Kwartelkoningen in Nederland in 2005

Transcriptie

1 Kwartelkoningen in Nederland in 2005 Jan Schoppers en Kees Koffijberg SOVON-informatierapport 2006/01 Uitgevoerd in opdracht van Vogelbescherming Nederland

2 SOVON Vogelonderzoek Nederland 2006 Dit rapport is samengesteld in opdracht van Vogelbescherming Nederland Tekst: Kees Koffijberg & Jan Schoppers Redactie & Lay-out: Kees Koffijberg Kaarten: Dirk Zoetebier Wijze van citeren: Schoppers J. & Koffijberg K Kwartelkoningen in Nederland in SOVONinformatierapport 2006/01. SOVON Vogelonderzoek Nederland, Beek-Ubbergen. ISSN SOVON Vogelonderzoek Nederland Rijksstraatweg DG Beek-Ubbergen Tel: Fax: Homepage: /

3 Kwartelkoningen in Nederland in 2005 Inhoud Summary Inleiding Werkwijze Inventariseren van Kwartelkoningen Verwerking gegevens Beschermingsmaatregelen Voorlichting Maatregelen Aantallen en verspreiding Aantallen en populatieschatting Vestiging in de loop van het seizoen Habitat en beheer Bescherming Algemeen Resultaten van beschermingsacties Samenvatting en conclusies Algemeen Populatie Kwartelkoningen in Resultaten beschermingsmaatregelen Aanbevelingen Dankwoord Literatuur

4 SOVON-informatierapport 2006/01 Summary From 2001 onwards, a national conservation scheme for Corncrakes has been carried out in the Netherlands by Vogelbescherming Nederland (BirdLife The Netherlands), SOVON Vogelonderzoek Nederland (Dutch Centre for Field Ornithology), the Ministry of Agriculture, Fisheries and Food Quality and in collaboration with several regional governmental bodies and nature conservation agencies. Fieldwork is mainly carried out by about 150 volunteer birdwatchers, who participate in two simultaneous national censuses (beginning and end of June) and who check all key breeding sites (Fig. 1) during the rest of the season. Conservation action focuses on delay of mowing dates until 1 August or later and promotion of corncrake-friendly mowing techniques (see Farmers get compensation payments when they cooperate in the scheme. The population of 116 singing males in 2005 was nearly similar to that in 2004 (113), but represents a major decline compared to the average number of 375 singing males in (Fig. 3). Considering some (small) gaps in coverage, the population estimate for 2005 is singing males (Tab. 1, Fig. 2, 3). Both in 2004 and 2005, a similar decline was also recorded in a number of other European countries, suggesting that factors operating on a larger scale are important (migration, winter quarters, elsewhere in the breeding range), rather than specific bottlenecks in the Netherlands. Arrival was about a week earlier than in previous years, with the first singing male on 29 April and a further 8 records in the first week of May, i.e. before the regular arrival data around 10 May (Fig. 5). Like the arrival pattern in 2004, the usual mass-arrival in the first half of June did not occur (Fig. 5,6), so the pattern of settlement started about a week earlier compared to 2003 and earlier. The last Corncrake was heard on 4 August, which is a regular date to cease singing. Most settlements (46%) occurred in meadows, often close to rivers (Fig. 7). Due to the lower numbers in the core breeding area in the Oldambt (Groningen), where Corncrakes breed in crops, numbers in arable fields (26%) were smaller compared to previous years (except 2004 which had a similar habitat distribution). Overall 67% of all singing Corncrakes were found in nature reserves and a further 31% on farmland, including crop-breeding birds in the Oldambt area (Fig. 8). Without the conservation scheme, 66% of all Corncrakes in 2005 would have been disturbed by early mowing. This figure is similar to previous years and implicates that currently only about 30% of all Corncrakes breeds in sites where the risk of disturbance is negligible. As a result of conservation action, 90% of all Corncrakes could be protected until 1 August (Fig. 9). Highest numbers of Corncrakes were disturbed in crops (12 out of 34), where delay of harvest dates is more difficult to realize than in grassland. Here, only settlements in borders with fallow land or early settlers in winter cereals can breed without disturbance. Conservation action in crops focuses on corncrake-friendly harvest methods in order to allow small chicks to escape from machinery. The lowest risk of disturbance occurs in fields managed by nature conservation bodies and in areas with ecological rehabilitation or restoration measures (latter are mainly livestock-grazed and rarely mown). The project will continue in 2006 and focuses on implementation of sustainable changes in grassland management. In order to maintain vegetation cover during the entire breeding and post-breeding season (moult in July/August) experiments will be carried out to introduce de-synchronised mowing in nature reserves. A desk study has shown that not only Corncrakes benefit from late mowing, but also a series of other endangered plant and animal species. -4-

5 Kwartelkoningen in Nederland in Inleiding In 2005 werd voor het vijfde achtereenvolgende jaar in Nederland een beschermingsprogramma voor Kwartelkoningen uitgevoerd. Dit project vloeit voort uit een aantal regionale initiatieven die rond de opleving van de kwartelkoningpopulatie in ontstonden en het vormt onderdeel van het Meerjarenprogramma Soortenbeleid van het Ministerie van Landbouw, Natuurbeheer & Voedselkwaliteit, het Platform Soortenbeschermingsorganisaties (PSO) en de Provincies (Schoppers & Koffijberg 2001, 2002, 2004, 2005). De uitgangspunten zijn vastgelegd in het Beschermingsplan Kwartelkoning (Gerritsen et al. 2004). Internationaal dient het recent verschenen Species Action Plan Corncrake van BirdLife International (Koffijberg & Schäffer 2005) als raamwerk voor het beschermingsprogramma. Doelstellingen van het Nederlandse project zijn: (1) bescherming van ten minste 90% van alle Kwartelkoningen in grasland door uitstel van maaien tot na 1 augustus en (2) bescherming van ten minste 50% van alle vogels in akkers door gebruik van aangepaste oogsttechnieken en realiseren van akkerranden die als toevluchtsoord kunnen dienen tijdens en na de oogst. Het beschermingsplan stelt zich verder ten doel om boeren en natuurbeheerders voor te lichten over de problematiek rond Kwartelkoningen. Het streven is uiteindelijk om de beschermingsmaatregelen voor Kwartelkoningen in grasland in te bedden in structureel graslandbeheer voor late broedvogels, zodat maatregelen als uitstel van maaidata steeds minder op ad-hoc basis plaatsvinden. Zonder beschermingsmaatregelen zou jaarlijks ongeveer tweederde van alle Nederlandse Kwartelkoningen worden uitgemaaid. Vroege en synchrone maaidata vormen de belangrijkste knelpunten in het late broedseizoen van de Kwartelkoning (Green et al. 1997) en brachten de soort tien jaar geleden in de meeste Europese landen op de rand van uitsterven. Vooral in Schotland is bescherming van Kwartelkoningen erg succesvol gebleken, de populatie is er inmiddels toegenomen van 480 in 1993 tot meer dan 1000 vogels in 2004 (Stowe & Green 1997, RSPB). Het beschermingsproject zoals dat momenteel in ons land wordt uitgevoerd is een samenwerking van SOVON Vogelonderzoek Nederland en Vogelbescherming Nederland, met medewerking van de Dienst Landelijk Gebied (regio Oost), de provincies Gelderland en Overijssel, terreinbeheerders en boeren. Het veldwerk wordt gedragen door 150 vrijwilligers. Volgend op de methodiek die in werd ontwikkeld, werden ook in 2005 door vrijwilligers weer zo veel mogelijk roepplaatsen van Kwartelkoningen opgespoord, en werden in overleg met de eigenaar en beheerder afspraken gemaakt om verstoring van legsels te voorkomen. Dit rapport gaat in op het voorkomen van Kwartelkoningen in Nederland in 2005 en bespreekt de resultaten van de beschermingsmaatregelen. De opzet is vergelijkbaar met de eerdere jaarverslagen en dient in eerste instantie om de resultaten voor alle betrokkenen toegankelijk te maken. Informatie over het seizoen 2005 is ook te vinden op de website van het project -5-

