Vroegmiddeleeuws handgevormd aardewerk in de provincie Antwerpen

Transcriptie

1 Vroegmiddeleeuws handgevormd aardewerk in de provincie Antwerpen Peter VERSTAPPEN This research makes an inventory of Early Medieval handmade pottery from the province of Antwerp and the surrounding region with the intention to derive some typological and chronological conclusions. With the exception of the early Saxon ceramics this pottery is mostly found in settlements. Differences in typology and especially in tempering, lead to regional differentiation in the Merovingian period. Iron grains are a characteristic feature for the province of Antwerp. In the Turnhout region this tempering is used almost exclusively. In Antwerp we find mainly globular and ovoid S-shaped pottery during the Merovingian period. We believe that a broader vision should be used than the classical reference to this pottery as Hessens-Schortens. Dit onderzoek inventariseert het vroegmiddeleeuwse handgevormde aardewerk van de provincie Antwerpen en de omliggende regio met de bedoeling een inzicht te krijgen in de typologie en chronologie van deze aardewerkgroep. Met uitzondering van het vroege Saksische aardewerk is deze ceramiekgroep bijna uitsluitend aanwezig als nederzettingsaardewerk. Verschillen in vormen en vooral in de magering leiden in de Merovingische periode tot regionale differentiatie. In de provincie Antwerpen is de magering met ijzerpartikels kenmerkend. In de regio Turnhout komt deze in de bestudeerde periode zo goed als exclusief voor. In Antwerpen worden tijdens de Merovingische periode vooral drieledige bol- en eivormige potten aangetroffen. We geloven dat voor deze aardewerkgroep een bredere visie moet worden gehanteerd dan de momenteel gebruikelijke verwijzing naar Hessens-Schortensaardewerk. 1 Inleiding In de jaren 1990 kwamen bij onze prospecties in de Antwerpse oostrand meermaals scherven aan het licht die noch qua typologie, noch qua petrografische samenstelling verwant waren aan de gekende en beschreven aardewerksoorten. Ook al blijft het één van de minst gekende aardewerksoorten in onze nationale archeologie, toch is ondertussen algemeen aanvaard dat het handelt om handgevormd aardewerk uit de vroege middeleeuwen. Wij hebben met ons onderzoek getracht een groter inzicht te verwerven in de typologie, chronologie en verspreiding van dit aardewerk. Hiervoor hebben we enerzijds een status quaestionis gemaakt van de huidige kennis van het aardewerk in de provincie Antwerpen en de omliggende regio s. Daarnaast hebben we het vroegmiddeleeuwse handgevormde aardewerk van de sites Turnhout- Zegeplein, Turnhout-Kasteelplein, Oud-Turnhout-Bentel, Oud- Turnhout-De Blokken, Beerse- Mezenstraat, Beerse-Krommenhof, Poppel-Hulsel en Vlimmeren- Leetereind getekend en beschreven.

