres: W.J. Stouthamer Zoutstraat 17/3, Groningen tel of stouthamer.wj@inter.nl.net

6 Bijlage 1. Inventarisatieverslag per object Object: KSL12 NORGERSLUIS, Huis ter Heide Omschrijving: schutsluis Kolonievaart / Norgervaart Coördinaten: X Schouw: 22 augustus 2005 Hanenpoot Harig wilgenroosje Hoge cyperzegge Gestreepte witbol Gewone brunel Gewone paardenbloem Gewoon varkensgras Grote brandnetel Liggend vetmuur Melkeppe Pluimzegge Roodzwenkgras Schijfkamille Straatgras Waterzuring Wolfspoot Zevenblad Zwart tandzaad Zwarte els Echinochloa crus-galli Epilobium hirsutum Carex pseudocyperus Holcus lanatus Prunella vulgaris Taraxacum officinale Polygonum aviculare Urtica dioica Sagina procumbens Peucedanum palustre Carex paniculata Festuca rubra Matricaria discoidea Poa annua Rumex hydrolapathum Lycopus europaeus Aegopodium podagraria Bidens frondosa Alnus glutinosa

7 Object: KSL43 FRIESCHE SCHUT, Veenhuizen Omschrijving: sluis in de Kolonievaart Coördinaten: X Schouw: 22 augustus 2005 Blauw glidkruid Brede stekelvaren Dicht havikskruid Gewone es Geoorde wilg Gestreepte witbol Gewone engelwortel Gewone paardenbloem Gewoon biggenkruid Grote wederik Heermoes Hoge cyperzegge Kantige basterdwederik Melkeppe Moerasandoorn Moerasspirea Moeraswalstro Muurvaren Roodzwenkgras Smalle weegbree Pluimzegge Smalle stekelvaren Waterzuring Wolfspoot Wijfjesvaren Scutellaria galericulata Dryopterus dilatata Hieracium vulgatum Fraxinus excelsior Salix aurita Holcus lanatus Angelica sylvestris Taraxacum officinale Hypochaeris radicata Lysimachia vulgaris Equisetum arvense Carex pseudocyperus Epilobium tetragonum Peucedanum palustre Stachys palustris Filipendula ulmaria Galium palustre Asplenium ruta-muraria Festuca rubra Plantago lanceolata Carex paniculata Dryopteris carthusiana Rumex hydrolapathum Lycopus europaeus Athyrium filix-femina

8 Zachte berk Zwart tandzaad Zwarte els Betula pubescens Bidens frondosa Alnus glutinosa Object: KSL48 VEENHUIZERSLUIS, Veenhuizen Omschrijving: groene sluis Coördinaten: X Schouw: 22 augustus 2005 Blauw glidkruid Gestreepte witbol Gewone ereprijs Gewone veldbies Gewoon biggenkruid Gewoon duizendblad Gewoon struisgras Heermoes Hoge cyperzegge Kleine leeuwentand Kluwenzuring Kweek Melkeppe Moerasandoorn Moerasspirea Moeraswalstro Pluimzegge Rood zwenkgras Scutellaria galericulata Holcus lanatus Veronica chamaedrys Luzula campestris Hypochaeris radicata Achillea millefolium Agrostis capillaris Equisetum arvense Carex pseudocyperus Leontodon saxatilis Rumex conglomeratus Elytrigia repens Peucedanum palustre Stachys palustris Filipendula ulmaria Galium palustris Carex paniculata Festuca rubra

9 Ruige zegge Schapenzuring Smalle weegbree Vertakte leeuwentand Waterzuring Wolfspoot Zwart tandzaad Carex hirta Rumex acetosella Plantago lanceolata Leontodon autumnale Rumex aquatica Lycopus europaeus Bidens frondosa Object: KSL39 KOLONIESLUIS, Veenhuizen Omschrijving: sluis in Veenhuizerkanaal Coördinaten: 224 X 559 Schouw: 22 augustus 2005 Akkerdistel Blauw glidkruid Boerenwormkruid Engels raaigras Framboos Gestreepte witbol Gewone berenklauw Gewone engelwortel Gewone hoornbloem Gewone paardenbloem Gewone veldbies Grote brandnetel Haagwinde Cirsium arvense Scutellaria galericulata Tanacetum vulgare Lolium perenne Rubus idaeus Holcus lanatus Heracleum sphondylium Angelica sylvestris Cerasticum fontanum (vulgare) Taraxacum officinale Luzula campestris Urtica dioica Calystegia sepium

