KIES - kinderen in echtscheidingssituaties

Transcriptie

1 Interventie KIES - kinderen in echtscheidingssituaties Samenvatting Doel Het doel van KIES is het zoveel mogelijk voorkomen van problemen die kinderen als gevolg van echtscheiding kunnen ondervinden en hen leren omgaan met de veranderde situatie. Daarnaast stelt KIES ten doel dat eventuele problemen bij kinderen zo vroeg mogelijk gesignaleerd worden, dat ouders tijdelijk ontlast worden en dat ouders (en eventueel school) kennis hebben over de effecten van echtscheiding op kinderen. Doelgroep Kinderen in groep 4 tot en met groep 8 van het reguliere en speciaal basisonderwijs en kinderen in het voortgezet onderwijs met gescheiden ouders, ouders en docenten. Aanpak KIES is voornamelijk een spel- en praatgroep voor kinderen van gescheiden ouders. Het programma bestaat uit acht bijeenkomsten waarin aan de hand van diverse werkvormen (bijvoorbeeld rollenspel, gesprekken en opdrachten) gewerkt wordt aan herkenning vinden, weer grip krijgen op je eigen leven, hulp in de omgeving activeren en het verwerken van de scheiding. Voor ouders is er een informatiebijeenkomst en een evaluatiebijeenkomst. Het schoolteam kan deskundigheidsbevordering krijgen door middel van een studiebijeenkomst over kinderen in echtscheiding.kies wordt gegeven en begeleid door een speciaal getrainde KIES coach. Materiaal KIES coaches ontvangen tijdens de training een theorie- en een praktijkmap. Onderzoek effectiviteit Een beperkt onderzoek naar de effecten van KIES (geen veranderings of (quasi)experimenteel onderzoek) heeft uitgewezen dat kinderen die het programma hebben gevolgd de scheiding beter begrijpen, zich iets beter voelen en minder last hebben van depressieve gevoelens dan kinderen die op de wachtlijst staan. De verschillen kunnen echter niet significant worden genoemd. Op hun zelfbeeld heeft het programma geen effect. In 2007 wordt een vervolgonderzoek uitgevoerd door de Rijks Universiteit Utrecht. Erkenning Erkend door Deelcommissie jeugdzorg en psychosociale/pedagogische preventie d.d Oordeel: Goed onderbouwd De referentie naar dit document is: Deniz Ince (juni, 2009). Databank effectieve jeugdinterventies: beschrijving 'KIES - kinderen in echtscheidingssituaties'.utrecht: Nederlands Jeugdinstituut. Gedownload van Gedownload op woensdag 28 mei :09:53 van (Nederlands Jeugdinstituut) Page 1 / 11

2 1. Toelichting naam van de interventie KIES staat voor Kinderen In Echtscheiding Situaties. 2. Doel van de interventie Algemene doelstelling van KIES is het zoveel mogelijk voorkomen van problemen bij kinderen die een echtscheiding van hun ouders meemaken. Daarnaast stelt KIES ten doel dat: kinderen in staat zijn om met de veranderde situatie om te gaan; ouders tijdelijk ontlast worden; ouders en school over kennis beschikken over de effecten van echtscheiding op kinderen; KIES-coaches in staat zijn vroegtijdig problemen te signaleren. 3. Doelgroep van de interventie Voor wie en wat is de interventie bedoeld? KIES is voor kinderen van gescheiden ouders in groep 4 t/m groep 8 in het regulier en speciaal onderwijs en kinderen in het voortgezet onderwijs, voor ouders en voor docenten basisonderwijs en voortgezet onderwijs. Het programma wordt in 2007 verder ontwikkeld voor kinderen in groep 1 tot en met 4 en voor allochtone kinderen. Prevalentie en spreiding Het aantal scheidingen schommelt de laatste jaren rond de per jaar. In het begin van dit millennium piekte het aantal scheidingen nog met ruim 37 duizend gevallen in Na een daling tot 31 duizend scheidingen in 2004 zijn in 2005 echter alweer 33 duizend huwelijken geëindigd door echtscheiding (CBS, 2007). In 2005 zijn bijna 33 duizend huwelijken geëindigd door echtscheiding, 2 duizend meer dan in In voorgaande jaren daalde het aantal echtscheidingen nog, van ruim in 2001 tot 31 duizend in 2004 (CBS, 2007). Bij ongeveer de helft van de scheidingen zijn minderjarige kinderen betrokken (Spruijt, 2005). Indicatie- en contra-indicatiecriteria Als enige indicatiecriterium geldt dat de ouders gescheiden zijn. De documentatie vermeldt geen contra-indicaties. Toepassing bij etnische groepen De interventie is niet speciaal ontwikkeld voor jeugdigen of gezinnen met een allochtone achtergrond. Het programma heeft geen speciale faciliteiten (zoals vertaalde schriftelijke instructies of tolken) die bedoeld zijn allochtone groepen in het bijzonder te kunnen bedienen.wel is er in de theoriemap voor KIES-coaches informatie opgenomen over de rol van echtscheiding binnen vijf niet Nederlandse culturen (Turkse, Marokkaanse, Surinaamse, Antilliaanse/Arubaanse en Molukse cultuur) en achtergrondinformatie over interculturele communicatie. 