Les 1 Wat is een depressie?

Transcriptie

1 Les 1 Wat is een depressie? Depressie Bij een depressie horen twee kernsymptomen en zeven aanvullende symptomen. Je spreekt van een depressie als minimaal vijf symptomen waaronder één of beide kernsymptomen gedurende ten minste twee weken aanwezig zijn. De kernsymptomen zijn: De aanvullende symptomen zijn: Somberheid Nergens zin in hebben Teveel of juist te weinig eten Slecht slapen Onrustig of juist geremd gedrag Vermoeidheid Waardeloos voelen Moeite om te concentreren of besluiten te nemen Gedachten aan de dood en/of suïcide Depressietrap Een depressie heeft verschillende stadia. Stel je een trap voor: als iemand lekker in z'n vel zit, staat hij of zij bovenaan de trap. Als iemand klachten krijgt, daalt hij een trede op de trap. Iemand die depressief is, staat helemaal onderaan. Zo ziet de depressietrap eruit: In balans Je gelukkig voelen Goed in je vel Plezier in contacten Niet snel uit het lood geslagen Wankel evenwicht Risico op somberheid, ingrijpende gebeurtenis, zoals: Verlies van een baan Overlijden van een dierbare Chronisch ziek zijn Problemen op het werk Weinig contacten Depressieve klachten Aanwezigheid van enkele van onderstaande klachten: Kernsymptomen: Somberheid Nergens zin in hebben Aanvullende symptomen: Teveel of juist te weinig eten Depressief Gedurende minimaal twee weken aanwezigheid van 5 of meer symptomen, waaronder ongewoon somber en/of nergens meer plezier in hebben. Slecht slapen Onrustig of juist geremd gedrag Vermoeidheid Waardeloos voelen Moeite om te concentreren of besluiten te nemen Denken aan zelfmoord

2 Risicofactoren Factoren die de kans op een depressie vergroten noem je risicofactoren. Bij het ontstaan van een depressie spelen verschillende risicofactoren een rol. Eén risicofactor is niet genoeg om een depressie te veroorzaken. Het gaat om een combinatie van factoren. De risicofactoren zijn onder te verdelen in vijf categorieën. 1 Geslacht en leeftijd Vrouwen hebben een grotere kans om een depressie te krijgen dan mannen, vooral als zij in de leeftijd van jaar zijn. 2 Individuele kwetsbaarheid Mensen met een chronische, lichamelijke ziekte of psychische klachten (waaronder ook eerdere depressies), hebben een grotere kans om een depressie te ontwikkelen mensen die dat niet hebben. 3 Erfelijkheid Depressie heeft een erfelijke component. Kinderen van ouders die ooit een depressie hebben gehad, hebben bijna drie maal zoveel kans op een depressie dan kinderen van ouders zonder depressie. 4 Sociale omgevingsfactoren Mensen die laag opgeleid zijn of geen betaalde baan hebben, hebben een grotere kans op een depressie dan hoger opgeleiden en mensen die wel een betaalde baan hebben. Dat geldt ook voor mensen die weinig sociale steun krijgen (bijvoorbeeld van vrienden en familie). Ook gedetineerden en vluchtelingen hebben een grotere kans op een depressie. 5 Levensgebeurtenissen Traumatische ervaringen (zoals mishandeling en verwaarlozing) en verlieservaringen (zoals de dood van de partner en verlies van werk), vergroten de kans op een depressie. Beschermende factoren Beschermende factoren zijn factoren die kunnen voorkomen dat iemand een depressie krijgt, of dat klachten verergeren. Deze factoren zijn onder te verdelen in vijf groepen. 1 Sociale steun in omgeving Als je bij anderen terecht kunt voor steun en het ondernemen van leuke activiteiten, heb je minder kans om depressief te worden. 2 Goede lichamelijke gezondheid Een goede lichamelijke gezondheid heeft niet iedereen in de hand, maar je kunt wel zo goed mogelijk voor jezelf zorgen. Bijvoorbeeld door gezond te eten, matig te zijn met alcohol en voldoende te bewegen. Bewegen werkt heel goed bij het tegengaan van een depressie en wordt daarom vaak geadviseerd bij behandeling van depressie. 3 Sociale participatie Als je actief meedoet in de maatschappij, bijvoorbeeld door te werken of anderen te helpen, heb je het gevoel dat je iets kunt betekenen. Het gevoel dat je waardeloos bent, dat zo bij een depressie hoort, ligt dan minder snel op de loer. 4 Zelfwaardering

3 Als je positief over jezelf denkt, zorg je beter voor jezelf en sta je sterker in je schoenen. Dit voorkomt dat je jezelf hopeloos en depressief voelt. 5 Gevoel van controle Het maakt je zelfverzekerd als je het gevoel hebt dat je controle hebt over je leven. Naarmate dit gevoel sterker is, is de kans op depressieve klachten kleiner.