6 SOVON-informatierapport 2006/01 Figuur 1. Kerngebieden van Kwartelkoningen in Nederland op basis van gegevens uit (Koffijberg 2001) / Key sites for Corncrakes in the Netherlands. -6-

7 Kwartelkoningen in Nederland in Werkwijze 2.1 Inventariseren van Kwartelkoningen De werkwijze bij de inventarisaties in 2005 was vergelijkbaar met die in (zie Schoppers & Koffijberg 2001). Tweemaal gedurende het seizoen wordt een simultane kartering uitgevoerd van alle aanwezige Kwartelkoningen in tenminste alle bekende kerngebieden (figuur 1) en de gehele provincie Flevoland. Deze tellingen vonden in 2005 plaats op 3/4 juni en 24/25 juni. Zowel de eerste als tweede telling waren zo gekozen dat er voldoende tijd was om voor de gevonden roepplaatsen maatregelen te nemen alvorens gemaaid zou worden (veel percelen met beheersovereenkomsten kennen maaidata rond half juni). De dekking was tijdens beide tellingen nagenoeg compleet. Bij de eerste telling werd enige hinder ondervonden van buiig en winderig weer, waardoor mogelijk vogels zijn gemist. De tweede telling vond plaats onder zeer gunstige omstandigheden, er was voorafgaand aan de telling zelfs sprake van een heuse hittegolf. Waarnemers waren van tevoren benaderd en voorzien van een handleiding (zie Schoppers & Koffijberg 2001) en topografische kaarten (1:25.000) van hun telgebied. In totaal namen c. 150 waarnemers aan het project deel, in de meeste gevallen mensen die ook in de voorgaande jaren bij het project betrokken waren geweest, en dus inmiddels de nodige ervaring hadden opgedaan met het inventariseren van Kwartelkoningen. De resultaten werden in eerste instantie meestal per of telefonisch doorgegeven opdat snelle beschermingsactie mogelijk was. Naderhand werden alle gegevens op kaarten ingestuurd. Rond de tellingen werd drie maal een nieuwsbrief met resultaten en wetenswaardigheden aan alle waarnemers rondgestuurd. Deze nieuwsbrieven zijn te vinden op Speciaal in het rivierengebied deden kwartelkoning-waarnemers mee aan een inventarisatie van Rugstreeppadden, georganiseerd door RAVON (Reptielen, Amfibiën en Vis Onderzoek Nederland), zie Aangezien de twee tellingen slechts een momentopname vormen, werden ook gericht alle andere waarnemingen opgevraagd, zowel gegevens van nieuwe vogels als bevestigingen van reeds bekende roepplaatsen. Op die wijze krijgen we gedetailleerd inzicht in de aanwezigheid van Kwartelkoningen en de roepactiviteit door het seizoen heen. Belangrijke gebieden als het Oldambt, Zuidwest-Drenthe en grote delen van het rivierengebied werden gedurende de periode eind mei-half juli 3-4 maal bezocht. Dankzij oproepen en de contacten die in de afgelopen jaren waren gelegd werden eveneens veel extra waarnemingen verzameld. Net als in 2004 was er de mogelijkheid waarnemingen digitaal door te geven via Via deze weg werden 92 waarnemingen (33% van het totale bestand) ingestuurd, ook van locaties buiten de geijkte gebieden. Tijdens het seizoen werd ook gericht op websites van vogelwerkgroepen naar waarnemingen gespeurd (o.a. Meestal leverde dat geen nieuwe vogels op, maar wel extra waarnemingsdata van bekende vogels. Ook was er zoals gewoonlijk veel contact met natuurbeheerders over Kwartelkoningen in hun terreinen en werden veel losse waarnemingen spontaan doorgegeven. 2.2 Verwerking gegevens Alle meldingen werden na afloop van het seizoen opgeslagen in een Paradox-database. De afzonderlijke roepplaatsen werden voorzien van een volgnummer, voorzien van een x en y- amersfoortcoördinaat (op 10 m of 100 m nauwkeurig) en gekoppeld aan een Geografisch Informatie -7-