4. Omschrijving van de interventie Methodiek KIES is bedoeld als laagdrempelige en preventieve hulp voor alle kinderen/jongeren die een scheiding van hun ouders meemaakten en biedt daarnaast informatie en ondersteuning aan de ouders en de school. KIES bestaat voornamelijk uit een spel-praatgroep voor de kinderen. Door middel van lotgenotencontact en onder begeleiding van een speciaal hiervoor getrainde KIES-coach werken de kinderen aan de verwerking van van de echtscheiding van hun ouders, leren ze omgaan met de situatie waarin zij zich bevinden en leren ze anticiperen op situaties die ze nog mee kunnen gaan maken. Door het programma krijgen kind, ouders, school en KIES-coach in relatief korte tijd inzicht in de situatie van het kind en de mogelijkheden die het heeft om daar mee om te gaan. Het kind leert hulp vragen en zelfstandig keuzes te maken. Ouders leren te kijken naar wat de scheiding bij hun kind oproept en de reacties te plaatsen in de ontwikkelingsfase van het kind en in de fase van de scheiding. De bedoeling is dat ouder en kind elkaar beter gaan begrijpen en (opnieuw) in gesprek raken. De school krijgt inzicht in de situatie van het kind en kan daardoor kind en ouder beter begeleiden, helpen voorkomen dat kinderen in het hulpverleningscircuit terechtkomen en zo nodig eerder doorverwijzen naar eventueel meer gespecialiseerde Gedownload op woensdag 28 mei :09:53 van (Nederlands Jeugdinstituut) Page 2 / 11

3 hulp. Door Kies te volgen kunnen kinderen zich weer richten op het alledaagse leren op school en verder doorgaan met hun leven. De spel- praatgroep voor kinderen Aan de kindergroepen kunnen tussen de 7 en 10 kinderen per keer deelnemen. De kindergroepen komen acht keer bij elkaar. Een bijeenkomst duur gemiddeld 1 uur. De te behandelen thema's, te bereiken doelen en te verwerven vaardigheden liggen vast; de werkwijze en inhoud worden afgestemd op de behoeftes van de kinderen. Doelen van de bijeenkomsten zijn onder andere: dat de kinderen overeenkomsten en verschillen tussen de eigen situatie en die van anderen uit de groep herkennen dat de kinderen hun eigen situatie, gedachten/gevoelens en gedrag leren (h)erkennen en begrijpen; dat de kinderen hulp leren vragen en geven binnen de eigen mogelijkheden; dat de kinderen gevoelens van anderen leren (h)erkennen. contact en vertrouwen bevorderen tussen kind en ouder en andere gezinsleden. Voorbeelden van vaardigheden die geoefend worden zijn; leren luisteren en vertellen, leren aangeven van je eigen grenzen, leren omgaan met hindernissen, ik-boodschappen leren formuleren, hulp leren vragen. Onderwerpen die tijdens de bijeenkomsten aan de orde komen zijn: kennis maken met verschillende situaties van kinderen en echtscheiding, de situatie van jezelf, je gevoel en je gedrag, je uitten, hoe ga je om met iets wat je moeilijk vindt, keuzes maken voor eigen houding en gedrag, vertrouwen in anderen en zelfvertrouwen, voor jezelf denken en oefenen met moeilijke gesprekken en bewust worden van je eigen kwaliteiten en mogelijkheden. De thema's van de bijeenkomsten zijn: 1 Kennismaken met elkaar en je eigen situatie herkennen 2 Ervaringen delen met anderen, je eigen situatie toelichten, herinneringen onderzoeken en uitspreken 3 Wat is vertrouwen? Je eigen beeld vormen van je situatie en je gevoelens onderkennen 4 Leren omgaan met veranderingen, leren hulp vragen en leren omgaan met gevoelens 5 Hoe gaat het nu met jou? Wat is er nog nodig voor jou? 6 Blokkades, valkuilen en kracht 7 Afscheid nemen van vroeger, het gemis een plaats geven en bekijken van de mogelijkheden binnen de nieuwe situatie nu en voor later 8 Loslaten, op eigen benen staan, toekomst vertrouwen. Zoals gezegd liggen de werkvormen en de inhoud niet vast. De inhoud van het programma hangt samen met de ervaringen en de emoties van de kinderen. De coach kiest de werkvormen die het beste aansluiten bij de groep kinderen die ze begeleidt. Werkvormen en technieken die tijdens de bijeenkomsten gebruikt worden zijn onder andere: informatieoverdracht door de coach, groepsgesprekken, rollenspellen en verschillende soorten spelletjes en opdrachten. Om kinderen te helpen problemen op te lossen en hen bewust te maken van verschillende gebeurtenissen, gedachten en gevoelens en de invloed daarvan op hun gedrag wordt gebruik gemaakt van het zogenaamde GGGG-model (Gebeurtenissen-Gevoel-Gedachte-Gedrag) dat afkomstig is uit de cognitieve gedragstherapie. Dit model wordt gebruikt om de kinderen te leren hun gevoelens en gedachten te herkennen en benoemen en ze te laten inzien hoe verandering in gedrag van invloed kan zijn op hun gedachtes en gevoelens. De ouders en de school Voorafgaand aan de spel- en praatgroep voor de kinderen krijgen de ouders een inschrijfformulier en schriftelijke informatie over het programma. Vervolgens vindt er een bijeenkomst plaats waarin ouders geïnformeerd worden over de inhoud en werkwijze van de spel- en praatgroep, de doelen van het programma en wat zij van KIES kunnen verwachten. Daarnaast krijgen zij informatie, zowel mondeling als schriftelijk, over de fasen waarin kinderen een scheiding verwerken en over de manier waarop zij met hun kinderen om Gedownload op woensdag 28 mei :09:53 van (Nederlands Jeugdinstituut) Page 3 / 11

