José de Mare, toespraak over depressie tijdens themabijeenkomst Mantelzorgers in Veenendaal 31 mei 2017

Transcriptie

1 José de Mare, toespraak over depressie tijdens themabijeenkomst Mantelzorgers in Veenendaal 31 mei 2017 Ik ben José de Mare en ik werk in Ede in drie huisartspraktijken als praktijkondersteuner GGZ en daarnaast heb ik een eigen Praktijk voor Psychotherapie, ook in Ede. Spreken over depressie en angst in een korte tijd betekent dat ik u maar een klein beetje kan vertellen van al wat er over dit onderwerp te vertellen valt. Nadenken over depressie en angst is niet alleen voorbehouden aan psychologen, psychiaters en artsen. Ook filosofen, sociologen en theologen denken erover na en schrijven er boeken over. Ook zijn er dichters, schilders en andere kunstenaars die er uitdrukking aan geven in films, gedichten, schilderijen, muziek, dans en theater. Ik ben me gewaar dat spreken over depressie veel aanraken kan: het is een reis door een van de meest eenzame en pijnlijke regionen van de menselijke ziel. Dus laten we er binnengaan met een lichte en voorzichtige tred. Mijn doel is dat we hier, zoals we samen zijn, ongeveer eenzelfde beeld, eenzelfde idee hebben over wat een depressie eigenlijk is. Dat is nodig zodat we de voorstelling die we zo dadelijk gaan zien, vanuit een min of meer gelijk kader bekijken. Eerst maar een paar cijfers: In Nederland krijgt bijna 20% van de volwassenen tussen 18 en 64 ooit in het leven te maken met een depressie. In absolute getallen maken zo n volwassenen per jaar een depressieve episode door. Inclusief jongeren en volwassenen hebben naar schatting mensen een stemmingsstoornis. Dat is veel en het maakt depressie tot één van de belangrijkste volksziekten van deze tijd. Onder de risicogroepen bevinden zich de chronisch zieken én de mantelzorgers. Veel mensen met depressieve klachten vragen niet zelf om hulp. Praten over depressieve gevoelens doen we niet zo makkelijk, er rust maatschappelijk een taboe op, ook is er vaak sprake van schaamte- en schuldgevoelens die ons het spreken erover belemmeren, we houden het dan liever voor onszelf. Zo komt het ook regelmatig voor dat depressies verhuld worden door gedrag zoals heel hard werken en zorgen, zichzelf geen tijd en rust gunnen om stil te staan en te voelen hoe het met ons gaat en waar onze neerslachtigheid mee te maken zou kunnen hebben. Of bijvoorbeeld door teveel alcohol te drinken of ander verslavingsgedrag te ontwikkelen om maar niet te hoeven voelen hoe zwart, eenzaam en leeg we ons van binnen voelen. Kenmerken van depressie De twee belangrijkste kenmerken van depressie zijn: Een neerslachtige stemming Een duidelijk verlies aan interesse in (bijna) alle activiteiten Daarnaast zijn er vaak: Eetproblemen, variërend van geen eetlust meer tot neiging overmatig te eten Slaapproblemen, variërend van niet meer kunnen slapen tot overmatig slapen en je bed niet meer uit willen Innerlijke onrust die permanent aanwezig is aan de ene kant of een totale geremdheid en leegheid, gevoel van zwaarte aan de andere kant 1