8 SOVON-informatierapport 2006/01 Systeem (GIS). Daarnaast werd informatie opgenomen over waarnemingsdatum, terreintype, eigenaar en/of beheerder, beheersregime, maaidatum, beschermingsactie (de nieuwe, uitgestelde maaidatum), de gespaarde oppervlakte en de vergoeding die daarmee gemoeid was en het eventueel aantal waargenomen jongen. Vervolgens werden alle roepplaatsen geclusterd tot territoria. Daarbij werden de richtlijnen gevolgd van het Landelijk Soortonderzoek Broedvogels (LSB) van SOVON (van Dijk et al. 2004). Dat betekent dat alleen roepende vogels als territorium werden geteld indien de waarneming wordt gedaan tussen 20 mei en 31 juli. Waarnemingen van twee dicht bijelkaar gelegen roepplekken op een verschillende datum worden alleen geteld als ze verder dan 500 m uit elkaar liggen. In het Oldambt wordt hiervoor een afstand van 1000 m gebruikt (Koffijberg & Nienhuis 2003). Alle territoria zijn opgenomen in het bestand van het Landelijk Soortonderzoek Broedvogels (LSB) van SOVON, het landelijke monitoringproject dat in het kader van het Netwerk Ecologische Monitoring wordt georganiseerd om de aantalsontwikkelingen van Nederlandse broedvogels in kaart te brengen. Gegevens voor dit rapport zijn verwerkt tot en met 10 december Territoria van roepende mannetjes gelden als indicatie van de populatiegrootte. Voor gegevens over habitat en beheer gaan we uit van roepplaatsen en niet van de territoria. Eén territorium kan in principe meerdere roepplaatsen bevatten (alle locaties binnen 500 m of 1000 m (Oldambt) van de eerste waarneming die niet op dezelfde datum werden vastgesteld). Vaak gaat het om hetzelfde habitat of beheerstype, bij sommige kleinschalige terreinen gaat het ook om verschillende vormen van habitat of beheer. Deze benadering achten we robuuster dan het werken met de territoria alleen, omdat in dat geval arbitraire keuzes gemaakt moeten worden aan welk habitat- en beheerstype het territorium toegekend moet worden. Bovendien komt deze werkwijze tegemoet aan het feit dat mannetjes Kwartelkoningen zich na het eerste broedsel verplaatsen en een nieuwe roepplaats bezetten. In hoeverre het aantal territoria overeenkomt met het aantal broedparen blijft onduidelijk. Het complexe voortplantingssysteem dat Kwartelkoningen er op na houden, met zowel mannetjes als vrouwtjes die tweemaal met een andere partner broeden, strookt niet geheel met de gangbare definitie van een broedpaar (Green et al. 1997, Schäffer 1999). De verplaatsingen die tussen beide paarbanden plaatsvinden zouden in principe ook kunnen leiden tot dubbeltellingen. Een intensieve studie met geringde vogels langs de IJssel in liet zien dat het aantal Kwartelkoningen dat op grond van de inventarisatie van roepende vogels dubbel werd geteld vergelijkbaar was met het aantal vogels dat door de inventariseerder werd gemist omdat ze slechts gedurende enkele dagen actief riepen (P. Voskamp, ongepubliceerd). Zelfs vogels die na een tijdje op dezelfde locatie verschenen waar eerder een vogel had geroepen bleken soms andere individuen. In zo n geval worden twee individuen dus zelfs als één en dezelfde vogel geteld. Omdat zowel vogels dubbel worden geteld, als vogels worden gemist, gaan we er vooralsnog van uit dat het aantal territoria zoals dat hier wordt gepresenteerd een goede afspiegeling vormt van de broedpopulatie in 2005 en veranderingen daarin in vergelijking met voorgaande jaren (die op dezelfde werkwijze zijn gebaseerd). Het geeft echter geen zekerheid over het daadwerkelijke aantal broedende vogels. Bovenal blijft het uiteindelijke broedsucces onbekend, omdat dit aspect niet specifiek is onderzocht. 2.3 Beschermingsmaatregelen Voorlichting Naast vroege en synchrone maaidata is onwetendheid over de broedbiologie van Kwartelkoningen bij boeren en natuurbeheerders één van de belangrijkste oorzaken voor het uitmaaien van Kwartelkoningen. Net als in 2004 konden we in 2005 beschikken over de brochure Grasland en akkers: kroondomeinen van de Kwartelkoning, uitgegeven door Vogelbescherming Nederland. Deze -8-

9 Kwartelkoningen in Nederland in 2005 brochure is inmiddels verspreid onder alle natuurbeheerders in kwartelkoninggebieden en verstrekt aan alle contacten die in 2004 en 2005 met Kwartelkoningen te maken hadden. Ook alle waarnemers uit de afgelopen jaren werden van brochures voorzien, eventueel ook om zelf uit te delen aan hun contacten in het veld. Op 13 mei werd tevens in Olst, aan de IJssel, in het beheersgebouw van Staatsbosbeheer een speciale bijeenkomst voor beheerders georganiseerd. Doel van deze bijeenkomst was zowel om informatie over Kwartelkoningen en beschermingsmaatregelen te presenteren, als ook te inventariseren welke knelpunten terreinbeheerders ondervinden van de voorgestelde maatregelen. Maatregelen dienen immers zoveel mogelijk in de dagelijkse praktijk inpasbaar te zijn. Naast de brochure en de voorlichtingsbijeenkomst in mei werd via informatie verstrekt over de leefwijze van Kwartelkoningen, de knelpunten rond maaien en oogsten en de maatregelen die genomen kunnen worden om verstoring te voorkomen. Het aspect van kwartelkoning-vriendelijk maaien kreeg speciale aandacht door het uitbrengen van een speciale flyer voor veldgebruik Maatregelen De meeste natuurbeheerders zijn inmiddels goed bekend met beschermingsmaatregelen voor Kwartelkoningen. Wordt ergens een Kwartelkoning gehoord, dan wordt de opzichter ter plaatse geinformeerd en worden afspraken gemaakt over uitstel van maaidata. Staatsbosbeheer in de IJsselvallei heeft zelfs een speciale clausule in de pachtcontracten die uitstel ook bij pachtovereenkomsten regelt. Er werden niet alleen afspraken gemaakt met de bekende natuurbeheerders als Staatsbosbeheer, Natuurmonumenten en de Provinciale Landschappen, maar ook bij particuliere stichtingen en andere terreinbeheerders (bijv. waterschappen). Bij boerenland in de uiterwaarden van IJssel, Rijn en Waal werd samengewerkt met de Dienst Landelijk Gebied (DLG) in Overijssel en Gelderland (regio Oost). Met tussenkomst van DLG en de Provincies Overijssel en Gelderland werd het lopende beheerspakket (Subsidieregeling Agrarisch Natuurbeheer) tegen een vergoeding opgetopt met een maaidatum vanaf 1 augustus. Veel van de reguliere beheerspakketten kennen een maaidatum van uiterlijk 22 juni ten gunste van andere weidevogels als Grutto en Tureluur. In een aantal speciale gevallen werd ook bij boeren zonder beheerspakket een vergoeding betaald om de maaidatum tot na 1 augustus op te schuiven. Alle natuurbeheerders en boeren met Kwartelkoningen in hun terreinen werd verder gevraagd het perceel van binnen naar buiten te maaien. Daarmee wordt sterfte van kuikens sterk gereduceerd (Broyer 1996, Tyler 1996). Voor het eerst was een speciale geplastificeerde flyer beschikbaar die deze werkwijze in het veld illustreert. Deze maatregel wordt echter niet contractueel vastgelegd en blijkt daardoor niet altijd te worden gevolgd. Knelpunten zijn vooral percelen die door loonwerkers worden bewerkt en waar extra communicatie nodig is om aanpassing van de wijze van maaien door te voeren. Bij de meeste roepplaatsen werd door de projectcoördinator en de terreineigenaar of boer in het veld vastgelegd voor welk deel van het perceel uitstel van maaidatum nodig was. Een probleem hierbij was, dat de roepplaats van het mannetje in de regel weinig informatie geeft over de exacte ligging van het nest. Als leidraad hiervoor gold een straal van 100 m, afgeleid uit resultaten van Pools en Schots onderzoek die tussen roepplaats en nest een gemiddelde afstand vonden van resp. 100 en 101 m (Tyler 1996, Tyler & Green 1996, Schäffer 1999). Doordat gegevens uit ons land ontbreken wordt vooralsnog met deze afstanden gewerkt. De afspraken over de nieuwe maaidatum werden contractueel met DLG vastgelegd en op 31 juli werd tijdens een veldbezoek door de landelijk coördinator gecontroleerd of de afspraken waren nagekomen. De bevindingen van deze controle (alle perceelseigenaren waren hun afspraken nagekomen) werden aan DLG doorgegeven waarop deze het overeengekomen bedrag voor uitstel uitbetaalde. -9-