4 kunnen gaan na een scheiding. De interne begeleider (of contactpersoon van de school) van de school is ook vaak aanwezig tijdens de informatiebijeenkomst en wordt zo ook voorzien van de nodige informatie. Voor de school bestaat daarnaast de mogelijkheid extra deskundigheidsbevordering te ontvangen over echtscheiding en kinderen. Dit is echter geen verplicht onderdeel van KIES. De KIES-coach De taak van de KIES-coach is: het begeleiden van zowel het groepsproces als van het individuele kind; elk kind te laten toekomen aan het eigen gevoel en niet alleen het begrip voor de ander; observeren en wanneer kinderen verdere hulp nodig hebben kinderen doorverwijzen; informatie verstrekken aan derden waar nodig en binnen toelaatbare grenzen. De KIES-coach begeleidt en stuurt de gesprekken en activiteiten met de kinderen. Hiervoor maakt ze gebruik van verschillende methoden van gespreksvoering, zoals het stellen van open vragen, parafraseren, meeleven om duidelijk te krijgen welk probleem er leeft; om het kind te helpen bij het kiezen van een aanpak kan de coach informatie verstrekken, de dingen met het kind op een rij te zetten, het oefenen van situaties. In de training voor coaches en in de handleidingen wordt uitgebreid ingegaan op aandachtspunten en methoden die per fasen gebruikt kunnen worden De KIES-coach doorloopt een aantal fasen in de gespreksvoering met de kinderen: contact maken met het kind/de groep (vanuit een prettige opensfeer, zodat het kind een verhaal kwijt kan en durft); schetsen van het probleem, thema of wat er leeft (een beeld proberen te krijgen van het probleem van het kind of dat wat op dat moment belangrijk is); achterhalen welke (hulp)vraag een kind heeft bij de verhalen die het vertelt. (bijv. vraagt het kind bevestigign en ondersteuning voor een zelf bedachte oplossing, wil het kind uitleg of zoekt het troost?) aanpak/strategie bedenken en eventueel uitvoeren om het kind te helpen (lotgenoten laten antwoorden /helpen, checken of dit voldoende was); afsluiting. Het doel van deze fase in het gesprek is het vertrouwen van het kind te behouden en het gesprek goed af te ronden, bijvoorbeeld door het gesprek even samen te vatten, te checken of het kind tevreden is of aan te bieden ergens op terug te zullen komen als dat nodig is. De KIES-coach heeft ook een duidelijke taak in het signaleren van problemen bij kinderen die in de spelpraatgroep niet opgelost kunnen worden en het doorverwijzen naar verdere hulp. Daartoe bekijkt zij in eerste instantie samen met de intern begeleider van de school wat gedaan zou kunnen worden en door wie. De school neemt de taak op zich om samen met de KIES-coach met de ouders hierover te praten. Protocol / handleiding Er is voor KIES-coaches een praktijkmap en een theoriemap. De theoriemap bevat onder andere achtergrondinformatie over het programma en de gevolgen van echtscheiding voor kinderen in verschillende leeftijdscategorieën.in de praktijkmap staat de inhoud van de bijeenkomsten voor de kinderen en de ouders uitgewerkt. Locatie van uitvoering KIES wordt in principe op school uitgevoerd. 4.2 Onderbouwing: probleem- of risico-analyse Kenmerken risico of probleem Echtscheiding kan voor kinderen vele negatieve gevolgen hebben. Zo zijn er veel directe gevolgen die op zich al belastend zijn voor kinderen. Vaak gaat een echtscheiding gepaard met verhuizen van een of beide ouders. Dat betekent dat naast het verlies van de veilige gezinstructuur en het gemis van telkens een van beide ouders kinderen ook de veiligheid van de plaats van wonen en alles wat daarbij hoort moeten missen. Ouders Gedownload op woensdag 28 mei :09:53 van (Nederlands Jeugdinstituut) Page 4 / 11

5 zijn vaak heel druk bezig met hun eigen problemen door de scheiding en hebben daardoor minder oog voor de behoeften van de kinderen. Juist in de periode dat kinderen hun ouders hard nodig hebben zijn ze dus niet of minder beschikbaar. Er is vaak minder discipline, minder aandacht voor verzorging en weinig emotionele steun. Het aanpassingsvermogen van het kind wordt voortdurend op de proef gesteld. Mensen in de omgeving van het kind nemen daarbij vaak een afwachtende houding aan omdat ze bang zijn om bij de conflicten over de scheiding betrokken te raken of dat ze partij zouden moeten kiezen. Meestal bouwen kinderen uiteindelijk een gescheiden leven op met de moeder en de vader (Meesters & Singedon, 1994 In: Snels-Dolron & De Kort, 2006a). Uit een meta-analyse van Amato en Keith (1991 & 2001 In: Spruijt e.a. 2005) over de gevolgen van echtscheiding voor kinderen blijkt dat kinderen van gescheiden ouders op een aantal punten slechter functioneren dan kinderen uit intacte gezinnen: ze presteren aanzienlijk slechter op school; ze hebben meer gedragsproblemen; ze voelen zich psychisch en emotioneel minder goed; ze hebben een lager zelfbeeld; ze hebben meer problemen met sociale relaties. Kaye (1989 In: Snels-Dolron & de Kort, 2006a) geeft aan dat 5 jaar na de scheiding nog steeds verschil te vinden is tussen schoolprestaties van 6 tot 12 jarigen uit intacte gezinnen en gescheiden gezinnen. Kinderen die opgroeien in een gezin na scheiding doen het gemiddeld slechter dan hun leeftijdgenoten uit intacte gezinnen (Amato, 2001 In: Spruijt, 2005). Uit onderzoeken is gebleken dat kinderen die uit een gebroken gezin komen een groter risico hebben om op latere leeftijd psychische problemen te ontwikkelen. Delinquent gedrag wordt in verband gebracht met voortdurende conflicten tussen ouders in situatie van scheiding. Het kind kan zich door de scheiding verraden gaan voelen en het idee krijgen dat het expres in de steek gelaten wordt. Het geruzie tussen de ouders wordt vaak niet begrepen en zorgt alleen maar voor een grotere verwijdering