10 Heermoes Kantige basterdwederik Kropaar Kruipende boterbloem Moerasspirea Pluimzegge Rood zwenkgras Ruige zegge Smalle weegbree Watermunt Wilgenroosje Witte dovenetel Wolfspoot Wijfjesvaren Zachte berk Zomereik Zwart tandzaad Zwarte els Equisetum arvense Epilobium tetragonum Dactylis glomerata Ranunculus repens Filipendula ulmaria Carex paniculata Festuca rubra Carex hirta Plantago lanceolata Mentha aquatica Chamerion angustifolium Lamium album Lycopus europaeus Athyrium filix-femina Betula pubescens Quercus robur Bidens frondosa Alnus glutinosa Object: KBR22 ERNSTHEMERTIL, Eenrum Omschrijving: smalle, vaste brug over Kanaal Baflo-Mensingerweer Coördinaten: X Schouw: 22 augustus 2005 Smalle weegbree Hondsdraf Rood zwenkgras Plantago lanceolata Glechoma hedera Festuca rubra

11 Object: KBR16 SCHOLTENSTIL, Wehe den Hoorn Omschrijving: vaste brug over Hoornse Vaart Coördinaten: X Schouw: 22 augustus 2005 Opmerking: zeer onlangs gerestaureerd; geen enkele begroeiing Object: KBR17 DIJKSTIL, Leens Omschrijving: vaste brug over Hoornse Vaart Coördinaten: X Schouw: 22 augustus 2005 Opmerking: geen begroeiing op de muren van de bruggehoofden.

12 Object: KBR18 HELLENSTERTIL, t Stort (Leens) Omschrijving: vaste brug over Hoornse Vaart / Hunsingo kanaal (in de volksmond ook wel geheten: Scheefstertil ) Coördinaten: X Schouw: 22 augustus 2005 Opmerking: geen begroeiing op de muren van de bruggehoofden Object: KBR21 ZUIDEMA S KLAP, Niekerk Omschrijving: verticale beweegbare brug (1879) over Hunsingo kanaal

13 Coördinaten: X Schouw: 22 augustus 2005 Opmerking: Recent gerestaureerd; dus geen begroeiing op de muren van de bruggehoofden. (Tussen wegdek/bruggehoofd noordzijde groeit Gewone vlier) Object: KSL20 HUNSINGOSLUIS, Zoutkamp Omschrijving: schutsluis Hunsingo kanaal Coördinaten: X Schouw: 22 augustus 2005 Gewone vlier Sambucus nigra

14 Object: ELECTRA Omschrijving: gemaal De Waterwolf in Kommerzijlsterriet / Reitdiep Coördinaten: X Schouw: 22 augustus 2005 muren waterinlaat (recent gerestaureerd) Opmerking: achterzijde verboden voor onbevoegden, dus niet bekeken (duikteams aanwezig) Gewone melkdistel Grote weegbree Wolfspoot Sonchus oleraceus Plantago major (major) Lycopus europaeus

15 Object: KSL13 KOMMERZIJL, Kommerzijl Omschrijving: vaste brug over Kommerzijlsterdiep Coördinaten: X Schouw: 22 augustus 2005 Opmerking: vrij veel Muurvarens groeien op het middenstuk van de brug noordzijde Engels raaigras Gewone melkdistel Gewone paardenbloem Gewoon varkensgras Grote brandnetel Grote weegbree Grote wederik Kantige basterdwederik Klein kruiskruid Muurvaren Straatgras Uitstaande melde Wolfspoot Lolium perenne Sonchus oleraceus Taraxacum officinale Polygonum aviculare Urtica dioica Plantago major (major) Lysimachia vulgaris Epilobium tetragonum Senecio vulgare Asplenium ruta-muraria Poa annua Atriplex patula Lycopus europaeus