10 SOVON-informatierapport 2006/01 Figuur 2. Verspreiding per 5x5 km atlasblok in 2005 / Distribution per 5x5 km atlas square in

11 Kwartelkoningen in Nederland in Aantallen en verspreiding 3.1 Aantallen en populatieschatting Totaal kwamen in meldingen van 141 roepplaatsen binnen. Op basis van de richtlijnen voor het Landelijk Soortonderzoek Broedvogels van SOVON werden deze tot 116 territoria geclusterd (tabel 1). Van alle vestigingen bevond zich driekwart in de noordoostelijke helft van het land (figuur 2). De meeste territoria waren gevestigd in de uiterwaarden van de IJssel (23 / 20% landelijk totaal), in de Drentse beekdalen (22 / 19%) en in het Oldambt (20 / 17%). In het gehele rivierengebied ging het om 34 territoria (29%), waarvan dus het grootste deel in de IJsselvallei. Verrassend waren vooral de aantallen in Friesland (13). Van alle territoria waren er 64 (55%) gevestigd in de bekende kerngebieden van figuur 1. In ging het om resp. 86%, 77%, 67% en 65%; in gemiddeld om 76% (Koffijberg 2001). De hypothese dat in een jaar met kleinere aantallen, naar verhouding meer vogels zich in de kerngebieden zouden ophouden (immers: de beste gebieden) blijkt dus net als in 2004 niet op te gaan. Goede gebieden in 2005 die eerder niet in aanmerking kwamen als kerngebieden waren o.a. de Oude Venen en het Fochtelooërveen in Friesland (resp. 6 en 3 territoria) en het dal van de Drentsche Aa (5). De meeste kerngebieden hadden 1-2 territoria. Grotere aantallen werden vastgesteld in de Ossenwaard/IJssel (4), rond het mondingsgebied van de Vecht in het Zwarte Water noord van Zwolle (4), de Peizermade in Drenthe (3), de Oude Waal- Bijland/Gelderse Poort (3), Welsumerwaarden/IJssel (3), Wilperwaarden/IJssel (3) en de Wapserveensche en Vledder Aa/Drenthe (3). Daarnaast waren 20 territoria gevestigd in het Oldambt, dat echter een veel grotere oppervlakte kent als de hierboven genoemde gebieden. Opvallend was dat doorgaans goed bezette gebieden als de Stiftsche Waard bij Ophemert en Meinerswijk bij Arnhem amper bezet waren (resp. 0 en 1 territorium). De Stiftsche Uiterwaard behoort ook in historisch perspectief tot de betere gebieden voor Kwartelkoningen langs de rivieren en het beheer werd in 2005 in overleg met de beheerder speciaal aangepast op het voorkomen van Kwartelkoningen. Rekening houdend met enige onderschatting, schatten we het aantal Kwartelkoningen in Nederland in 2005 op territoria. Dit aantal ligt slechts een fractie boven dat van 2004, maar betekent een trendbreuk op de ontwikkeling sinds 1997 (figuur 3). Ook in ons omringende landen (o.a. Denemarken, Duitsland, Zwitserland) bleef de populatie in 2005 beneden de maat en was het algemene beeld erg vergelijkbaar met 2004 (gegevens Corncrake Conservation Team). Het blijft vooralsnog onduidelijk welke oorzaken bijdragen aan deze afname. Gezien de schaal van de ontwikkeling ligt het voor de hand dat factoren op populatieniveau van belang zijn, en niet specifieke problemen in Nederland. Eerder is de situatie tijdens de trek en in de overwinteringsgebieden als onbelangrijk voor de populatieontwikkeling geacht (Stowe & Becker 1992), maar het is de vraag of dit nog langer steekhoudend is. Gezien de parallellen tussen verschillende landen is het niet ondenkbeeldig dat ook factoren buiten het broedseizoen negatief bijdragen aan de ontwikkeling van de populatie. De kleinere aantallen in 2005 kwamen ook tot uiting in de resultaten van de simultaantellingen (figuur 4). Tijdens de eerste en tweede telling werden resp. 34 en 42 Kwartelkoningen gehoord. Dit is slechts een fractie van de aantallen in De waarnemingen tijdens de simultaantellingen vormden een magere afspiegeling van de aanwezige aantallen. Dit kwam mede voort uit de slechte roepactiviteit, zodat de simultaantellingen nog meer als andere jaren slechts een momentopname vormden. Veel waarnemers rapporteerden een nultelling. Hoewel slechts ten dele systematische -11-

12 SOVON-informatierapport 2006/01 gegevens omtrent de roepactiviteit zijn verzameld, bestond de indruk dat de meeste Kwartelkoningen onregelmatig riepen (net als in 2004 overigens). Hoe we dit moeten duiden is vooralsnog onduidelijk. Normaliter is een afnemende roepactiviteit een aanwijzing dat de vogels zijn gepaard (Tyler & Green 1996, Schäffer 1999), maar of dit in alle gevallen opgaat, en in hoeverre de roepactiviteit ook mede wordt bepaald door het aantal vogels in de directe omgeving (weinig in 2004 en 2005) moet nog nader worden uitgewerkt. Gericht onderzoek naar broedsucces is in 2005 niet uitgevoerd. Door de combinatie van slecht weer in juli/augustus en de kleine aantallen werden maai- of oogstwerkzaamheden incidenteel begeleid. Hierdoor kunnen geen uitspraken worden gedaan over de broedresultaten. Toevallige waarnemingen van vogels met kuikens werden evenmin gedaan. Tabel 1. Aantal roepende Kwartelkoningen tijdens de twee simultaantellingen in het rivierengebied en de rest van Nederland (per provincie). Tevens is het uiteindelijke aantal territoria vermeld zoals dat werd vastgesteld op grond van alle waarnemingen / Number of singing Corncrakes during the two national synchronous counts and the number of territories, given for the river forelands (Rivers IJssel/Nederrijn/Waal) and provinces separately. Also given is the total number of singing males (territories), based on all observations during the season. gebied/regio 3/4 juni 24/25 juni aantal territoria IJ IJssel RI Nederrijn/Lek WA Waal GR Groningen FR Friesland DR Drenthe FL Flevoland OV Overijssel (excl. IJssel) GL Gelderland (excl. Rijn/Waal) UT Utrecht NH Noord-Holland ZH Zuid-Holland ZL Zeeland NB Noord-Brabant LI Limburg totaal

13 Kwartelkoningen in Nederland in getelde territoria Figuur 3. Aantal getelde Kwartelkoningen (roepende mannetjes) in Nederland vanaf 1980 (gegevens SOVON Vogelonderzoek Nederland). Vanaf 2001 worden er simultaantellingen uitgevoerd / Annual counted numbers of singing Corncrakes in the Netherlands from 1980 onwards jun jun jun jun mei aantal roepende mannetjes jun mei jun mei jun jun jun Rest Nederland Grote rivieren jaar + datum Figuur 4. Aantal Kwartelkoningen tijdens simultane tellingen in (2000 alleen rivierengebied) / Number of singing Corncrakes during two national synchronous censuses in the beginning and end of June, (in 2000 only river district ( Grote Rivieren ) was surveyed). -13-