tussen ouders en kind. Andere problemen die zich voordoen op de langere termijn zijn: depressies, problemen in de heteroseksuele relaties, een lager gevoel van zelfwaardering, moeilijk kunnen aanvaarden van ouderschap en een grotere kans op echtscheiding in een eigen huwelijk. Dit alles is afhankelijk van de relatie die het kind met beide ouders heeft en hoe die relatie verandert na de scheiding. De mate waarin ouders doorvechten na een scheiding lijkt van grote invloed te zijn op het feit of er schadelijke effecten merkbaar zijn op latere leeftijd van het kind (Herbert, 1996 In: Snels-Dolron & de Kort, 2006a). Gardner (In: Snels-Dolron & de Kort, 2006a) omschrijft het Parent Alienation Syndrome (PAS) dat als gevolg van een echtscheiding kan ontstaan. Dit betreft de houding die kan ontstaan bij kinderen ten opzichte van de ouder waarbij het kind niet langer woont. Het is een psychische stoornis die kan optreden bij kinderen waarvan de ouders klem zitten in een 'gevechtsechtscheiding'. Onderzoek van het CBS laat zien dat na een jaar na de scheiding ongeveer 54% van de kinderen het contact verliezen met de ouder bij wie ze niet wonen. Van deze kinderen krijgt 30 procent te maken met gevolgen op de lange termijn. Deze problemen zijn geworteld in een algemeen wantrouwen in de stabiliteit van menselijke relaties. De kinderen blijken niet in staat zich overeenkomstig hun intellectuele mogelijkheden te ontplooien. Onderzoek van Steenhof en Prins (2005 In: Pals, 2006) toont aan dat kinderen van gescheiden ouders zelf ook vaak scheiden. De kans daartoe is twee keer zo groot als bij mensen van wie de ouders niet gescheiden zijn. Hoe jonger het kind was tijdens de scheiding, hoe groter de kans dat het zelf later gaat scheiden. Bijna de helft van alle kinderen die tussen 0 en 4 jaar oud was toen hun ouders scheidden, was zelf binnen 20 jaar huwelijk gescheiden. Voor oudere kinderen liggen deze percentages iets lager.bij een stel waarvan zij beiden uit een gescheiden gezin komen, lopen zij drie keer zoveel kans om zelf ook te scheiden. Onderzoek laat ook zien dat kinderen van gescheiden ouders jonger trouwen om te ontsnappen aan het geruzie thuis. Daardoor hebben ze minder ervaring op liefdegebied, krijgen eerder relatieproblemen en gaan vaker uit elkaar (Wolfinger, 2005 In: Snels-Dolron & De Kort, 2006a). Echtscheidingen die gepaard gaan met open en chronisch ouderlijk conflict zijn het meest nadelig voor kinderen. De negatieve effecten van echtscheiding blijken vaak tot ver in de volwassenheid voort te duren (Spruijt, e.a. 2005). Vooral wanneer het kinderen niet lukt op een gezonde manier om te gaan gaan met hun Gedownload op woensdag 28 mei :09:53 van (Nederlands Jeugdinstituut) Page 5 / 11

6 emoties van boosheid en woede, hun schuldgevoelens te verwerken en de scheiding als zijnde permanent te accepteren kan dit tot in de volwassenheid problemen geven (Wallerstein 1989 In: Snels-Dolron & De Kort, 2006a). Uit onderzoek door de ontwikkelaars van KIES blijkt dat het bestaande aanbod voor kinderen van gescheiden ouders zich vooral richt op volwassenen. Voor kinderen bestaat de hulp vaak uit hulpverlening in een één op één op situatie. Ook bestaan er een aantal hulpprogramma's voor groepjes kinderen. Deze worden veelal tegen betaling door particuliere bureaus aangeboden. De ontwikkelaars hebben geen aanbod aangetroffen dat voor implementatie in het onderwijs (hulp in 'eigen omgeving'), naar de behoefte van het kind, laagdrempelig, weinig hoeft te kosten en voor alle kinderen (en hun ouders) toegankelijk is (Snels-Dolron & De Kort, 2006). Met risico of probleem samenhangende factoren Belangrijke beschermende factoren voor kinderen zijn: een goed functionerende verzorgende ouder, weinig of geen confrontatie met ouderlijke conflicten, alimentatie van de niet-verzorgende ouder, vaardigheden van het kind om de scheiding te kunnen verwerken (bijvoorbeeld het kunnen verwoorden van eigen zorgen, gevoelens en vragen, hulp kunnen vragen, een reëel beeld vormen van de situatie), steun van de sociale omgeving en toegang tot interventies (zoals een spel- en praatgroep) (Spruijt e.a., 2005) In Amerika bestaan al verschillende soorten oudercursussen die ingaan op de gevolgen van echtscheiding voor de kinderen. Na het volgen van zo'n cursus bleken veel ouders zich meer te gaan richten op de kinderen en werden ze constructiever in het oplossen van conflicten. Ook zijn er programma's voor kinderen in specifieke leeftijdsgroepen. Kinderen leren in deze programma's onder andere gevoelens over zichzelf en het gezin met betrekking tot de scheiding te accepteren en uit te drukken (Spruijt e.a. 2005). In Nederland is het aanbod voor kinderen beperkt. Vaak is de omgeving van het kind, de leerkracht, de familie, vrienden en vriendinnen, zich niet bewust van de last die de kinderen moeten dragen. Ze houden het geheim. Leven met zulke geheimen is veel te zwaar voor kinderen. Kunnen ontladen en toetsen aan de werkelijkheid is belangrijk voor een gezonde ontwikkeling. Een punt waar, volgens Pals (2006) alle onderzoekers het over eens zijn is dat er meer aandacht moet komen voor de positie van kinderen die betrokken zijn bij de scheiding. Niet alleen heeft het kind recht op een goede omgangsregeling met de uitwonende ouder, het heeft ook recht op goede en tijdige informatie over wat er gebeurt en gaat gebeuren in het gezin. Een kind moet de mogelijkheid krijgen om op zijn eigen manier alle emoties rond de scheiding te verwerken 4.3 Onderbouwing: verantwoording doelen en aanpak Koppeling risico/probleem - doelen - aanpak KIES richt zich op de volgende beschermende factoren: 1 steun uit de omgeving en toegang tot interventies. 