2 Peter VERSTAPPEN Deze kenmerken werden verzameld in een uitgebreide inventarisatiefiche met als doel interessante en determinerende informatie te ontdekken over deze ceramiekgroep. Enkel de functioneel zinvolle resultaten hiervan zijn in dit artikel opgenomen. Als laatste onderdeel beoogden we een petrografisch onderzoek maar dat werd spijtig genoeg niet uitgevoerd tijdens de duur van ons onderzoek. Aangezien de kennis van het Karolingische handgevormde kogelpotaardewerk recent sterk werd uitgebreid (Verhoeven 1998, en De Groote 2008, ) ligt de nadruk van het onderzoek op de Merovingische periode ( ). Het kent twee belangrijke beperkingen. Allereerst betreft het, met uitzondering van de vondsten uit de regio Turnhout en enkele prospectievondsten uit de Antwerpse oostrand, enkel bestaande publicaties waarin dit aardewerk dikwijls al te summier of fout beschreven is. Een al even grote beperking betreft het beperkt aantal beschikbare dateringen. Toch denken we voldoende gegevens te hebben verzameld om enkele duidelijke conclusies te trekken. 2 Vroegmiddeleeuws handgevormd aardewerk in de provincie Antwerpen en de Kempen. 2.1 HERKOMST Tot nog toe werd voor deze aardewerksoort nogal snel verwezen naar het Hessens-Schortensaardewerk. Deze aardewerkgroep die voor het eerst werd beschreven in 1954 door F. Tischler (1954, 76-92) en o.a. door A. Verhoeven (1998, ) iets meer in een typologie werd gegoten, betreft een groep van handgevormd aardewerk die teruggevonden wordt langs de Deense tot de Noord-Franse en Zuid- Britse kusten en beperkter in het hierop aansluitende binnenland. Als algemeen kenmerk onthouden we dat een vereenvoudiging van het vormenpatrimonium van het aardewerk optrad die zich doorzette over het hele hierboven vermelde gebied. Het omvangrijke van dit verspreidingsgebied en de algemene omschrijving van het Hessens- Schortensaardewerk als een aardewerk uit de vroege middeleeuwen doen vermoeden dat er regionaal heel wat variatie in dit aardewerk schuilt. De inventaris van de vondsten uit de vroege middeleeuwen in Vlaanderen maar evenzeer de referentiewerken uit andere gebieden in de Hessens- Schortensregio maken duidelijk dat deze variatie terug te vinden is in zowel de vormen, als in de chronologie en de afwerking van het aardewerk. Zonder alle eerder onderzoek met betrekking tot dit aardewerk te verwaarlozen, stellen wij daarom voor om eerder algemeen over vroegmiddeleeuws handgevormd aardewerk te spreken met macro- en microregionale verschillen eerder dan over Hessens- Schortensaardewerk. De herkomst van dit aardewerk in onze streken moet waarschijnlijk gezocht worden in een Germaanse component in samenspel met restanten van lokale inheems Romeinse (handgevormde) tradities. Bij de eerste groep spelen invloeden en vormen uit het Noord- Duitse kustgebied maar evenzeer uit 94

3 Terra Incognita 7 (2015): het meer binnenlands gelegen Rijn- Wezergebied een rol. Opvallend is dat dit aardewerk in het onderzoek voornamelijk als nederzettingsaardewerk wordt aangetroffen. Het verschijnt uitzonderlijk als grafgift. Dit bevestigt de vaststellingen van Y. Hollevoet (2006, 243). 2.2 VERSPREIDING IN HET ONDERZOCHTE GEBIED. Door de relatieve onbekendheid van het materiaal leek het opportuun het aardewerk ook in de omliggende regio s in kaart te brengen. Het is helemaal niet de bedoeling hier te lang bij stil te staan maar we zullen naast de uitgebreidere conclusies over de provincie Antwerpen ook kort schetsen welke vaststellingen we doen in deze gebieden. De keuze van de door ons gebruikte archeoregio s is gebaseerd op de in de literatuur gebruikte regio s aangevuld met informatie over de ecoregio s van Vlaanderen en Noord- Brabant (o.a. In t Ven, De Clercq 2005, 21). Hierbij wordt slechts beperkt rekening gehouden met natuurlijke en mogelijke in die tijd bestaande politieke en/of culturele grenzen. Het betreft in eerste instantie het creëren van een werkbaar schema om de status quaestionis in te vullen en zeker geen exact begrensde territoriale zones. Dat hierin nog heel wat zal moeten herschreven worden, lijkt ons niet meer dan normaal. Wat wel opvalt, is dat de archeoregio s zeker de omvang van de zich in de Merovingische periode ontwikkelende pagi overschrijden (Hollevoet 2011, 96) De provincie Antwerpen en het onderzoek van de regio Turnhout In de Merovingische periode bestaat het handgevormde aardewerk uit eenvoudige en zelden versierde vormen met een magering met ijzerrijke inclusies als het meest kenmerkende element. In het verleden werd deze magering dikwijls verward met rood schervengruis naar analogie met deze mageringswijze in de Schelde- Leieregio. Heel wat van deze, maar daarom niet alle, toewijzingen zijn mogelijk fout gebeurd aangezien de scherven van de referentiesites van Brecht-Zoegweg en Brecht-Hanepad als gemagerd met fel- tot bruinrode onverschraalde kleideeltjes worden vermeld (Verbeek et al. 2004, ). Ondertussen weten we dat het ook hier gaat om Fe-inclusies en niet om rode kleideeltjes. Door het wegvallen van het petrografische onderzoek hebben wij tijdens ons onderzoek de oorsprong van deze mageringsmethode niet met zekerheid kunnen vaststellen. Zowel de zwart tot (rood)bruine kleur, de hardheid, de vorm en de magnetische eigenschappen wijzen op hematietkorrels. De bron van deze mageringscomponent moeten we waarschijnlijk zoeken in het in onze bodem beschikbare ijzeroer/moerasijzererts (goethiet). Dit erts komt voor in brokken en kan na vermaling perfect als mageringsmiddel gebruikt worden. Tijdens het bakproces dehydrateert goethiet bij een temperatuur tussen 250 C en 350 C tot hematiet (2 Fe 3 +O(OH) => Fe 2 O 3 + H 2 O ). Haar voorkomen in de Kempische zandgronden kan ook verklaren waarom in de streek rond Turnhout dit mageringsmiddel bijna uitsluitend 95