4 Les 2 Depressiepreventie Depressie voorkomen Er zijn manieren om een depressie te voorkomen. Het voorkomen van depressie heet depressiepreventie. Typen preventie Depressiepreventie richt zich op verschillende doelgroepen. Afhankelijk van de doelgroep is er sprake van universele, selectieve of geïndiceerde preventie. 1 Universele preventie Universele preventie richt zicht op de algemene bevolking. Het bestaat vaak uit voorlichting en advies. De bevolking wordt geïnformeerd over wat een depressie is, wat men er zelf aan kan doen (of hoe men anderen kan helpen) en waar men terecht kan voor hulp. 2 Selectieve preventie Selectieve preventie richt zich op mensen bij wie de kans op het krijgen van een depressie groter is dan gemiddeld. Het richt zich dus op mensen met een of meer risicofactoren. 3 Geïndiceerde preventie Geïndiceerde preventie richt zich op mensen met een aantal symptomen van depressie, maar waarbij je (nog) niet kunt spreken van een echte depressie. Deze mensen hebben een verhoogd risico op het ontwikkelen van een depressie. Depressietrap Met depressiepreventie wordt geprobeerd om te voorkomen dat iemand een tree lager komt op de depressietrap. Onderstaande figuur laat zien welk type preventie ingezet kan worden voor elke trede op de depressietrap. In balans Universele preventie Wankel evenwicht Selectieve preventie Depressieve klachten Geïndiceerde preventie Depressief Behandeling Jouw rol Als hulpverlener kom je regelmatig in aanraking met mensen met een verhoogd risico op het ontwikkelen van een depressie. Je hebt daarom een goede uitgangspositie voor het geven van aandacht aan depressiepreventie. Door aandacht te hebben voor depressie klachten draag je bij aan het welbevinden van de cliënt.

5 Les 3 Signaleren van depressie Signaleren Als je bij een cliënt het gevoel hebt dat je alert moet zijn op depressieve klachten, is het belangrijk om de risicofactoren, beschermende factoren en symptomen van de cliënt in kaart te brengen. De volgende stappen helpen daarbij. Stap 1: Ga na wat je al weet van de cliënt. Denk daarbij aan risicofactoren, beschermende factoren en klachten. Het cliëntdossier kan hierbij een hulpmiddel zijn. Stap 2: Observeer je cliënt om te achterhalen of er bij hem of haar sprake is van (nog meer) risicofactoren en symptomen van een depressie. Stap 3: Ga met je cliënt in gesprek om meer informatie te krijgen. Gebruik hierbij eventueel een vragenlijst. Gesprekstechnieken Als je met je cliënt wilt praten over zijn (depressieve) klachten, is een aantal gesprekstechnieken belangrijk. 1 Open vragen stellen Door open vragen te stellen krijg je meer informatie. Als je vraagt 'Wat heeft u de afgelopen week gedaan?' zul je meer te weten komen, dan met de vraag 'Gaat het goed met u?' Probeer ook concrete informatie te krijgen. De vraag 'Hoe gaat het met u?' is bijvoorbeeld wel een open vraag, maar levert minder concrete informatie op dan de vraag 'Wat heeft u vandaag gedaan?'. Deze laatste vraag geeft ook minder mogelijkheden om klachten te verdoezelen. 2 Bevestigen Door een cliënt te bevestigen, voelt de cliënt dat zijn of haar inbreng wordt opgemerkt. Bijvoorbeeld: 'U maakt op mij de indruk van een doorzetter', of 'Fijn dat u vandaag gekomen bent. Ik weet dat dat niet makkelijk voor u is.' 3 Samenvatten Door samen te vatten wat een cliënt zegt, controleer je of je hem of haar goed begrepen hebt. Daarnaast kun je door samen te vatten, de cliënt inzicht geven in zijn of haar gedachten en eventuele ambivalenties duidelijk maken. 4 Reflecteren Door te reflecteren probeer je te begrijpen wat een cliënt zegt. Je zegt wat jij denkt dat de cliënt bedoelt, maar het is meer dan alleen samenvatten. Je trekt conclusies, bijvoorbeeld: 'Ik begrijp dat u het moeilijk vindt om dingen te ondernemen.' Vragenlijsten Bij het gesprek kun je gebruik maken van een vragenlijst. In deze les behandelden we twee vragenlijsten: de CES-D voor volwassenen tot 55 jaar en de GDS 15 voor ouderen vanaf 55 jaar.