14 SOVON-informatierapport 2006/ Vestiging in de loop van het seizoen De eerste Kwartelkoningen verschenen vroeg in het seizoen. Vanaf 29 april riep al een vogel op de Loozerheide bij Budel in Limburg. Nieuwe waarnemingen volgden op 1 mei (Alphen a/d Rijn 2; Meinerswijk 1), 3 mei (Passewaaij/Waal 2), 5 mei (Schagerbrug NH 1; Oude Waal bij Bijland/Gelderse Poort 2) en 7 mei (Wamelsche Uiterwaarden/Waal 1). Vanaf 10 mei nam het aantal vogels geleidelijk aan toe tot een brede piek rond half juni (figuur 5). Vanaf eind juni zette een afname in, overigens mede ook door verminderde activiteit van waarnemers (laatste simultaantelling op 24/25 juni). Na 16 juli kwamen nog slechts 6 meldingen binnen, de laatste op 4 augustus (Reiderwolderpolder/Oldambt). Na het broedseizoen werden waarnemingen gedaan in de Roetwaard/IJssel (20 augustus, volwassen vogel opvliegend tijdens maaien) en bij Groote Keeten NH (6 oktober, opvliegende vogel uit ruigte, waarschijnlijk doortrekker). Een eerste waarneming in april is tegenwoordig uitzonderlijk vroeg. In voorgaande jaren waren de eerste waarnemingsdata 4 mei (2002) en 9 mei (2003, 2004). Ook de rest van het seizoen was net als in 2004 naar verhouding vroeg. Ofschoon een aantal vroege waarnemingen in 2005 op doortrek duiden (waarnemingen in Limburg, Noord- en Zuid-Holland) lijkt het er op dat in jaren met kleine aantallen, zoals 2004 en 2005 de roepactiviteit naar verhouding vroeg in het seizoen piekt, vooral ook omdat de vaak waargenomen influx begin juni geheel uitblijft. Dit laatste komt goed tot uiting als we alle eerste waarnemingen per roepplaats cumulatief uitzetten (figuur 6). In 2003 viel 50% van de eerste vestigingen van roepplaatsen in de week van juni; in 2004 en 2005 was dit de week van 4-10 juni (een week vroeger dus). Vanaf 18 juni loopt de aankomst dan gelijk op. Het is intrigerend dat vroege waarnemingen in het verleden heel gebruikelijk waren. Braaksma (1962) schetst op basis van waarnemingen in de jaren vijftig een beeld dat Kwartelkoningen in Nederland werden gehoord tussen 20 april en 10 augustus. De meeste waarnemingen werden gedaan tussen 11 mei en 12 juli. De piekactiviteit viel tussen 18 mei en 21 juni, dus minstens twee weken vroeger als tegenwoordig. Hoe we deze verschillen precies moeten interpreteren is onduidelijk. Een nog erg speculatieve verklaring is dat we in Nederland te maken hebben met twee groepen Kwartelkoningen. Deze hypothese gaat uit van Kwartelkoningen (of jonge vogels) die trouw zijn aan de eigen (Nederlandse) broedplaats en vogels die in de loop van het seizoen (juni) van elders afkomstig zijn. Dit kunnen uitgemaaide vogels zijn of vogels die habitat voor een tweede broedsel zoeken. In beide gevallen kunnen variaties in maaidata en weersomstandigheden elders bepalend zijn voor het aantal vogels dat aan zo n influx deelneemt. Bij het topjaar 1998 is aannemelijk gemaakt dat overvloedige regen en overstromingen in Rusland een rol speelden (Koffijberg & van Dijk 2001). Of vogels in Nederland plaatstrouw zijn is onbekend; er is slechts een vangst van een als kuiken geringde vogel (één uit vijf individuen) die in de directe omgeving van de ringplaats bij Deventer later als roepend mannetje werd teruggevangen (P. Voskamp). In de jaren vijftig waren influxen in juni schijnbaar onbekend, zodat we wellicht vooral te maken hadden met eigen vogels. Het gericht vangen en ringen van vogels op verschillende momenten in het seizoen zou licht kunnen werpen op de vraag of deze vogels in latere jaren verschillende terugvangst-kansen hebben. -14-

15 Kwartelkoningen in Nederland in aantal roepende mannetjes standaardweek aantal roepende mannetjes standaardweek Figuur 5. Aantal roepende Kwartelkoningen per (standaard)week in 2004 en De donkere balken geven de week aan waarin de simultaantellingen werden gehouden (en dus sprake was van een verhoogde waarnemers-activiteit). Week 20: mei; week 30: juli / Phenology of singing Corncrakes (number of singing males/week) in 2005 and 2004 (as comparison). Black bars indicate weeks in which a national survey was carried out (i.e. a higher coverage was achieved). Week 20 starts 14 May; week 30 starts 23 July. -15-

16 SOVON-informatierapport 2006/01 aantal eerste vestigingen (cumulatief, %) standaardweek Figuur 6. Moment van eerste vestiging (cumulatief) in (per roepplaats de eerste waarneming) / Cumulative pattern of 1st settlement of Corncrakes in Week 20: mei; week 30: juli. 3.3 Habitat en beheer Van vrijwel alle vogels (136 van de 141 roepplaatsen) is het habitat bekend (figuur 7). Door het naar verhouding kleine aantal Kwartelkoningen in het Oldambt was het gebruikelijk hoge akker-aandeel in 2005 wat minder (26%), en zat landelijk duidelijk het grootste deel in grasland (46%). Kleinere aantallen waren gevestigd in natuurontwikkelingsterreinen (18%; het gaat hier om begraasde natuurgebieden waar niet wordt gemaaid) en aanplant of braakliggende terreinen met ruige vegetaties (10%). Dit beeld is identiek aan dat van In vrijwel alle regio s domineerden in 2005 vestigingen in grasland. Uitzonderingen zijn Groningen (75% in akkers; voornamelijk luzerne) en de uiterwaarden van Rijn/Lek (alle 3 roepplaatsen in natuurontwikkelingsterreinen). Langs de IJssel waren naar verhouding veel vestigingen in grasland en weinig in natuurontwikkelingsgebieden. Bij de verdeling over beheerders en eigenaars week de situatie in 2005 iets af van voorgaande jaren. Van de 132 roepplaatsen waren er nu liefst 88 (67%) gevestigd in een terrein van een natuurbeheerder. Daarnaast vormde boerenland (31%) een belangrijke categorie. Het ging hier grotendeels (30 van de 41 roepplaatsen) om de akkervogels in het Oldambt. Er werden weer meerdere vogels vastgesteld in boerenland met een beheersovereenkomst (12 roepplaatsen). Eerder was er juist een tendens naar een afname in deze categorie. -16-