4 Peter VERSTAPPEN wordt gebruikt en het ook populair is in het westelijke, centrale en noordelijke deel van de provincie. Ook in Nederland wordt deze mageringsvorm vastgesteld (Groothedde 1996, en 73-74). Naast deze ijzerhoudende mageringscomponent worden, zeker in het zuiden en het zuidoostelijke deel van de provincie, organische en zandige mageringen gehanteerd. In de Karolingische periode nemen deze laatste de overhand en wordt de zandig gemagerde kogelpot het handgevormde stuk bij uitstek. Hiernaast komen schelpengemagerde stukken en nog sporadisch mageringen met Feinclusies voor. Het aardewerk dat we hebben aangetroffen, kent de volgende kenmerken: Versiering is in de Merovingische periode zeldzaam en komt vooral voor binnen de groep van de drieledige bolvormige, eivormige en buidelvormige recipiënten. Randen zijn overwegend kort, uitstaand en afgerond. Naar de Karolingische periode toe verlengen ze en duikt een grotere variatie aan randtypes op. Een uitgesproken hals komt zelden voor. De aan de hals/rand ingesnoerde vormen op het einde van de Merovingische periode en het begin van de Karolingische periode horen bij de weinige uitzonderingen hierop. Het aardewerk kent vooral platte bodems en uitzonderlijk lensbodems en kogelvormen. Naar de Karolingische periode toe zal het aandeel van deze laatste types toenemen en tot de Karolingische kogelpot evolueren. We hebben in onderstaande samenvatting gekozen voor een eenvoudig typologisch overzicht aangezien complexere typologieën voorlopig weinig extra informatie op leveren. - Het meest voorkomende type in de provincie Antwerpen is de drieledige bolvormige, eivormige en buidelvormige recipiënt. Het gaat om kookpotten, kleine voorraadpotten en in mindere mate grote recipiënten en bekervormen. * Als bolle vormen beschouwen we recipiënten met een verhouding lengte/breedte van ongeveer 1/1. Ze zijn de hele vroege middeleeuwen populair en worden het belangrijkste type in de overgang naar de Karolingische kogelpot. Voorbeelden hiervan komen voor in Brecht, Mechelen, Ranst, Broechem, Oelegem, Pulle en op de verschillende sites van de regio Turnhout. * De eivormige modellen zijn recipiënten met een breedte duidelijk kleiner dan de hoogte. Dit type is de hele Merovingische periode populair maar wordt zeldzamer in de overgang naar de Karolingische periode. In Brecht, Meer, Broechem, Oelegem en op verschillende sites van de regio Turnhout vinden we dit type terug. * Buidelvormige stukken kennen een verhouding waarbij de lengte duidelijk kleiner is dan de breedte. Het type is vooral populair onder het Saksisch aardewerk en komt bijgevolg vooral voor in de vroege Merovingische periode (5 de en 6 de eeuw). Daarna wordt het eerder uitzonderlijk. Onder Saksisch aardewerk verstaan we een aardewerkgroep waarvan de 96