6 1 CES-D (tot 55 jaar) Zelden of nooit (minder dan 1 dag) Soms of weinig (1-2 dagen) Regelmatig (3-4 dagen) Meestal of altijd (5-7 dagen) Tijdens de afgelopen week: 1 Stoorde ik me aan dingen, die me gewoonlijk niet storen. 2 Had ik geen zin in eten, was mijn eetlust slecht Bleef ik maar in de put zitten, zelfs als familie en vrienden probeerden me eruit te halen. 4 Voelde ik me even veel waard als ieder ander Had ik moeite mijn gedachten bij mijn bezigheden te houden. 6 Voelde ik me gedeprimeerd Had ik het gevoel dat alles wat ik deed me moeite kostte. 8 Had ik goede hoop voor de toekomst Vond ik mijn leven een mislukking Voelde ik me bang Sliep ik onrustig Was ik gelukkig Praatte ik minder dan gewoonlijk Voelde ik me eenzaam Waren de mensen onaardig Had ik plezier in het leven Had ik huilbuien Was ik treurig Had ik het gevoel dat mensen me niet aardig vonden Kon ik maar niet op gang komen De totaalscore wordt berekend door het aantal punten dat de cliënt per vraag scoort op te tellen. In onderstaande tabel staat wat een totaalscore op de CES-D betekent. Totaalscore Uitslag 0 tot 5 De cliënt heeft geen of weinig depressieve klachten 6 tot 15 De cliënt heeft een aantal depressieve klachten 16 en meer De cliënt heeft waarschijnlijk een depressie

7 2 GDS 15 (vanaf 55 jaar) Ja Nee 1 Bent u innerlijk tevreden met uw leven? Bent u met veel activiteiten en interesses opgehouden? Hebt u het gevoel dat uw leven leeg is? Verveelt u zich vaak? Hebt u meestal een goed humeur? Bent u bang dat u iets naars zal overkomen? Voelt u zich meestal wel gelukkig? Voelt u zich vaak hopeloos? Blijft u liever thuis dan uit te gaan en nieuwe dingen te doen? Hebt u het gevoel dat u meer moeite heeft met het geheugen dan anderen? Vindt u het fijn om te leven? Voelt u zich nogal waardeloos op het ogenblik? Voelt u zich energiek? Hebt u het gevoel dat uw situatie hopeloos is? Denkt u dat de meeste mensen het beter hebben dan u? 1 0 De totaalscore wordt berekend door het aantal punten dat de cliënt per vraag scoort op te tellen. In onderstaande tabel staat wat een totaalscore op de GDS 15 betekent. Totaalscore Uitslag 0-4 De cliënt heeft geen of weinig depressieve klachten 5-10 De cliënt heeft een aantal depressieve klachten 11 en meer De cliënt heeft waarschijnlijk een depressie

8 Les 4 Het aanbod Doorverwijsmogelijkheden Afhankelijk van de trede van de depressietrap waarop een cliënt zich bevindt en de ondersteuning die hij of zij nodig heeft, zijn er verschillende activiteiten mogelijk. De activiteiten zijn onder te verdelen in vier categorieën. 1 Tips Met praktische tips kun je mensen aansporen om hun beschermende factoren en daarmee hun mentale weerbaarheid te versterken. 2 Laagdrempelige activiteiten Voor iedereen geldt dat het belangrijk is om 'mee te blijven doen'. Je kunt daarvoor laagdrempelige activiteiten aanbevelen. Denk daarbij aan het aanbod van een welzijnsorganisatie. 3 Preventieve cursussen Er zijn verschillende typen cursussen waar je cliënten naartoe kunt verwijzen: klachtgerichte cursussen, cursussen gericht op risicogroepen voor depressie, cursussen gericht op het versterken van beschermende factoren en cursussen specifiek gericht op depressieve klachten. 4 Huisarts Wanneer je vermoedt dat er sprake is van een echte depressie, dan is het belangrijk de cliënt te motiveren om naar de huisarts gaan. Depressieladder Onderstaande figuur laat zien welk aanbod geschikt is voor elke trede op de depressietrap. In balans Wankel evenwicht Depressieve klachten Depressie Tips x x x x Laagdrempelige activiteiten x x x x Cursussen x x x Huisarts x x Stepped care Als je je cliënt wil adviseren om hulp in te schakelen, is het belangrijk het stepped care principe toe te passen. Stepped care betekent: lichte zorg waar mogelijk, zwaardere zorg waar nodig. Klachtgerichte benadering Probeer in je keuze voor activiteiten aan te sluiten bij de klachten die je cliënt naar voren brengt. Ga na welke klachten hij of zij wil aanpakken. Sociale kaart