17 Kwartelkoningen in Nederland in aantal roepplaatsen, % overig natuur akkerland grasland 0 GR DR FR FL OV IJ RI WA NL regio Figuur 7. Aantal roepplaatsen per regio en habitat (voor afkortingen regio s zie tabel 1). Cijfers boven de balkjes geven het aantal roepplaatsen / Corncrake numbers according to region and habitat, legend from bottom to top: grassland, crops, renaturation areas and others respectively. Sample size on top of each bar aantal roepplaatsen, % overig natuurbeheer boer zonder boer met 0 GR FR DR FL OV IJ RI WA NL regio Figuur 8. Aantal roepplaatsen per regio en beheerstype: boer met overeenkomst, boer zonder overeenkomst, natuurterreinen (in beheer bij een natuurbeheerder) en overige terreinen. Voor afkortingen regio s zie tabel 1. Cijfers boven de balkjes geven het aantal roepplaatsen / Corncrake numbers according to region and management. Legend from bottom to top: farmers with late-mowing contracts, farmers without contracts (incl. crops), nature reserves (both grassland and renaturation areas) and others. Sample size on top of each bar. -17-

18 SOVON-informatierapport 2006/01 Net als in voorgaande jaren was van de roepplaatsen bij natuurbeheerders het grootste deel gevestigd in terreinen van Staatsbosbeheer (54%). Provinciale Landschappen (17%) en de Vereniging Natuurmonumenten (13%) namen eveneens een belangrijk deel van de roepplaatsen voor hun rekening. totaal (136) natuur (21) beschermd uitgemaaid lot onbekend ruigte (8) akker (34) boerengrasland (10) natuurgrasland (63) aantal roepplaatsen (%) Figuur 9. Verstoring door maaien/oogsten (of andere werkzaamheden) per habitattype. Er is onderscheiden naar roepplaatsen die tot 1 augustus werden gevrijwaard van verstoring (beschermd), roepplaatsen die in de vestigings- of nestfase werden uitgemaaid en roepplaatsen waarvan het uiteindelijke lot niet met 100% zekerheid vastgesteld kon worden. Deze groep is vermoedelijk grotendeels wel veilig (zie tekst). Steekproefgrootte tussen haakjes / Disturbance of Corncrakes according to habitat (from top to bottom: all sites, nature reserves, fallow land, crops, meadows managed by farmers and meadows managed by nature conservation bodies). Shown is the number of birds which were left undisturbed until 1 August ( beschermd ), the number of birds which were disturbed by mowing or harvesting ( uitgemaaid ) and the number of birds where precise information on status was lacking. -18-

19 Kwartelkoningen in Nederland in Bescherming 4.1 Algemeen Bescherming van Kwartelkoningen in Nederland richt zich voornamelijk op het uitstellen van maaien tot 1 augustus of later. Het gaat dan voornamelijk om vestigingen in grasland. Bij akkers ligt uitstel problematisch omdat de inkomstenderving bij uitstel van oogstdatum onevenredig groot is. Vestigingen in vroeg te oogsten gewassen als luzerne, graszaad, karwij en koolzaad gaan dan ook in vrijwel alle gevallen verloren (Koffijberg & Nienhuis 2003, Koffijberg & de Boer 2004). Vestigingen tot en met begin juli in wintertarwe bevinden zich in principe in de kuikenfase als er in augustus wordt geoogst. Succesvolle bescherming is hier mogelijk door aangepaste oogst-technieken, die sterfte onder kuikens zoveel mogelijk voorkomen (Koffijberg & Nienhuis 2003). In grasland is deze aangepaste maai-techniek eveneens mogelijk, maar komt het tot nu toe in de praktijk slecht uit de verf. In 2005 is daarom een speciale flyer gemaakt om dit knelpunt aan te pakken. 4.2 Resultaten van beschermingsacties Bij 66 roepplaatsen werd door de coördinator actie ondernomen om de plek veilig te stellen. Bij 124 van de 141 roepplaatsen kon uiteindelijk worden nagegaan of de vogel eventueel door maaien of oogsten was verstoord (figuur 9). Hiervan kon 90% in principe ongestoord broeden, d.w.z. het maaien werd uitgesteld tot 1 augustus, oogstwerkzaamheden vonden pas plaats in de kuikenfase (wintertarwe), of de vogel bevond zich in een terrein dat ongemoeid werd gelaten (bijv. natuurterreinen met begrazing of tijdelijke ruige terreinen). Deze categorie bevat ook 12 roepplaatsen die in principe niet werden bedreigd, maar waar navraag geen 100% zekerheid over het lot opleverde (in figuur 9 als lot onbekend weergegeven). Zoals bekend lopen vogels in akkers het grootste risico te worden uitgemaaid. In 2005 ging het om 12 van de 14 zeker uitgemaaide vogels, voornamelijk vestigingen in luzerne (10). De twee overige vogels bevonden zich in graslanden van Natuurmonumenten in de Hargerpolder NH en in de Barsbekerbinnenpolder Ov. In beide gevallen werden de waarnemingen te laat doorgegeven. Van de 10 roepplaatsen in boerenland werden er 8 met zekerheid gevrijwaard van verstoring. In totaal werden met tussenkomst van DLG voor 20,7 ha op vier locaties lopende beheersovereenkomsten aangepast. Gerekend naar grasland en akkers afzonderlijk, werd resp 97% en 68% van de roepplaatsen beschermd. De doelstellingen van het Beschermingsplan Kwartelkoning werden daarmee ruimschoots gehaald. Zonder maatregelen zouden slechts 41 van de 136 roepplaatsen (34%) niet door werkzaamheden zijn verstoord. Dat impliceert dat ongeveer tweederde van de Kwartelkoningen in Nederland in de gevarenzone zit. In voorgaande jaren werd een vergelijkbare verhouding vastgesteld (2003 en 2004 resp. 69% en 70%). Kwartelkoningen profiteerden in 2005 zonder twijfel ook van de zeer natte tweede helft van juli en eerste helft van augustus, waardoor gedurende een lange periode vrijwel geen oogst- of maaiactiviteiten plaatsvonden en eventuele aanwezige kuikens dus weinig risico liepen door machines gedood te worden. Door het slechte weer, in combinatie met het kleine aantal Kwartelkoningen per locatie, waren er in 2005 weinig mogelijkheden op uitgebreide schaal maaiacties te begeleiden. Bij waarnemingen in een perceel van 7 ha in de Roetwaard aan de IJssel, op 20 augustus, werd een volwassen Kwartelkoning gezien die op het laatste moment (laatste zwad) uit het perceel vluchtte. Door het natte weer vond de tarweoogst voornamelijk in de tweede helft van augustus plaats, waardoor eventuele daar aanwezige Kwartelkoningen geen risico liepen. -19-