5 Terra Incognita 7 (2015): herkomst wordt vermoed in het Noord-Duitse kustgebied en waarvan het vormen- (o.a. Buckelurnen en Knickwandtöpfe) en versieringspatrimonium zeer kenmerkend is (Myres 1977). We stellen late versieringsvormen als vingertopindrukken aan de binnenzijde van de rand (Pulle) en mogelijk ruimer voorkomende vingertopindrukken op de overgang schouder/hals-rand (Broechem en Pulle) vast. Wuustwezel levert één Buckelurne op. Ook in het onderzoek naar het grafveld van Broechem, uitgevoerd door Rica Annaert, komen verscheidene stukken voor die Saksische kenmerken vertonen (o.a. Annaert 2010, 212, fig.7). Onder hen een hoge drieledige vorm met vertical/diagonal linear decoration en een klein bolpotje met een ruwe chevronversiering. - de kogelpot: kent een ronde bodem en een vloeiende overgang van bodem over buik en schouder naar hals. Meestal heeft de pot een uitstaande en relatief lange rand. De variatie aan randtypes is uitgebreid. Heel zelden komen kogelpotten voor in Merovingische contexten. Het leidt echter geen twijfel dat het, bij uitstek, de handgevormde aardewerkvorm is van de Karolingische periode. Op dit aardewerk komt versiering frequenter voor. Het betreft o.a. radstempels en enkelvoudige (fig. 2:44) en meervoudige stempels. Vele scherven doen kogelpotvormen vermoeden maar met zekerheid treffen we ze enkel aan in Antwerpen en Mechelen. - hoge kommen, potten en bekers met een vloeiende overgang van buik naar schouder. Meestal ontbreekt een hals en/of geprofileerde rand. Ze komen tot in het begin van de Karolingische tijd voor. Hun hoogtepunt lijkt in de latere Merovingische periode te liggen met een tonvormig type met een naar binnen neigende rand. Voorbeelden vinden we in Broechem en Ranst- Keer. - één- en meerledige borden/lage kommen. Zij lijken vooral thuis te horen in de laat- Merovingische en Karolingische periode. * eenledige vormen betreffen alle borden/kommen waarvan de vorm zich beperkt tot één vloeiend geheel. * meerledige vormen zijn borden/kommen die één of meerdere knikken vertonen en/of een duidelijk geprofileerde rand. Ondanks hun beperkte aantal is hun typologische variatie vrij groot. In Oelegem, Broechem en Pulle vinden we met zekerheid restanten van borden en lage kommen terug. - conische en biconische kommen/potten zijn zeldzamer. Ze komen voor in de hele Merovingische periode. De oudste vormen sluiten aan bij de Saksische Knickwandtöpfe. Een stuk uit het grafveld van Broechem hoort met zijn random stamping decoration mogelijk nog bij deze traditie. Een onversierd stuk vinden we terug in Meer. Naast deze meermaals voorkomende types verschijnen ook nog enkele uitzonderlijke vormen. 97

6 Peter VERSTAPPEN - (Tuit)kannen/kruiken. Enkele oren wijzen op de aanwezigheid van kruikvormen, al zijn geoorde tassen evenmin uit te sluiten. De sites van Oud-Turnhout en Oelegem wijzen steeds op een laat-merovingische, vroeg-karolingische datering. - imitaties van Romeins en vroegmiddeleeuws gedraaid aardewerk. Enkele uitgesproken randvormen uit de regio Turnhout kunnen bij zowat elk stuk aardewerk horen maar hun vorm doet ons vermoeden dat ze naar analogie met buitenlandse voorbeelden (Siegmund 1998, 157) tot deze groep behoren. Aangezien geen volledig profielen werden teruggevonden, kunnen we geen types met zekerheid toewijzen. Ze komen voor in de hele vroegmiddeleeuwse periode. Geprofileerde amandelvormige randen (fig. 1:8) en verdikte randen (fig. 1:9 en fig. 2:12, 24) horen mogelijk bij imitaties van gedraaide kommen, Wolbwandtöpfe of biconi. Een voet (fig. 1:25) wijst op de aanwezigheid van een stuk ceramiek met een voet in de laat- Merovingische of Karolingische periode. Het in de regio Turnhout meer in detail uitgevoerde onderzoek geeft ons de mogelijkheid over deze regio tot iets preciezere conclusies te komen. De uitgevoerde natuurwetenschappelijke dateringen van verscheidene van deze sites stellen ons tevens in staat enkele contexten specifieker te dateren. Door vergelijking van de vondsten van deze sites konden we op hun beurt andere niet gedateerde sites relatief nauwkeurig plaatsen in de tijd. In deze regio neemt het handgevormde materiaal (fig. 3) duidelijk het leeuwendeel van het aardewerk in. Met uitzondering van de duidelijk Karolingische vondsten van Beerse-Krommenhof, vooral Poppel-Hulsel en een minder duidelijke Karolingische component op Oud-Turnhout-De Blokken, treffen we op de bestudeerde sites nauwelijks gedraaide stukken uit deze periode aan. Nochtans was gedraaid aardewerk beschikbaar aangezien we het o.a. op het Merovingische grafveld van Beerse- Krommenhof wel aantreffen. De sites betreffen allemaal nederzettingen en zoals o.a. Y. Hollevoet (2006) vaststelde voor de kustregio en met uitbreiding ook voor de rest van Vlaanderen, lijkt het ook voor de regio Turnhout te kloppen dat het nederzettings-aardewerk in de Merovingische tijd bijna uitsluitend uit handgevormd aardewerk bestaat. Sommige 14 C-dateringen en huisplattegronden van Oud- Turnhout-Den Bentel en Oud- Turnhout-De Blokken doen echter vermoeden dat ook in het begin van de Karolingische tijd deze gewoonte nog werd verdergezet. Pas op sites die als vol- tot laat-karolingisch worden beschouwd, komt naast het typische kogelpotaardewerk duidelijk gedraaid aardewerk aan de oppervlakte. 98