2 vaardigheden en emotionele voorwaarden bij het kind om de scheiding te kunnen verwerken 3 open communicatie tussen ouders en kinderen Steun uit de omgeving en de mogelijke invloed van een interventie op de verwerking van de scheiding. De ontwikkelaars van KIES hebben een onderzoek uitgevoerd onder kinderen, ouders, school en hulpverlening. Hieruit bleek dat de behoefte aan een programma dat toegankelijk is voor alle kinderen die een scheiding meemaken en waar op elk moment van de scheiding (kort of langer geleden) aan kan worden deelgenomen, groot is. KIES is voor kinderen van verschillende leeftijden die zich in verschillende fases van het scheidingproces bevinden. De keuze van doelen, onderwerpen van de bijeenkomsten en werkvormen is gebaseerd op literatuurstudie en onderzoek (door de ontwikkelaars) naar de behoefte van kinderen, ouders, school en hulpverlening en na het draaien van verschillende pilotgroepen waarin het bereiken van de doelen is getoetst aan de hand van verschillende werkvormen bij de kinderen. Daarnaast is getoetst door de Universiteit Utrecht of de gekozen methodiek/werkvormen effectief zijn. De ontwikkelaars hebben met ruim 300 kinderen in de leeftijd van 8-18 jaar gesprekken gevoerd. Hieruit bleek dat de eerste behoefte van kinderen in deze situatie is een plaats te hebben om te kunnen ontladen. De kinderen geven aan contact te willen met anderen die hetzelfde ervaren, dan wel hulp te krijgen voor datgene wat hen persoonlijk dwarszit. Uit het onderzoek kwam ook naar voren dat de plaats waar de spel- en praatgroep plaatsvindt van belang is. De school wordt over het algemeen ervaren als een veilige en Gedownload op woensdag 28 mei :09:53 van (Nederlands Jeugdinstituut) Page 6 / 11

7 vertouwde omgeving, volgens de ontwikkelaars. Daarnaast is de begeleiding door een onafhankelijk maar vertrouwd persoon van kinderen van belang. Bosma en Hosman (1989 In: Snels-Dolron & de Kort, 2006a) deden onderzoek naar effecten van preventie programma's rond echtscheidingsproblematiek. Daaruit blijkt dat het mogelijk is om via echtscheidingsprojecten preventieve effecten te bereiken die duurzaam van aard kunnen zijn en zelfs na jaren zichtbaar worden. Meesters en Singenonk (In: Snel & de Kort, 2006) stippen als een belangrijke uitgangspunt bij preventie van problemen met echtscheiding aan dat de ouders met hun kinderen moeten praten. Dit is een belangrijke voorwaarde voor kinderen om emoties en gevoelens rondom de gebeurtenissen te kunnen verwerken. KIES kan kinderen vroeg maar ook in een later stadium van de scheiding plaats en ruimte bieden om emotioneel aan zichzelf toe te komen. Vaardigheden en emotionele voorwaarden bij het kind om de scheiding te kunnen verwerken Kinderen kunnen een scheiding goed verwerken als zij in staat zijn de scheiding te erkennen en begrijpen, zich strategisch te onttrekken (voorkomen dat overbelasting plaatsvindt door de verantwoording bij de ouders te laten en niet door de scheiding te negeren), verliezen te verwerken, met de bijbehorende emoties (met name boosheid en woede) om te gaan, mogelijke schuldgevoelens te verwerken en de scheiding als zijnde permanent te accepteren. Om dit te realiseren moeten enerzijds een aantal fasen worden doorlopen en anderzijds bepaalde ontwikkelingsopgaven worden volbracht. De fasen die (ouders en) kinderen tijdens een scheiding doorlopen, komen overeenkomen met de fasen in een rouwproces: de ontkenningsfase, de protestfase, de desorganisatie fase en de reorganisatiefase. Deze fasen vormen de basis voor de opbouw van KIES. Het goed kunnen doorlopen van de verschillende fases voorkomt blijvende schade en blokkades in de persoonlijke ontwikkeling van het kind. Daarnaast geldt voor alle leeftijden dat het kind na de echtscheiding bepaalde opgaven moet doorlopen: ze moeten erkennen dat de ouders uit elkaar zijn; ze moeten de normale dagelijkse activiteiten weer opnemen; gevoelens van verdriet en afgewezen worden verwerken; vervolgens moeten ze de ouders de scheiding vergeven; de scheiding als definitief leren zien en daarmee de hoop op hereniging opgeven; leren omgaan met eigen toekomstige intieme relaties. Wanneer kinderen erin slagen de eerste drie opgaven te vervullen dan kan dat op korte termijn tot een redelijke aanpassing leiden. Wanneer het een kind niet lukt om de laatste drie taken te vervullen dan kan dat tot in de volwassenheid problemen geven. De hulpverlening voor kinderen van gescheiden ouders zal gericht moeten zijn op deze zes opgaven (Wallerstein,1989 In: Snels-Dolron & De Kort, 2006a).Met KIES kunnen kinderen de fases van verwerking en de ontwikkelingsopgaven (geheel, gedeeltelijk of nogmaals) begeleid doorlopen. Open communicatie tussen ouders en kinderen Kinderen verwerken de