16 Object: KSL1 OOSTERDIJKSHORNERVERLAAT, Ten Boer Omschrijving: sluis in Westerwijtwerdermaar Coördinaten: X Opmerking: stenen walkanten tussen beide schutten tamelijk vervallen Akkerkool Lapsana communis Akkervergeet-mij-nietje Myosotis arvensis Blaartrekkende boterbloem Ranunculus sceleratus Engels raaigras Lolium perenne Fiorin Agrostis stolonifera Fluitenkruid Anthriscus sylvestris Gekroesde melkdistel Sonchus asper Gewone engelwortel Angelica sylvestris Gewone es Fraxinus excelsior Gewone esdoorn Acer speudoplatanus Gewone hoornbloem Cerasticum fontanum (vulgare) Gewone melkdistel Sonchus oleraceus Gewone paardenbloem Taraxacum officinale Grote brandnetel Urtica dioica Grote weegbree Plantago major (major) Harig wilgenroosje Epilobium hirsutum Herderstasje Capsella bursa-pastoris Klein kruiskruid Senecio vulgare Kluwenzuring Rumex conglomeratus Kropaar Dactylis glomerata Kruipende boterbloem Ranunculus repens Krulzuring Rumex crispus Kweek Elytrigia repens Paarse dovenetel Lamium purpureum

17 Perzikkruid Ridderzuring Riet Roodzwenkgras Smalle weegbree Spiesmelde Straatgras Valse voszegge Veerdelig tandzaad Viltige basterdwederik Vogelmuur Waterzuring Witte dovenetel Wolfspoot Zwart tandzaad Persicaria maculosa Rumex obtusifolius Phragmites australis Festuca rubra Plantago lanceolata Atriplex prostrata Poa annua Carex otrubae Bidens tripartita Epilobium parviflorum Stellaria media Rumex hydrolapathum Lamium album Lycopus europaeus Bidens frondosa Object: KBR56 WESTERWIJTWERDERDRAAI, Westerwijtwerd Omschrijving: horizontale draaibrug over Westerwijtwerdermaar Coördinaten: X Gewone paardenbloem Taraxacum officinale

18 Object: KBR57 BOERDAMSTERDRAAI, Middelstum Omschrijving: horizontale draaibrug over Boterdiep Coördinaten: X Opmerking: geen enkele begroeiing; vrij nieuw metselwerk bruggenhoofden Object: KSL44 KANSTERVERLAAT, Kantens

19 Omschrijving: kademuur van een oud verlaat in het Boterdiep Coördinaten: X Opmerking: bruggenhoofden nieuw. In het tweede vak van de stenen wal (naast het perkje met schandpaal) groeien 3 Muurvarens. NB ook op de nabij gelegen molen. Basterdwederik spec. Gewone es Gewone esdoorn Gewone paardenbloem Muurvaren Epilobium spec. Fraxinus excelsior Acer speudoplatanus Taraxacum officinale Asplenium ruta-muraria Object: KBR15 OUDETIL, Uithuizen Omschrijving: vaste betonnen brug over Oude maar Coördinaten: X Opmerking: geen enkele begroeiing; vrij nieuw metselwerk bruggenhoofden

20 Object: KBR701 ZIELHOESTIL, Usquert Omschrijving: oude sluis in de zeewering in de Zijlriet (aan de zijde vh Wad afgesloten dmv. damwand) Coördinaten: X Opmerking: In het midden bovenaan de westelijke sluismuur recht onder het rad groeien een 20 tal Zwartsteel varens. Zwartsteel staat op de Rode lijst en is beschermd! (tabel van de Flora en Faunawet) Bij toekomstige herstelwerkzaamheden moeten de varens gespaard worden. NB. Sterk is bij herstel in overweging te nemen de sluis weer (beperkt) te laten functioneren o.a. tbv aal en driedoornig stekelbaarsje, of een vistrap te realiseren zoals op Texel en bij Termuntenzijl

21 Zwartsteel Muurpeper Asplenium adiantum-nigrum Sedum acre Object: KSL33 WACHTER (KLIEF), Warffum Omschrijving: sluis in de voormalige zeewering / Warffumermaar Coördinaten: X

22 Opmerking: sporadische begroeiing Gewone paardebloem Gewoon duizendblad Roodzwenkgras Smalle weegbree Taraxacum officinale Achillea millefolium Festuca rubra Plantago lanceolata Object: KSL40 WARFFUMERVERLAAT, Warffum Omschrijving: sluis in de Warffumermaar Coördinaten: X Opmerking: Gerestaureerd in 2005, geen enkele begroeiing