7 Terra Incognita 7 (2015): Figuur 1 Vroegmiddeleeuws handgevormd aardewerk uit de regio Turnhout: Turnhout-Zegeplein (1-18), Turnhout-Kasteelplein (19-24), Oud-Turnhout-Bentel (25-49). 99

8 Peter VERSTAPPEN Figuur 2 Vroegmiddeleeuws handgevormd aardewerk uit de regio Turnhout: Oud-Turnhout-De Blokken (1-16), Beerse-Krommenhof (17-31), Beerse-Mezenstraat (32-35), Vlimmeren- Leetereind (36), Poppel Hulsel (37-44). 100

9 Figuur 3 Verhoudingen van het aantal handgevormde scherven per site en per mageringscomponent 1. Oud-Turnhout Den Bentel, 2. Turnhout Zegeplein, 3.Oud-Turnhout De Blokken, 4. Turnhout Kasteelplein, 5. Vlimmeren Leetereind, 6.Beerse Krommenhof, 7. Beerse Mezenstraat, 8. Poppel Hulsel. Het opvallendste kenmerk van het Merovingische handgevormde materiaal is de magering met Feinclusies. Soms zijn ze, waarschijnlijk door latere oxidatie, enkel rood aan de buitenzijde. In de scherf zelf tonen ze zich meer roestbruin en regelmatig (bijna) zwart. De oudere scherven van Oud- Turnhout-Den Bentel vertonen een eerder grove magering (partikels overwegend groter dan 2 mm) en in Turnhout-Zegeplein een matig grove magering (partikels overwegend groter dan 1,5 mm). Laat- Merovingische en Karolingische scherven kennen eerder een fijne (partikels overwegend kleiner dan 1 mm) tot matig grove magering met uitzondering van Oud-Turnhout-De Blokken dat een grove magering kent. De meeste scherven zijn reducerend gebakken en kennen een donkerbruine, grijsbruine, grijze en/of zwarte kleur. Op sommige sites komen echter ook duidelijke pakketten oxiderend gebakken beige, oranje, rode of okerkleurige scherven voor. De meeste scherven zijn geëffend en uitzonderlijk komen gegladde exemplaren voor. Ze vertonen zelden een zachte bakking en zijn overwegend matig hard tot hard gebakken. Verscheidene stukken kennen een roetaanslag wat waarschijnlijk wijst op het gebruik als kookpot. De scherven van voornamelijk ei- en bolvormige potten kennen zowel een onopvallende wanddikte (tussen 0,6 en 0,9 cm) als scherven die opvallend dik (dikker dan 0,9 cm) of dun (dunner dan 0,6 cm) zijn. Als rand is vooral de korte en matig lange afgeronde, eerder dikke uitstaande rand populair. Deze wordt langer naar de Karolingische tijd toe. In die late periode komen ook naar het uiteinde verdikte randen voor. De dikwijls zware opstaande rand van meestal grotere voorraadpotten blijft doorleven tot in de Karolingische periode (o.a. fig. 2:27). Opvallend zijn de randen die aan de binnenzijde een scherpe overgang vertonen rand/schouder (o.a. fig. 1:1, 19, 31). Waarschijnlijk betreft het randen die in een tweede fase van het maken van de pot aan het potlichaam zijn bevestigd waarna de binnenzijde is bijgesneden of bijgeschraapt. De bodems zijn overwegend plat en kennen een scherpe overgang naar de buik. Uitzonderlijk komen lensen bolle bodems voor. Turnhout-Zegeplein en Oud- Turnhout-Den Bentel zijn Merovingische sites. De laatste site bevat samen met de sites van Beerse-Krommenhof en mogelijk ook Beerse-Mezenstraat en Oud- Turnhout-De Blokken eveneens