2 Vermoeidheid en verlies van energie Overmatige schuldgevoelens of het gevoel waardeloos te zijn Moeite met concentreren, traag denken, moeite met keuzes maken en besluiten nemen, zich apatisch voelen Regelmatig denken over dood zijn of zelfdoding Heb je tenminste 5 van deze 9 symptomen en duurt het twee weken of langer dan spreken we van een depressieve stoornis. Een beetje geschiedenis Dat depressies in onze tijd zoveel voorkomen, wil niet zeggen dat ze van onze tijd zijn. Depressie heeft altijd bestaan. In de loop der tijd zijn er verschillende benamingen en theorieën geweest, allen onderhevig aan en gevormd door het tijdsbeeld en de kennis die er op dat moment bestond. Het gebruik van de term depressie in de psychiatrie om een toestand van neerslachtigheid te beschrijven, stamt uit het eind van de negentiende eeuw. Vóór die tijd werden deze fenomenen gediagnosticeerd als melancholie. Lange tijd heeft het denken over depressie vooral in het teken gestaan van de theorie van Hippocrates ( v Chr). Hij zei dat de gemoedstoestand van de mens werd bepaald door de balans tussen 4 lichaamssappen: bloed, slijm, zwarte gal en gele gal. Onbalans in één of meer van deze sappen kon een stoornis veroorzaken. Waarbij melancholie stond voor een teveel aan zwarte gal. Zwartgalligheid is een woord wat nu ook nog gebruikt wordt om een neerslachtige stemming mee aan te duiden. In de 17 e eeuw schreef de Engelse geleerde Richard Burton een boek over de Anatomie van de Melancholie, hij schreef dat de melancholie het beste bestreden kan worden met gezonde voeding, voldoende slaap, muziek, zinvol werk en praten over het probleem met een vriend. Als u vandaag de dag bij uw huisarts komt en er wordt een depressie geconstateerd zullen de meeste van deze adviezen daar zeker ook over de tafel gaan, naast farmaceutische ondersteuning en therapeutische begeleiding door de praktijkondersteuner GGZ of een psycholoog. Sigmund Freud, de Oostenrijkste psycho-analyticus, ( ) die voor het eerst in de geschiedenis van de mensheid de mens zag als een uniek individu met een unieke persoonlijke geschiedenis, heeft benadrukt dat ook verliezen en levenservaringen een belangrijke rol spelen bij het ontwikkelen van een depressie. Depressie en Rouw We moeten een onderscheid maken tussen verdriet (als uitdrukking van rouw) en depressie. De ervaringen van depressie en verdriet kunnen allebei gelijkaardige symptomen laten zien maar in de praktijk is het erg belangrijk om een onderscheid tussen beide te maken. Rouwen is een manier om een belangrijk verlies te verwerken. Dit kan gaan over sterfgevallen, maar ook over alle andere belangrijke levensgebeurtenissen die verlies inhouden zoals verlies van gezondheid, verlies van onafhankelijkheid en autonomie, verlies van je partner aan dementie, verlies van werk en zinvolle bezigheden. De verwerkingsprocessen die dan nodig zijn, zijn identiek. Een rouwperiode dient om een dubbele loyaliteit te bewerkstelligen: aan dat wat verloren is gegaan en aan het leven dat moet doorgaan. Wanneer deze dubbele loyaliteit is bereikt eindigt de rouwperiode. Het kan zijn dat de beleving van de mens die rouwt overeenkomt met de criteria van een depressie die ik u eerder 2

3 noemde. Echter een depressieve afstemming op verlieservaringen is niet pathologisch, dat is geen ziekte of stoornis. Het dient beschouwt te worden als bescherming van de persoon die dit verlies moet zien te verwerken. Rouwen is vooral doorvoelen wat of wie we kwijt zijn. Joke Hermsen, een hedendaags filosofe, heeft onlangs een pleidooi gehouden voor een gezonde melancholie. Zij zegt dat in onze onrustige tijd deze gemoedstoestand al te snel wordt gedempt met een doosje pillen, terwijl het juist een bron kan zijn van empathie en creativiteit. Zij zegt dat melancholie een wezenskenmerk is van de menselijke conditie, namelijk dat we ons ten volle beseffen dat verlies en vergankelijkheid horen bij het leven. Ruimte maken om ons daarmee te verhouden, melancholisch durven en kunnen zijn, kan depressies voorkomen. Melancholie die ontspoort, zegt Hermsen, kan leiden naar een depressie. Soorten depressies Psychiaters en psychologen onderscheiden een aantal soorten depressies, die ik kort even wil benoemen: Allereerst is er de klassieke depressieve stoornis met de 9 symptomen die ik u eerder gaf. Daarnaast is er ook de Dysthyme stoornis, dan gaat het om een chronisch bedrukte stemming die tenminste twee jaar of langer duurt en die gepaard gaat met ten minste 2 van de eerder genoemde 9 symptomen. Er is in de eerste twee jaar dan geen sprake van een depressieve episode en er mag ook geen geschiedenis zijn van manisch zijn. Manisch zijn is een staat van hyper zijn. U kent allemaal wel de uitdrukking van sterk pieken en dalen in de gemoedstoestand: Himmelhoch Jauchzend und zum Tode betrübt. Het Himmelhoch jauchzend verwijst naar een staat van manisch zijn. En dan komen we op het derde onderscheid: die van de bipolaire stoornissen waarin depressieve episodes afgewisseld worden door manische episodes waarin een mens zich dus hyper voelt, denkt dat hij of zij de wereld aankan en dan ook vaak extreme dingen doet, totdat hij of zij van uitputting niet meer kan. En dan weer de depressie in glijdt. Tenslotte zijn er ook depressies die te wijten zijn aan somatische (lichamelijke) aandoeningen of het gebruik van middelen. Depressie en angst Depressie en angst gaan vaak hand in hand. Ook wat angst betreft is het goed ons te realiseren dat angst een normaal gevoel is dat we allemaal kennen. Angst is een signaal, een waarschuwing dat in principe dient om ons veilig te houden, we hebben het nodig om te overleven. Als er hier een leeuw de zaal in rent is het de bedoeling dat u angst voelt en op geleide daarvan uzelf in veiligheid probeert te brengen. Het lijkt er op dat mensen die lijden aan een depressie ook meer lijden onder angstgevoelens. Er zijn hersenscans gemaakt van depressieve mensen en daaruit kon gezien worden dat de amygdala, dat deel van de hersenen waar o.a. onze angst huist, overactief is. De prefontale cortex, het deel van de hersenen dat controle heeft over de amygdala en zo heftige angst kan sussen of relativeren, werkt in depressieve toestand op een laag pitje. Dus de hersenen van depressieve mensen zien er echt anders uit. Een verminderde voorraad aan belangrijke chemische stoffen, genaamd neurotransmitters is zichtbaar. Deze stoffen zijn nodig voor de communicatie tussen zenuwen en zij zijn ook belangrijk bij het regelen van de stemming. Dus 3