scheiding beter als ze een goede en open communicatie met de ouders hebben. Een goede en open communicatie maakt het makkelijker de situatie te accepteren, de verantwoordelijkheid bij de ouders te laten en de ouders te vergeven. Om een goede en open communicatie te realiseren worden twee wegen bewandeld. Enerzijds worden de problemen voor het kind makkelijker bespreekbaar en leren zij zelf met de ouders in contact te komen. Anderzijds krijgen de ouders informatie over de mogelijke gevolgen van echtscheiding voor de kinderen en over de manier waarop zij met hun kinderen in deze moeilijke situatie om kunnen gaan. Door KIES op school aan te bieden is het bereik hoog: alle echtscheidingen worden op school gesignaleerd en deze gezinnen krijgen het aanbod om aan KIES deel te nemen. Omdat KIES onder schooltijd wordt aangeboden vormt het voor het gezin geen extra belasting. Een aanbod na scholtijd wordt vaak pas gekozen als de problemen dusdanig ernstig zijn dat ingrijpen noodzakelijk is. Daarnaast biedt een aanbod op school de mogelijkheid om de begeleiding aan scheidingskinderen regulier en normaal te maken. Omdat de informatie over de leerling kan worden meegenomen in het leerlingvolgsysteem, worden tot slot doorgaande lijnen voor hulp en zorg aan leerlingen bewerkstelligd. Gedownload op woensdag 28 mei :09:53 van (Nederlands Jeugdinstituut) Page 7 / 11

8 Lotgenotencontact en leeftijdspecifieke aanpak In een groep lotgenoten kunnen kinderen begeleid worden in het leren omgaan met hun emoties en de dingen die op hun pad komen. Door kinderen van ongeveer dezelfde leeftijd, uit soortgelijke situaties bijeen te brengen, is het mogelijk deze kinderen, onder begeleiding, met en van elkaar te laten leren. Soms moet er iemand een stukje meewandelen, helpen bewust worden, gevoelens verwoorden, aandacht hebben voor je probleem maar ook weer de kracht laten ervaren dat je zelf kunt kiezen voor je eigen manier van omgaan met alles. Dat je niet alleen bent met alles is voor veel kinderen al een grote opluchting. Kinderen van 8-12 jaar kunnen al goed praten over de scheiding van hun ouders. In een lotgenotengroep is het op deze leeftijd mogelijk om het accent steeds meer te leggen op praten i.p.v. spelen. Kinderen van 8-10 jaar kunnen een half uur tot drie kwartier praten. Vanaf tien jaar is dat ongeveer een uur. Kinderen tot 9 jaar hebben een opvallend grote weerstand om rechtstreeks over scheiding te praten. Dat vraagt een specifieke benadering van de doelgroep. Door niet het kind zelf te bevragen, maar door bijvoorbeeld een verhaal over iemand anders te beginnen is het mogelijk het kind toch aan het denken te zetten. In deze leeftijd kunnen kinderen zwart/wit denken en hebben ze last van loyaliteitsconflicten. Ook fantaseren ze dat het misschien allemaal nog goed komt. Door kinderen een realistische visie aan te reiken, geef je het kind duidelijkheid en houvast. De ervaringen met lotgenoten zijn voor deze doelgroep een belangrijke bron van informatie en steun. Kinderen vanaf 12 jaar kunnen zich goed verplaatsen in de standpunten van beide ouders en de scheiding in een maatschappelijke context plaatsen. Juist door het begrip en inzicht in de oorzaken van de scheiding en de grotere betrokkenheid is een scheiding voor veel van de kinderen van deze leeftijd erg indringend. Ze voelen zich vaak verplicht om een ouder te helpen. Doen ze dat niet dan komt schuldgevoel op de voorgrond te staan. Loyaliteitsconflicten spelen daarbij een rol. Schaamte en loyaliteitsconflicten t.o.v. de ouders maken het voor kinderen vaak heel moeilijk om met hun ouders over hun gevoelens te praten. Het praten met leeftijdgenoten die niet in dezelfde situatie zitten kan ook moeilijk zijn, door de angst die ze hebben om anders gevonden te worden. Het is voor deze doelgroep belangrijk om een vertrouwenspersoon te hebben buiten het gezin waarmee ze hun gevoelens en emoties kunnen bespreken, dat ze duidelijke informatie krijgen en dat zij in de gelegenheid worden gesteld om te praten over hun twijfels en vragen. Werkwijze tijdens de bijeenkomsten KIES maakt gebruik van verschillende methodieken: methodieken uit de expressietherapie (bijvoorbeeld drama), gesprekstechnieken, cognitieve gedragstechnieken (het GGGG model) en spel. Uitgangspunt is steeds de kinderen een leerervaring aan te reiken die bij hen past en die hen tegelijkertijd tijdens de bijeenkomsten begeleidt, het proces structureert, de voorwaarden schept voor het werken met de scheidingsproblematiek en hulp biedt dicht bij het kind zelf. Daarbij wordt uitgegaan van de basisbehoeften van het kind zoals geformuleerd door Maslow: de behoefte aan veiligheid en zekerheid, de behoefte aan contact met en liefde van de ouder en de behoefte aan waardering om de eigen mening zijn noodzakelijk om uiteindelijk tot zelfactualisatie te komen. De werkwijze sluit hierbij aan door het kind begeleiding te bieden op wat het nodig heeft, door het kind actief te laten participeren bij het oplossen van problemen en door ervaringsgericht te werken (kinderen gebruiken de eigen ervaring om te zoeken naar de best passende oplossing). Samenvatting KIES biedt kinderen hulp bij het leren omgaan met de voor hen zo veranderde situatie. Kinderen