20 SOVON-informatierapport 2006/01-20-

21 Kwartelkoningen in Nederland in Samenvatting en conclusies 5.1 Algemeen In 2005 werd voor het vijfde jaar in successie in het kader van het Meerjarenprogramma Soortenbeleid een beschermingsprogramma voor Kwartelkoningen uitgevoerd. Dit project is een samenwerkingsverband van Vogelbescherming Nederland, SOVON Vogelonderzoek Nederland, het Platform Soortenbeschermingsorganisaties (PSO), de Provincies Overijssel en Gelderland en het Ministerie van LNV. Het vindt plaats in het kader van het in voorjaar 2004 verschenen Beschermingsplan Kwartelkoning en binnen het raamwerk van het nieuwe Species Action Plan Corncrake van BirdLife International. Het Nederlandse project stelt zich ten doel ten minste 90% van alle Kwartelkoningen in grasland voor uitmaaien te bewaren en 50% van alle vestigingen in akkers te beschermen door aangepaste oogsttechnieken en gebruik van akkerranden. Opzet en uitvoering van het project waren vergelijkbaar met 2004 en voorgaande seizoenen. Het opsporen van de roepplaatsen en de monitoring wordt gedragen door vrijwilligers en de beschermingsmaatregelen worden uitgevoerd in samenwerking met een groot aantal boeren, natuurbeheerders en met ondersteuning van de Dienst Landelijk Gebied Regio Oost en met financiële ondersteuning van de Provincies Overijssel en Gelderland (rivierengebied). In mei werd een speciale voorlichtingsbijeenkomst voor natuurbeheerders georganiseerd in Olst. Tevens werd een speciale brochure (voor veldgebruik) verspreid ter promotie van kwartelkoning-vriendelijke maaitechnieken. 5.2 Populatie Kwartelkoningen in 2005 Het aantal vastgestelde territoria bedroeg 116; de schatting voor de populatie in territoria. De populatie was daarmee een fractie groter dan in 2004, maar belangrijk kleiner als in de periode (gemiddeld 375 territoria). De terugval in ons land in valt samen met een afname in grote delen van Europa, wat eerder duidt op negatieve ontwikkelingen op populatieniveau (tijdens de trek, in de overwinteringsgebieden, of elders in het broedgebied) dan op problemen in ons land. Ondanks de kleinere populatie vestigden zich naar verhouding veel vogels (45%) buiten de in figuur 1 weergegeven kerngebieden, o.a. de Oude Venen en het Fochtelooërveen in Friesland en het dal van de Drentsche Aa. Landelijke bezien waren de meeste territoria gevestigd in de uiterwaarden van de IJssel (20% landelijk totaal), in de Drentse beekdalen (19%) en in het Oldambt (17%). De eerste roepende Kwartelkoningen verschenen een week eerder dan gebruikelijk: reeds op 29 april werd een vogel gehoord in Limburg; in de eerste week van mei verschenen nog eens 9 vogels op diverse locaties.vergeleken met 2003 en de jaren daarvoor, bleef massale aankomst begin juni uit (net als in 2004) waardoor het seizoensverloop van de vestigingen ongeveer een week naar voren verschoof. Het lijkt er op dat zowel in 2004 als in 2005 er geen influx van vogels van elders heeft plaatsgevonden. Het einde van het seizoen was vergelijkbaar met voorgaande jaren (laatste roepende vogel op 4 augustus). De meeste roepplaatsen (46%) bevonden zich in grasland. Door het kleinere aantal vogels in het Oldambt was het aandeel in akkers lager dan gebruikelijk (26%). Daarnaast vestigde zich 18% -21-

22 SOVON-informatierapport 2006/01 van de Kwartelkoningen in natuurontwikkelingsgebieden. Deze verdeling is identiek aan De meeste vestigingen waren te vinden in natuurgebieden (67%; toename t.o.v. voorgaande jaren) en boerenland (31%). Van de roepplaatsen in natuurgebieden bevond zich ruim de helft (54%) in terreinen van Staatsbosbeheer. Deze organisatie heeft daarmee een grote verantwoordelijkheid ten aanzien van het behoud van Kwartelkoningen in Nederland. 5.3 Resultaten beschermingsmaatregelen Zonder beschermingsmaatregelen zou in % van alle Nederlandse Kwartelkoningen in de vestigings- of nestfase worden verstoord; de resterende 34% broedde in habitats waar de kans op verstoring gering is, zoals natuur(ontwikkelings)gebieden en (tijdelijke) braakliggende terreinen. Bij 124 van de 141 roepplaatsen kon uiteindelijk worden nagegaan of de vogel eventueel door maaien of oogsten was verstoord; hiervan kon 90% in principe ongestoord broeden. Voor grasland en akkers afzonderlijk bedroeg het aandeel beschermde vogels resp. 97% en 68%. De doelstellingen van het Beschermingsplan Kwartelkoning werden daarmee ruimschoots gehaald. Vestigingen in akkers lopen het grootste risico om verloren te gaan omdat bescherming van nestplaatsen niet mogelijk is. Hier werden in van de 34 roepplaatsen (35%) uitgemaaid, met name vestigingen in luzerne. Door het natte weer tussen half juli en half augustus werd in deze periode vrijwel niet gemaaid of geoogst. Eventuele aanwezige broedsels van Kwartelkoningen, kuikens en ruiende vogels, zullen hiervan hebben geprofiteerd. -22-

23 Kwartelkoningen in Nederland in Aanbevelingen Hoewel het beschermingsprogramma nu sinds 2001 succesvol verloopt, een groeiende bekendheid geniet en op een goed draagvlak onder boeren en natuurbeheerders kan rekenen, heeft de huidige werkwijze nog steeds een hoog ad hoc gehalte. Maatregelen worden daar genomen waar zich in het begin van het seizoen Kwartelkoningen vestigen, maar alle graslandgebieden (reservaten en boerenland) waar op dat moment geen vogels roepen worden alsnog na half juni gemaaid. Voldoende habitat voor tweede broedsels, opgroeigebieden voor kuikens en habitat voor ruiende vogels in juli/augustus blijft daardoor een knelpunt. Aangezien de implementatie van het Beschermingsplan Kwartelkoning pas in maart 2005 in werking is getreden, kwam in deze situatie in 2005 weinig verandering. Nu tenminste tot en met 2006 financiering voor het kwartelkoningproject is gegerandeerd, nemen mogelijkheden voor structurele maatregelen toe. In 2005 zijn een aantal lijnen uitgezet die in 2006 moeten leiden tot een structureler karakter van de maatregelen. Het gaat om: Veranderingen in graslandbeheer Implementatie van gefaseerd graslandbeheer ( mozaiekbeheer ) in kerngebieden van Kwartelkoningen die worden beheerd door natuurbeheerders. Dit houdt bijvoorbeeld in dat een deel van de percelen vroeg in het seizoen wordt gemaaid (tweede helft mei) en een deel na 1 augustus. Op deze wijze houden de vogels het gehele seizoen voldoende habitat beschikbaar. Bij alle maaibeurten wordt rekening gehouden met eventuele aanwezige Kwartelkoningen (straal van 100 m rond roepende vogel vrijwaren) en wordt van binnen naar buiten gemaaid. Van de laat gemaaide percelen (augustus) profiteren niet alleen Kwartelkoningen, maar ook een aantal andere kwetsbare en bedreigde dier- en plantensoorten die typerend zijn voor rivier- en beekdalen (Kurstjens & Koffijberg 2005, zie In 2006 zal deze methodiek in een aantal proefgebieden worden getest en in overleg met de terreinbeheerders worden ge-evalueerd op de praktische toepasbaarheid. (Verdere) promotie van kwartelkoning-vriendelijk maaien met behulp van de in 2005 vervaardigde brochure. Mogelijkheden verkennen botanische pakketten onder het Programma Beheer te gebruiken voor uitstel van maaidata. Een deel van de eerdere RBON-pakketten met late maaidata (uiterlijk 1 juli) zijn inmiddels vervangen door botanische pakketten van de SN. Kwartelkoning wordt als doelsoort genoemd in het pluspakket nat soortenrijk grasland, maar krijgt in deze context tot dusverre weinig aandacht. Mogelijkheden verkennen om bij de evaluatie van het Programma Beheer een speciaal pakket voor late faunagroepen te introduceren. Volgend op de literatuurstudie van Kurstjens & Koffijberg (2005) profiteert niet alleen de Kwartelkoning van hoge vegetatie in de zomer, maar ook een aantal andere bedreigde plant- en diersoorten. Voor Kwartelkoningen in akkers dienen kwartelkoning-vriendelijke oogsttechnieken worden voortgezet en dient aanleg van akker(fauna)randen voor Kwartelkoningen geoptimaliseerd te worden (geen maai-activiteiten tot 1 september). Behoud en bescherming kerngebieden Kerngebieden van Kwartelkoningen (figuur 1) verdienen prioriteit bij de beschermingsmaatregelen en moeten worden ingebed in het ruimtelijk beleid van rijk en provincies. Dit betekent dat ingrepen als bijvoorbeeld de PKB Ruimte voor de Rivier nauwlettend gevolgd moeten worden op de effecten voor Kwartelkoningen, en waar compensatie noodzakelijk is. Daarnaast is het van belang dat provincies rekening houden met -23-