4 mensen die lijden aan een depressie hebben een tekort aan neurotransmitters. Vooral aan serotonine. Hoe groter het tekort aan serotonine, des te minder kleur er in de eigen waarneming is. In principe kan het zo uitpakken dat in een kleurige zonnige natuur er geen licht of kleur meer wordt waargenomen; alles wordt kleurloos of zwart waargenomen. Perspectief verdwijnt en het bewustzijn trekt zich terug naar binnen en sluit licht en kleur uit. Opgesloten in een donkere binnenwereld, zich alleen voelen met een oncontroleerbaar gevoel van verdriet, angst, waardeloosheid en hopeloosheid. Weinig of geen contact meer met de buitenwereld is het gevolg. Connectie wordt niet meer gevoeld of ervaren. Oorzaken van depressie Depressie is een complexe aandoening waarbij de hersenen een belangrijke rol spelen. Tegenwoordig denken wetenschappers dat depressie ontstaat door een samenspel van biologische, sociale en psychische factoren. Bij biologische factoren kunnen we denken aan de genoemde veranderingen in de hersenen van depressieve mensen, maar ook aan depressies die het gevolg zijn van het krijgen van een chronische ziekte zoals dementie of de ziekte van Parkinson. Ook komen depressies vaak voor ná niet aangeboren hersenletsel, zoals een beroerte of een hersenkneuzing. Bij sociale factoren moeten we denken aan de ingrijpende levensgebeurtenissen die kunnen leiden tot een verhoogde kans op het ontwikkelen van een depressie. Al eerder noemde ik ingrijpende verlieservaringen in de breedste zin van het woord, maar ook traumatische jeugdervaringen als verwaarlozing en mishandeling verhogen de kans op depressie. Tenslotte de psychische factoren, dan moeten we denken aan persoonlijke eigenschappen of karaktertrekken die kunnen leiden tot een verhoogd risico op het ontwikkelen van een depressie, zoals een negatief zelfbeeld, weinig zelfvertrouwen, neiging tot perfectionisme, moeite om hulp en steun te vragen. Wat te doen? Als u denkt dat uzelf of degene voor wie u als mantelzorger zorg draagt mogelijk een depressie kan hebben, is het zaak naar uw huisarts te gaan om erover te praten. Omgaan met een depressief persoon, hoe doe je dat? Voor degene die leeft naast een depressief persoon is het leven ook zwaar. Omdat u als het ware met elkaar leeft in een depressieve ruimte waarin contact en verbinding moeilijk zijn en soms zelfs onmogelijk. Het daarbij uithouden is geen sinecure. Ik geef u tenslotte wat tips wat u liever wel en beter niet kan doen voor iemand met een depressie: Tip 1: Oordeel niet, maar luister Een depressief persoon schaamt zich vaak over zichzelf, over zijn gedachten en gevoelens. Zeg dat deze gedachten en gevoelens horen bij de depressie. Tip 2: Wees terughoudend met het geven van adviezen Adviezen kunnen worden opgevat als een verwijt wanneer de depressieve persoon het niet voor elkaar krijgt om ze op te volgen. 4