9 Het is handig om een sociale kaart te hebben die een overzicht geeft van activiteiten rondom depressiepreventie in jouw regio. Je hebt zelf een sociale kaart voor jouw regio opgesteld. Die kun je hier eventueel opnieuw invullen. Laagdrempelige activiteiten Activiteiten en cursussen voor risicogroepen Cursussen gericht op klachten Cursussen specifiek voor somberheid Eigen organisatie GGZ preventieafdelingen Welzijnswerk Maatschappelijk werk Ouderenzorg Huisarts Websites (online aanbod) Collega's met deskundigheid Thuiszorg Notities 1 Hier kun je de tips noteren van Mentaal Vitaal die jij leuk en inspirerend vindt: 2 Hier kun je de namen van de welzijnsorganisaties noteren die bij jou in de buurt zitten:

10 Les 5 Je cliënt motiveren Motivatiestadia Als je vermoedt dat een cliënt in wankel evenwicht is, depressieve klachten heeft of depressief is, is het belangrijk om te achterhalen hoe hij of zij zelf tegenover de klachten staat. Hierbij kan het model voor gedragsverandering van Prochaska en DiClemente een hulpmiddel zijn. Dit model beschrijft de stadia die mensen doorlopen voordat zij bereid zijn om hun gedrag aan te passen. Er zijn in totaal zes stadia: 1 Voorbeschouwing De cliënt is zich nauwelijks bewust van een probleem, of ontkent het probleem. 2 Overpeinzing De cliënt wordt zich bewust van het probleem, maar heeft nog geen knoop doorgehakt over wel of geen hulp vragen. 3 Beslissing De cliënt is bereid tot verandering en heeft behoefte aan hulp, maar is vaak nog onzeker over de kans van slagen. 4 Actieve verandering Plan van aanpak wordt uitgevoerd. De gedragsverandering vindt plaats. 5 Consolidatie Het nieuwe gedrag wordt toegepast in het dagelijks leven. 6 Terugval Soms valt een cliënt na een succesvolle periode toch weer terug in het oude gebruik en een eerder stadium. Ook in deze fase heeft de cliënt ondersteuning nodig.

11 Motiverende gespreksvoering Als hulpverlener kun je de motivatie van de cliënt om gedrag te veranderen beïnvloeden. Daarvoor is het belangrijk dat je je cliënt op een goede manier benadert. Dit noem je motiverende gespreksvoering. De principes van motiverende gespreksvoering zijn: Empathie tonen Leef je in, toon begrip en vermijd kritiek en beschuldigingen. Omgaan met weerstand Beweeg mee met de weerstand van de cliënt, probeer er achter te komen waarom de cliënt weerstand heeft en help de cliënt zijn of haar kijk op het probleem te veranderen. Overtuigen van eigen kunnen Help de cliënt zich ervan te overtuigen dat hij of zij het in zich heeft om het gedrag te veranderen. Ontwikkelen van discrepantie Voor verandering in het gedrag van de cliënt is het nodig dat er een discrepantie ontstaat tussen het huidige gedrag van de cliënt en belangrijke doelen of waarden die de cliënt heeft. De cliënt moet ontdekken waarom het belangrijk voor hem is om te veranderen. Checklist Er is een checklist ontwikkeld, dat je kan helpen bij het motiveren van je cliënt om hulp te zoeken voor zijn depressieve klachten. De checklist is niet eerder in de les besproken, maar bevat wel de theorie die in deze les aan bod gekomen is. A. SOMBER: STARTMOTIVATIE VASTSTELLEN Heeft de cliënt er al eens over nagedacht om iets te gaan doen aan zijn/haar sombere gevoelens? Ja > vervolg, Nee > Ga naar B Zou de cliënt op korte termijn iets willen doen aan de sombere gevoelens? Ja > ja naar C, Nee > ga naar B B. SOMBER: STARTMOTIVATIE VERHOGEN (bij cliënten die op korte termijn iets willen ondernemen om sombere gevoelens te verminderen) Belangrijk: zoek aansluiting bij de informatiebehoefte van de cliënt! 1. Informeer naar levens- en eventuele werkomstandigheden en eventuele problemen daarin. Ga na of er ingrijpende gebeurtenissen zijn voorgevallen. Besproken? 2. Ga in op vragen/ onduidelijkheden rondom sombere gevoelen. Gedaan? 3. Bespreek de voordelen van iets te gaan doen aan het probleem van sombere gevoelens. Ziet de cliënt voordelen? 4. Is de motivatie om iets te ondernemen verhoogd?