23 Object: KBR40 HEN DUURSTIL, Warffum Omschrijving: vaste brug over Warffumermaar Coördinaten: X Opmerking: gemetselde bruggehoofden; sporadisch begroeid Wolfspoot Lycopus europaeus Object: KBR43 NIEUWETIL, Tinallinge Omschrijving: smalle ijzeren wandel- en fietsbrug over de Rasquerdermaar bij Oude Weer

24 Coördinaten: X Opmerking: gemetselde bruggenhoofden; waarschijnlijk sporadisch begroeid; dit is niet goed te zien vanwege de begroeiing (struikgewas) er voor Object: KSL23 SCHOUWERZIJLSTERSLUIS/-BRUG, Schouwerzijl Omschrijving: sluis/brug in de Kromme Raken Coördinaten: X Opmerking: schitterende oude sluis; nauwelijks begroeid Gewone melkdistel Kleefkruid Koninginnenkruid Sonchus oleraceus Galium aparine Eupatorium cannabinum

25 Object: KSL2 WINSUMER/ EN SCHAPHALSTERZIJLEN, Winsum Omschrijving: sluis/brug (en een nieuw gemaal) Winsumerdiep Coördinaten: X Opmerking: restauratie/verbouwing zojuist voltooid; geen enkele begroeiing (aannemer ruimt laatste bouwafval op) NB. Grote delen zijn met cement aangesmeerd!? Onbegrijpelijk, gemiste kans, zeer lelijk. Zoals het zou moeten zie Schouwerzijl, Aduarderzijlen en de recentelijk herstelde grote zeesluis bij Zoutkamp.

26 Object: KSL4 NIEUW ADUARDERZIJL, Aduarderzijl Omschrijving: sluis uit 1867 in het Aduarderdiep Coördinaten: X Opmerking: mooie oude sluis; prima staat van onderhoud Basterdwederik spec. Canadese fijnstraal Grote brandnetel Grote weegbree Hondsdraf Kweek Kropaar Roodzwenkgras Ridderzuring Epilobium spec. Conyza canadensis Urtica dioica Plantago major Glechoma hedera Elytrigia repens Dactylis glomerata Festuca rubra Rumex obtusifolius

27 Object: KSL8 ADUARDERZIJL, Aduarderzijl Omschrijving: sluis uit 1706 in het Aduarderdiep Coördinaten: X Opmerking: restauratie 1992; geen begroeiing

28 Object: KSL21 Wetsingerzijl, Wetsingerzijl Omschrijving: sluis in de Sauwerdermaar Coördinaten: X Opmerking: Zeer veel Muurvarens! Rijkelijk begroeit. NB erbarmelijke staat van onderhoud (gedeeltelijk ingestort) Gewone melkdistel Grote brandnetel Haagwinde Kleefkruid Kweek Muurvaren Vertakte leeuwentand Wolfspoot Sonchus oleraceus Urtica dioica Calystegia sepium Galium aparine Elytrigia repens Asplenium ruta-muraria Leontodon autumnalis Lycopus europaeus

29 Bijlage 2. Literatuur Handleiding voor de bescherming van bedreigde muurplanten. Anonymus 1990, 2e druk. Ministerie van landbouw en visserij, Den Haag. Muurplanten in Noord-Holland: bijzonder en bedreigd. Denters, T Provincie Noord-Holland, Dienst Ruimte en Groen. Levende muren, 1995, uitgave Gemeente Maastricht & Natuurhistorisch Genootschap in Limburg, ISBN Muurplanten van de Diepenring. Een onderzoek naar het voorkomen van muurplanten in het centrum van de stad Groningen in Werkgroep Florakartering Stad Groningen i.s.m. Plantenwerkgroep KNNV afd. Groningen Evaluatie Beschermingsplan Muurplanten, Bert Maes/Piet Bakker, Expertisecentrum LNV, rapport nr. 2002/154 De Koppelpoort, 2004, Bureau Monumentenzorg Amersfoort en Uitgeverij THOTH Bussum ( ISBN , zie bladzijden 87, 119 t/m 126