leren de scheiding te begrijpen, vanuit verschillende perspectieven de scheiding te bekijken en te kiezen voor eigen gedachten, gevoel, gedrag en handelen. Door met elkaar de situatie waarin zij zich bevinden en hun gevoelens en gedachten te herkennen en erkennen, voelen kinderen weer dat zij er toe doen en dat wat zij voelen en ervaren reëel is en er mag zijn, maar ook dat je ermee om kunt leren gaan en dat het leven weer gewoon fijn kan worden. Wanneer kinderen deelnemen aan KIES worden problemen gemakkelijker bespreekbaar met een kind. Het contact met de ouder hierover wordt gemakkelijker. Erkenning van problemen neemt druk weg voor alle partijen, dus ook voor de school. Het proces van verwerken en accepteren dat kinderen doorlopen zal sneller gaan, problemen krijgen minder kans zich op te stapelen en zo kunnen kinderen weer de draad oppakken en normaal aan het leven deelnemen. Een grote groep kinderen heeft minder zorg nodig van de leerkracht, leerlingbegeleider, zorgcoördinator of Gedownload op woensdag 28 mei :09:53 van (Nederlands Jeugdinstituut) Page 8 / 11

9 het schoolmaatschappelijk werk. Kinderen die heel grote problemen blijken te hebben, zullen ook eerder herkend en eerder worden doorverwezen voor individuele hulp. Samenvatting werkzame ingrediënten interventie vindt op school, in een vertrouwde omgeving van het kind, plaats lotgenotencontact flexibel, geschikt voor kinderen n elke fase van de scheiding en afgestemd op behoeften van de kinderen werkvormen die aansluiten bij de leeftijdsgebonden mogelijkheden van de kinderen 4.4 Eisen begeleiding, uitvoering en kwaliteitsbewaking Eisen ten aanzien van uitvoering en begeleiding KIES-coaches hebben tenminste een relevante opleiding en/of werkervaring op HBO-niveau (bijvoorbeeld schoolmaatschappelijk werk, jeugdhulpverlener, psycholoog, leerkracht belast met speciale begeleiding op school). Er is na selectie door middel van inzending van een cv en motivatie/onderbouwing eerst een kennismakingsworkshop van 3 uur. Daarna is inschrijven voor de training mogelijk. De training bestaat uit zes dagdelen waarin deelnemers kennis en ervaring opdoen met het programma. Vooraf ontvangen de deelnemers een huiswerkopdracht. Tijdens de training doen de deelnemers praktische en theoretische kennis en ervaring met het programma en de KIES methodiek op. Deelnemers oefenen met training en ontvangen na deelname van de workshop en de volledige training een KIES-coach certificaat. Voor de begeleiding van een groep van tien kinderen zijn twee KIES-coaches noodzakelijk. Voor het speciaal onderwijs wordt de groepsgrootte aangepast. Daarnaast is een aan te wijzen contactpersoon op school belangrijk. De lijst met gecertificeerde KIES-coaches is bekend bij Klassenwerk. Op de website Kiesinfo.com is een lijst van coaches die tevens lid zijn van het Platform KIES beschikbaar. Overige eisen KIES-coaches kunnen deelnemen aan intervisiebijeenkomsten, lid worden van het KIES platform voor up to date informatie over het programma en nascholingsdagen volgen. De wijze van kwaliteitsbewaking wordt (verder) bepaald door de uitvoerder, die als KIES-coach daartoe gecertificeerd is. 5. Overige voorwaarden voor toepassing Indicatiestelling Voor de toepassing van de interventie is geen speciale indicatie vereist, die afwijkt van de voor de sector of aanbieder wettelijk gebruikelijke indicatie. 6. Samenvatting onderzoek en beoordeling effectiviteit 6.1 Directe aanwijzingen voor de effectiviteit Spruijt e.a. (2005). Effecten van het volgen van KIES-Kinderen in Echtscheidingssituaties. Centrale vraagstelling van het onderzoek was : Wat zijn voor kinderen van gescheiden ouders de effecten van het volgen van KIES? Specifiek zijn de volgende effecten bestudeerd: het (beter) kunnen begrijpen van de scheiding door de kinderen het beter kunnen omgaan met de scheiding door de kinderen het contact van het kind met vader en met moeder het algemene welbevinden van de kinderen. Het onderzoek was gericht op uitvoering van KIES bij kinderen in groep 4 t/m acht van de basisschool. Uitvoering in het voortgezet onderwijs is niet onderzocht. Meetinstrumenten: Gedownload op woensdag 28 mei :09:53 van (Nederlands Jeugdinstituut) Page 9 / 11

10 Aan de kinderen en deels ter controle ook aan de ouders is naar een aantal basisgegevens gevraagd en naar een aantal kenmerken van de scheiding. Vervolgens is zowel aan de kinderen als aan de moeders en vaders gevraagd naar de ervaringen met KIES. Daarna is door middel van een aantal stellingen (die onderdeel uitmaken van bestaande meetinstrumenten) gevraagd naar de relatie van het kind met zowel de moeder als de vader, de mate van angst- en depressieve gevoelens van de kinderen, de relatie van het kind met vrienden en de manier waarop kinderen omgaan met de scheiding. De volgende meetinstrumenten zijn in de vragenlijst verwerkt: Om het algemene welbevinden van de kinderen te meten is de Cantrilladder gebruikt; de relatie van het kind met moeder en met vader is gemeten met de verkorte versie van de NRI (Fuhrman & Buhrmeister), de verkorte versie van de OKIV-R (Lange) en de verkorte versie van de IPPA (Armsden & Greenberg). De mate van geïnternaliseerde problemen bij de kinderen is met de