5 Tip 3: Geef aandacht Blijf de depressieve persoon uitnodigen voor feestjes en leuke dingen, ook al weet u dat hij of zij er geen zin in heeft. Maar verplicht hem of haar niet en verwacht ook geen respons. Tip 4: Verwacht geen interesse Een depressief persoon heeft nergens interesse in, veroordeel het niet, het hoort bij de depressie. Tip 5: Realiseer u dat depressie een ziekte is en dat de persoon zichzelf niet is. De grijze sluier en de zwarte bril is hoe de depressieve persoon de wereld nu ervaart. Tip 6 Geef uw eigen grenzen aan Het kan voor uzelf heel vermoeiend en ingrijpend zijn om met een depressief persoon om te gaan. Een depressief persoon heeft geen aandacht voor een ander en kan u uitputten. Neem de tijd voor uzelf, zoek hulp voor uzelf, wordt geen hulpverlener. Tip 7 Onderneem samen De depressieve persoon wil alleen zijn en trekt zich terug. Blijf hem uitnodigen samen iets te doen, maar stel u hierin niet dwingend op. Tip 8 Zoek professionele hulp Zeg dat er medicatie is en therapeutische behandeling die helpt de depressie op te klaren. Wees ook hierin niet dwingend. Het moet uit de persoon zelf komen. Tip 9 Vraag waarmee u kan helpen Een depressief persoon heeft vaak moeite met de dagelijkse dingen, zoals huishouden en administratie. Zijn competenties zijn minder en het boeit hem niet meer zo. Verwijt hem dat niet, maar bied uw hulp aan met gepaste terughoudendheid. Tip 10 Durf te praten over zelfmoord Regelmatig hebben depressieve mensen gedachten aan dood willen zijn en er een einde aan maken. Vraag er naar en oordeel niet. Zeg dat de persoon waardevol is en dat deze gedachten bij de depressie horen en dat het voorbij gaat. Tot slot We willen allemaal happy zijn, geen pijn voelen, in onze comfort-zone leven. Maar dat verlangen naar een constant evenwicht wordt door het leven zelf voortdurend bedreigd en onderuit gehaald. De aard van het leven op onze planeet is cyclisch, we gaan van rust naar beweging, naar crisis en chaos, en via verandering, weer naar een nieuw evenwicht en hopelijk nieuwe rust, om dan daarna de cirkelgang weer opnieuw te maken. Dit kunnen we niet ontlopen. We kunnen echter wel met kennis, inzicht, goede verbinding met anderen de schokken in het leven verwerken en toewerken naar een nieuw evenwicht. En we kunnen doorheen de soms schokkende ervaringen in ons bestaan, door pijn, verlies, verdriet, onze angsten leren kennen en die op de juiste wijze leren hanteren. Depressies kunnen leiden tot inzicht, tot meer besef en kunnen zo veranderingen brengen in onze aanvankelijke onbewuste levenshouding. En als dan een nieuwe periode van evenwicht in het leven aanbreekt, dan is die gevuld met meer kennis, meer besef en kan deze periode bewuster en intenser worden beleefd en ervaren. Zo worden we levenskunstenaars. 5

6 Narhea en Marja zijn van die levenskunstenaars, die hun ervaring met depressie en angst hebben omgezet in het theaterstuk, waar u zo naar gaat kijken. Ik ben bijzonder trots op wie Narhea geworden is. Narhea die ik als therapeut jarenlang in haar ontwikkeling heb mogen dienen. Ik dank u voor uw aandacht en geef het podium nu aan Marja en Narhea met hun theaterstuk Happy People. Gebruikte bronnen: Trimbos Instituut: cijfermateriaal over depressies ( Geschiedenis van depressie: Soorten, oorzaken en symptomen: Website van de Hersenstichting ( Symptomen van depressie: DSM V, Handboek voor de Classificatie van Psychische Stoornissen, American Psychiatric Association, april 2014 Omgaan met een depressief persoon: Luc Vercauteren, juni 2015 ( Eddy van Tilt: De schaduw van de Verlichting, 2015 Trudy Dehue: De Depressie Epidemie, juli 2010 Joke Hermsen: Stil de Tijd, november 2010 Thomas Moore: De donkere nachten van de ziel, september