10 Peter VERSTAPPEN materiaal uit de laat-merovingische periode. Op de Karolingische sites neemt de fijnzandige magering de rol over van de met Fe-inclusies gemagerde scherven. De wanddikte van de scherven van vooral bolvormige en kogelpotten vertoont in verhouding met de vorige periode meer gelijkvormigheid. De meest voorkomende scherfdikte is opvallend dunner dan in de Merovingische periode (tussen 0,5 en 0,7 cm) en zelden worden dikke scherven aangetroffen. De rand wordt langer en soms smal en zelfs amandelvormig, naar het uiteinde versmallend. Ook meer geprofileerde randen komen voor. Waar de Merovingische potten zo goed als allemaal eenvoudig geëffend zijn, duiken in de Karolingische periode regelmatiger aan de buitenzijde gegladde wanden op. De platte bodem verdwijnt naar de achtergrond en wordt vervangen door lens- en bolle bodems. De rand van een grof gevormde zandige kogelpot met een uitstaande afgeronde rand en een verdikte hals (fig. 2:25) waarvan de buitenzijde bijgesneden is, geeft een eerder vroege indruk maar komt uit een volmiddeleeuwse context. Het betreft de enige rand in de door ons onderzochte regio die sterk beantwoordt aan de bijsnijding van de buitenrand zoals K. De Groote (2008, 200) die in de Karolingische periode vermeldt. De overgangsperiode laat- Merovingisch/Karolingisch vinden we terug in Turnhout-Kasteelplein, Oud- Turnhout-Den Bentel, Oud-Turnhout- De Blokken, Beerse-Krommenhof, Beerse-Mezenstraat en Vlimmeren- Leetereind. Vol- en laat- Karolingische vondsten komen voor op Turnhout-Kasteelplein en in Beerse- Krommenhof en Poppel- Hulsel De Schelde-Leie regio. Deze regio strekt zich uit van de vruchtbare riviervalleien in Oost- en West-Vlaanderen tot over het grootste deel van zandig Vlaanderen. Van midden 5 de tot midden 6 de eeuw stellen we in deze regio, vooral rond de Schelde, de duidelijkste Saksische component van het hele onderzoeksgebied vast. De Merovingische periode wordt vooral gekenmerkt door handgevormd aardewerk met een magering van rode kleipartikels (Hollevoet 2006, 244). In mindere mate komen in de noordelijke zone organische mageringselementen en in de zuidelijke zone eerder kwarts/kiezel als magering voor. Het vormenpatrimonium is eenvoudig en kent weinig versiering. Deze regio kent de grootste variëteit met naast de Antwerpse vormen o.a. een geoorde tas in de vroege en een voetschaal in de late Merovingische periode. Eerlijkheidshalve moet ook vermeld worden dat in deze regio al het meeste onderzoek is uitgevoerd. In de Karolingische periode evolueert het vormenpatrimonium naar een overwicht van zandig gemagerde kogelpotten. Hiernaast komen nog wat schelpengemagerde stukken voor De Kustregio. Het aardewerk in de ruime regio langs de kust is quasi uitsluitend chaff/grass tempered gemagerd (Hollevoet 2006, 244). In mindere mate komen rode kleipartikels en zand voor. Het vormenspectrum is 102