12 Ja > ga naar D, Nee > ga naar G C. SOMBER: BARRIERES INVENTARISEREN Maak onderscheid tussen zelf iets willen en kunnen doen. 1. Bespreek waarom het nog niet gelukt is om iets te doen aan sombere gevoelens? Zijn er nog barrières aanwezig? Ja > ga naar E, Nee > ga naar F D. SOMBER: BARRIERES INVENTARISEREN Maak onderscheid tussen zelf iets willen en kunnen doen. Bespreek welke moeilijkheden worden verwacht bij het iets ondernemen tegen sombere stemming. Zijn er barrières aanwezig? Ja > ga naar E, Nee > ga naar F E. SOMBER: AANWEZIGE BARRIERES BESPREKEN om zo het vertrouwen te vergroten dat de gemotiveerde cliënt problemen kan overwinnen. Vaak genoemde barrières: 1. Vertrouwen in eigen kunnen: geef vertrouwen dat iemand met hulp aan depressie kan werken. 2. Schuldbesef: benadruk dat hier niet iemands eigen schuld is dat hij/zij depressief is. 3. Taboe op psychische problemen: benadruk dat depressies een ziekte zijn, net als lichamelijke aandoeningen. 4. Geen vertrouwen in mogelijkheden van hulpverlening: geef aan dat zowel voor biologische, sociale of psychische oorzaken hulp mogelijk is. 5. Gebrek aan energie: geef aan dat juist extra fysieke inspanning iemand uit die vicieuze cirkel kan halen. Succesvol besproken (dat wil zeggen: gemotiveerd geraakt om binnen 2 weken iets te ondernemen)? Ja > ga naar F, Nee > ga naar G F. SOMBER: MOTIVATIE VERHOGEN GELUKT Geef cliënt informatie over aanbod. Welk aanbod zijn besproken? In welk aanbod is de cliënt geïnteresseerd? G. SOMBER: MOTIVATIE VERHOGEN NIET GELUKT Geef informatie mee over depressie en verwijs naar de mogelijkheid om een afspraak te maken bij de huisarts. Bron: Van Dijk, A. en M. Drewes (2009). Minimale Interventie Strategie Somberheid bij ouderen. Leiden: LUMC.

13 Les 6 Motiveren en doorverwijzen Plan van aanpak Als een cliënt zich in het stadium van beslissing bevindt en dus gemotiveerd is om hulp te zoeken voor zijn of haar klachten, kun je samen een plan van aanpak gaan maken. In dit plan staat wat, hoe en wanneer iets gedaan moet worden. Het plan bevat 3 stappen: 1 Zoek een passende activiteit Ga samen met je cliënt na welke activiteiten geschikt kunnen zijn voor je cliënt. Stem je advies af op de ernst van de klachten en de wensen en behoeften van je cliënt. 2 Doelen stellen Als jullie samen een activiteit hebben gekozen, is het goed om doelen te stellen. Belangrijk bij het stellen van doelen is dat ze Specifiek, Meetbaar, Acceptabel Realistisch en Tijdgebonden zijn (SMART). Tijdens vervolgafspraken kun je nagaan of de cliënt de doelen gehaald heeft. 3 Monitoren Na het stellen van de doelen, houd je in de gaten of het je cliënt lukt om deze te realiseren. Ook als de cliënt gestart is met de activiteit, is het belangrijk te blijven monitoren. Vraag of de activiteit bevalt en of het de cliënt helpt. Als het niet bevalt, is het goed om samen met de cliënt te bespreken wat mogelijke alternatieven zijn en of er een vervolgadvies nodig is.