verkorte versie depressieve gevoelens lijst CDI (Craighead et al.) en de verkorte versie angstgevoelens lijst: SCARED-R (Muris & Steerneman) gemeten. Onderzoeksgroep De onderzoeksgroep bestond uit kinderen in groep 4 t/m 8 die hebben deelgenomen aan de spel- en praatgroep KIES en kinderen die op de wachtlijst stonden. Begin 2005 hadden ongeveer 65 kinderen KIES gevolgd en stonden circa 25 kinderen op de wachtlijst. De uiteindelijke onderzoeksgroep bestond uit 41 kinderen die KIES hebben gevolgd en 13 kinderen die op de wachtlijst stonden. Gemiddelde leeftijd van de kinderen was 9,7 jaar Analyse van resultaten: Om een vergelijking te kunnen maken tussen de kinderen die KIES hebben gevolgd en de wachtlijstkinderen zijn de resultaten van de verschillende kenmerken getransformeerd naar rapportcijfers. Het gaat daarbij om verschillen in de scores. Een verschil van 0.5 of meer wordt belangrijk gevonden, een verschil van 1.0 of meer zeer belangrijk. De verschillen tussen de wachtlijstkinderen en de KIES-kinderen die op deze manier zijn berekend, zijn over het algemeen niet zo groot, maar wijzen wel vrijwel allemaal in dezelfde richting. KIESkinderen gaan zich een beetje beter voelen en hebben minder last van depressieve gevoelens dan wachtlijstkinderen.. Ook wordt het aantal ouderlijke conflicten in de beleving van de kinderen minder. KIESkinderen begrijpen de scheiding van hun ouders beter en weten ook beter wat ze moeten doen als er problemen zijn. Ze durven voor hun mening uit te komen. Alleen hun zelfbeeld wordt er niet beter op Aan beide ouders is gevraagd hoe zij zichzelf voelen en hoe ze denken dat de anderen zich voelen. Moeder ziet duidelijk sterke verbeteringen bij haar kind en beide ouders vinden dat het met hun ex beter gaat. Aan het kind is gevraagd naar de kwaliteit van de relatie met hun vader, moeder en beste vriend(in). De relatie met deze laatste verandert niet, maar zowel met moeder als met vader wordt de relatie een beetje beter. Tenslotte bleken kinderen na het volgen van KIES meer contact met hun vader te hebben. In 2007 wordt door de Universiteit Utrecht vervolgonderzoek uitgevoerd naar de effecten van KIES. Er zijn geen gegevens beschikbaar over de kosteneffectiviteit. Samenvatting directe aanwijzingen effectiviteit Spruijt e.a. (2005), voldoet niet aan de minimumeisen voor enige bewijskracht KIES kinderen voelen zich beter dan wachtlijstkinderen hebben minder last van depressieve gevoelens aantal ouderlijke conflicten wordt in de beleving van kinderen minder de kinderen begrijpen de scheiding beter en weten beter wat ze moeten doen als er problemen zijn de band tussen ouder en kind is iets beter na het volgen van KIES geen effect op zelfbeeld van kinderen. Kanttekening bij de resultaten: De onderzoeksgroep en de controlegroep zijn in dit onderzoek klein (41 resp 13 kinderen). Hierdoor is het niet mogelijk de bovengenoemde resultaten toe te schrijven aan de interventie. De resultaten in het onderzoek zijn ook niet op statistische signficantie getoest. Samenvatting Nederlandse effectstudies Gedownload op woensdag 28 mei :09:53 van (Nederlands Jeugdinstituut) Page 10 / 11

11 De makers en uitvoerders voeren geen Nederlandse effectstudies aan naar soortgelijke interventies. Buitenlandse studies De makers en uitvoerders voeren geen effectstudies aan naar buitenlandse versies van de interventie. Nederlandse studies soortgelijke interventies De makers en uitvoerders voeren geen Nederlandse effectstudies aan naar soortgelijke interventies. 7. Toepassing (uitvoerende organisaties) Basisonderwijs en voortgezet onderwijs en speciaal onderwijs. Eventueel hulpverlenende instanties.voorbeelden van instanties die KIES uitvoeren zijn: het Prins Claus Centrum/RIAGG Sittard, CtC Zwolle, Basisschool Den Bosch en Scholengemeenschap Horn, Weer Samen Naar School - Den Bosch. 8. Overeenkomsten met andere interventies JES! Het Zwolsche Brugproject is een cursus voor kinderen en ouders die met echtscheiding te maken hebben. In tegenstelling tot KIES is JES! wel vrij verkrijgbaar. 9. Overige informatie Ontwikkeld door Expertise Centrum Kind en Scheiding Nelly Snels & Maaike de Kort Postbus CC Vught E. Nelly@kiesvoorhetkind.nl E. maaike@kiesvoorhetkind.nl Materialen Er is een theorie map en een praktijk map KIES. Deze krijgen coaches bij de training. de materialen zijn niet los verkrijgbaar. HTML links: Lijst met aangehaalde literatuur CBS (2007). Aantal echtscheidingen neemt weer toe. gedownload op 26 februari Klassenwerk (2006). Informatie over KIES. gedownload op 14 december Pals, J. (2006). Echtscheiding gevolgen voor de kinderen. gedownload op 23 october Snels-Dolron, N. & Kort, M. de (2006a). Theoriemap Training Kies-coach. Vught: Bureau Klassenwerk. Snels-Dolron, N. & Kort, M. de. (2006b). Praktijkmap Training Kies-coach. Vught: Bureau Klassenwerk. Spruijt, E., Bredewold, J., Breunese,A., Chenevert, C., Feringa, D., Hardenberg, A., Harterink, R., Hemminga, Y., Hindriks, E., Hoenderdos, L., Okkerse, F., Thomas, C., Wong, T. & Spruijt, S. (2005). Effecten van het volgen van KIES. Kinderen in echtscheidingssituaties. Utrecht: Universiteit van Utrecht. Gedownload op woensdag 28 mei :09:53 van (Nederlands Jeugdinstituut) Page 11 / 11