11 Terra Incognita 7 (2015): beperkt, eenvoudig en omvat zowel vormen die al in de laat-romeinse periode populair waren als vooral vormen die mogelijk met Fries- Angelsaksische migranten zijn meegekomen. Dit laatste wordt mee ondersteund door het gebruik van de organische magering. In de Karolingische tijd zet zich in de kustregio even goed de evolutie naar handgevormde zandgemagerde kogelpotten door. Het voorkomen van schelpengemagerd aardewerk is wel iets groter dan in de andere regio s De leemstreek van Oost-Vlaanderen, Limburg en Vlaams-Brabant. Deze regio levert in de Merovingische periode weinig op voor ons onderzoek. Mogelijk ligt de oorzaak in het zo goed als volledig ontbreken van archeologische opgravingen van Merovingische nederzettingscontexten. Het gekende vaatwerk komt bijna uitsluitend uit de vele grafcontexten en bevat bijgevolg vooral gedraaid aardewerk. Een andere verklaring zou, zeker in oostelijke richting, de nabijheid van de Maas en haar pottenbakkerscentra met gedraaid aardewerk kunnen zijn. In de Karolingische tijd zal dit echter geen obstakel vormen voor de overduidelijke aanwezigheid van handgevormde zandig gemagerde kogelpotten. Een laatste verklaring is de mogelijk rijkere achtergrond van de inwoners van de vruchtbare leemstreek welke aanleiding kan zijn tot weinig nood aan een lokale handgevormde aardewerkproductie. Naast een duidelijk aandeel vroeg Saksisch aardewerk uit het grafveld van Anderlecht zijn de vondsten en het vormenpatrimonium erg beperkt. Als magering treffen we zowel kalk en silex, als plantaardige componenten en mogelijk ook glauconietkorrels aan. De typische mageringen van de Schelde- Leieregio en de provincie Antwerpen ontbreken. Door de territoriale spreiding van deze sites kunnen we hier niet erg veel uit afleiden. Het betreft zeker één maar waarschijnlijk meerdere Merovingische archeoregio s. 3 Besluit Het grote probleem bij de studie van het vroegmiddeleeuwse handgevormde aardewerk is dat het in het verleden sterk verwaarloosd is. Het werd dikwijls gewoonweg niet vermeld en als dat wel het geval is, spreekt men meestal van handgevormd aardewerk zonder enige of beperkte vermelding van technische kenmerken. Ten derde ontbreken dikwijls de tekeningen waardoor een afgelijnde typologie opstellen, op basis van de beschikbare publicaties, een moeizaam en onvolledig werk is gebleken. De Merovingische periode kent vooral vereenvoudiging van het aardewerk, maar ook een regionale verscheidenheid. Het onderzoek in Turnhout bevestigt dat handgevormd aardewerk vooral en dikwijls als enige aardewerk voorkomt op nederzettingen. Volgens Y. Hollevoet lijkt de handgevormde productie af te nemen in de 8 ste eeuw (Hollevoet 2004, 243). In het Antwerpse lijkt er eerder een breuk in de 9 de eeuw. De 14 C-dateringen en huisplattegronden van Oud-Turnhout-Den Bentel en 103

12 Peter VERSTAPPEN Oud-Turnhout-De Blokken doen vermoeden dat gedurende een deel van de Karolingische periode het handgevormde aardewerk het enige geproduceerde aardewerk blijft. Vooral op sites die als vol- tot laat- Karolingisch worden beschouwd, neemt gedraaid aardewerk voor het eerst duidelijk een plaats in. In onze status quaestionis stelden we meer vormen en typologische kenmerken vast dan die welke tot nu werden geïnventariseerd. Omwille van haar omvangrijke verspreidingsgebied en haar beperkte aandacht voor regionale en lokale verschillen willen we ook graag de steeds voorkomende verwijzing naar het Hessens- Schortens aardewerk bijstellen tot kleinere archeologische onderzoeksgebieden. Naast de bevestiging van de reeds in de literatuur vermelde archeoregio s op basis van de mageringsmethode kunnen we het voorkomen van een Merovingische archeoregio aantonen in de provincie Antwerpen. De duidelijkste voorbeelden hiervan vinden we terug in de regio Turnhout. Dit handgevormde aardewerk wordt gekenmerkt door haar magering met ijzerhoudende fragmenten. Als vormen onderscheiden we vooral ei- en bolvormige potten met een zwak S- profiel. In het Turnhoutse lijkt de magering met deze Fe-inclusies zo goed als alle Merovingische aardewerk te omvatten. Verder valt vooral de bijgesneden binnenwand op die een scherpe overgang rand/schouder tot gevolg heeft. In de Karolingische periode volgt de provincie de drang naar gelijkvormigheid die karakteristiek is voor dit tijdvak. De handgevormde zandig gemagerde kogelpot wordt de meest voorkomende recipiënt. Ons onderzoek is slechts een eerste stap in het uitdiepen van de kennis met betrekking tot deze aardewerkgroep. Om een vollediger beeld te krijgen van het voorkomen en de verspreiding van vroegmiddeleeuws handgevormd aardewerk zal men moeten over gaan tot het systematisch (opnieuw) onderzoeken van dit aardewerk. Ook de verhouding tussen handgevormd aardewerk en de aanwezige gedraaide stukken zou tot verrassende conclusies kunnen leiden met regio s waarin het handgevormde aardewerk ook al in de Merovingische tijd bijna verdwenen lijkt tegenover regio s waarin het, zeker in de nederzettingen, bijna het enige voorkomende aardewerk is. Bovendien zijn er zowel regionaal als exact wetenschappelijk nog te veel hiaten in het onderzoek. Pas als we een vollediger beeld over de hele onderzoeksregio zullen hebben, ondersteund met voldoende absolute dateringen kunnen we definitieve conclusies trekken en wordt het ook interessanter om de gegevens statistisch te verwerken. Een doorgedreven onderzoek met het herbekijken en mogelijk tekenen en beschrijven van alle handgevormde vroegmiddeleeuws aardewerk aangevuld met petrografische analyses en natuurwetenschappelijke dateringen geplaatst in een breder kader van alle vondsten uit deze periodes lijkt ons de enige mogelijkheid om dit onderzoek tot een bevredigend einde te brengen en dateringen en typologieën scherp te stellen. 104

13 Terra Incognita 7 (2015): Dankwoord Graag sprak ik mijn dank uit aan Dr. Wim De Clercq promotor van dit onderzoek en toeverlaat op moeilijke momenten. Ook wens ik Koen De Groote te bedanken omwille van zijn bereidheid als tweede lezer van dit werk te fungeren. Daarnaast dank ik Stefan Delaruelle en Jef Van Doninck van de Archeologische dienst Antwerpse Kempen (ADAK) voor het ter beschikking stellen van het vroegmiddeleeuwse handgevormde aardewerk afkomstig van hun onderzoeken uit de regio Turnhout en de raad en informatie die hiermee gepaard ging. Ook Rica Annaert en Liesbeth Van Camp van het Vlaams Instituut voor het Onroerend Erfgoed (V.I.O.E.) bedank ik voor het ter beschikking stellen van de scherven van Oud-Turnhout-De Blokken en Poppel-Hulsel. Tot slot gaat mijn dank nog uit naar Suzy De Cock, Dr. Arno Verhoeven, Emile Mittendorff, Tim Bellens, Bart Belmans, Lieve Opsteyn, Johan Deschieter, Joke Bungeneers, Bart Jacobs en Bernard Meijlink voor alle raad en het ter beschikking stellen van informatie in de loop van het onderzoek. Bibliografie ANNAERT R The Merovingian cemetery of Broechem (B, province of Antwerp) in the North-Austrasian pagus Renensis. In: DE GROOTE K., TYS D., PIETERS M. (red.), Exchanging Medieval Culture, Studies and history presented to Frans Verhaeghe, Relicta Monografieën 4, Brussel, DE GROOTE K. 2008: Middeleeuws aardewerk in Vlaanderen. Techniek, typologie, chronologie en evolutie van het gebruiksgoed in de regio Oudenaarde in de volle en late middeleeuwen (10de-16de eeuw), Relicta Monografieën 1, Brussel. GROOTHEDDE M. 1996: Leesten en Eme. Archeologisch, historisch en historisch geografisch onderzoek naar verdwenen buurschappen bij Zutphen, Kampen. HOLLEVOET Y. 2006: Céramiques domestiques du Haut Moyen Âge en Flandre. In: HINCKER V., HUSI P. (red.), La céramique du Haut Moyen Âge dans le nordouest de l Europe, V e -X e siècles, Actes du colloque de Caen, Condé-sur-Noireau, HOLLEVOET Y. 2011: Het ruimere historische kader. In: HILLEWAERT B., HOLLEVOET Y., RYCKAERT M. (red.), Op het raakvlak van twee landschappen, de vroegste geschiedenis van Brugge, Brugge, IN T VEN I., DE CLERCQ W. (red.) 2005: Een lijn door het landschap, Archeologie en het VTN-Project , Archeologie in Vlaanderen, monografie 5, Brussel. 105

14 Peter VERSTAPPEN MYRES J.N.L. 1977: A corpus of Anglo-Saxon pottery of the pagan period, Cambridge. SIEGMUND F. 1998: Merowingerzeit am Niederrhein, Rheinische Ausgrabungen 34, Keulen. TISCHLER F. 1954: Der Stand der Sachsenforschung, archäologisch gesehen, Berichte der Römisch-Germanischen Kommission 35, VERBEEK C., DELARUELLE S., BUNGENEERS J. (red.) 2004: Verloren voorwerpen, Archeologisch onderzoek op het HSL traject in de provincie Antwerpen, Antwerpen. VERHOEVEN A. 1998: Middeleeuws gebruiksaardewerk in Nederland (8 ste -13 de eeuw), Amsterdam archaeological studies 3, Amsterdam. 106