24 SOVON-informatierapport 2006/01 Kwartelkoningen in de natuurgebiedsplannen en zorg dragen voor de openstelling van de juiste beheerspakketten in de juiste gebieden. Gezien het kleine aandeel Kwartelkoningen dat momenteel in de kerngebieden voorkomt (in %) is het wenselijk dat een actualisatie van de kerngebieden wordt uitgevoerd, maar tegelijk ook rekening wordt gehouden met de dynamiek in het vestigingspatroon van Kwartelkoningen. Onderzoek De huidige kennis van de ecologie van Kwartelkoningen leunt zwaar op onderzoek in het buitenland. Om inzicht te krijgen in de populatiedynamiek en de habitatkeuze van Kwartelkoningen is het van belang onderzoek op te starten naar (1) ruimtelijke factoren die vestiging en habitatkeuze bepalen, ook in relatie tot het gevoerde beheer (analyses bestaande gegevens); (2) relatie tussen bescherming en aantalsontwikkeling (analyses bestaande gegevens); (3) plaatstrouw en overleving door middel van vangen en terugvangen van geringde dieren (nieuw veldonderzoek); (4) broedbiologische parameters als de relatie tussen de nestlocatie en de roepplaats van het mannetje (nieuw veldonderzoek). Verder zou in akkergebieden het gebruik van akkerranden tijdens de oogst moeten worden onderzocht. Deze vormen een potentieel alternatief als habitat voor kuikens of ruiende vogels nadat wintertarwe is geoogst, maar het is niet bekend of de vogels daadwerkelijk gebruik maken van de randen. Er zijn een aantal gegevensreeksen verzameld door vrijwilligers die ten bate van de bovengenoemde aspecten geanalyseerd zouden moeten worden. Resultaten van dit onderzoek zijn niet alleen van belang om maatregelen bij te sturen, maar ook om de huidige praktijk te evalueren. Het gaat onder andere om vestiging in relatie tot habitatkenmerken langs Waal en Nederrijn en verplaatsinge/terugvangsten van geringde dieren in het IJsseldal. -24-

25 Kwartelkoningen in Nederland in Dankwoord Het project was niet mogelijk geweest zonder de inzet van een groot aantal vrijwilligers die in de nachtelijke uren op pad gingen en/of voor aanvullende waarnemingen zorgden. Hieronder worden ze per rivier en de rest van Nederland genoemd. Natuurlijk mogen de boeren en beheerders die hebben meegewerkt om de soort te beschermen ook niet onvermeld blijven. IJssel Mevr. Agterhuis, Joop van Ardenne, Gerrit Arfman, Arnold Bakker, Andrea van de Berg, Annelies Blankema, Sander Bot, Symen Deuzeman, Jan van Diermen, Ben van Dort, Natalie van Dijk, Hans van Essen, Michiel van Ettinger, Gerrit Gerritsen, Herman van der Hart, Henk Jan Hof, Mark Hoksberg, Adrie Hottinga, Roel Janssen, Nynke de Jong, Maarten Kaales, Steven van Kasteel, Jeroen Kuipers, Jeep Kuiper, Andre Marissen, Gerben Mensink, Leo Muilwijk, Peter Oskam, Jeroen Philippona, Jeroen Postma, Hans Pohlmann, Gert Prins, Marcel Ruijs, Aloys Sanders, Be Schilder, Jan Schoppers, Marco van der Sluis, Lennaert Steen, Wouter Teunissen, Jeroen Veldman, Roel van der Veen, Jeroen Veldman, Guido Verhoef, Rob Versteeg, Jeroen Voerknecht, Rob Vogel, Henk de Vos, Herman Weekamp, Michiel van der Weide, J. Westera, Otto Wijers, Edwin Winkel, Aagje van der Wulp, R. van der Wulp, Mark Zekhuis. Rijn Chris Achterberg, Jouke Altenburg, Daniel Beuker, Arjan Boele, Vincent de Boer, Joost van Brugge, Han Derks, Jan van Diermen, Dick van Dorp, Fokko Erhart, Jan Floor, Michel Geven, Maurits Gleichman, Maarten Hageman, Frans Hoving, Harm Hofman, Gert Jager, Olaf Klaassen, Piet van Klaveren, Jan-dirk Kievit, Harm- Jan Kwikkel, Aart Lagerwerf, Kees de Leeuw, Gerard Litjens, Gert Ottens, Hans Quaden, Marc van Roomen, Ruud Schimmelpenning, Jan Schoppers, Cor Tiecken, Dirk Zoetebier, Doortje Udo, Paul van Veen, Jeroen Veldman, Rene Verhaar, Ruud van der Weele, Bendiks Westerink, Edwin Witter, Dirk Zoetebier. Waal Johan Bekhuis, Hans de Boer, Jan van den Bosch, Raymond Creemers, Symen Deuzeman, Jan van Diermen, Max van Dongen, Peter Eekelder, Fokko Erhart, Hans Heerdt, Wouter Helmer, Antoon van de Heuvel, Menno Hornman, Arthur Hoffmann, Greta van Hoorn, Olof van Hoorn, Peter Hoppenbrouwers, Eric Janssen, Olaf Klaassen, Rob Lensink, Alexander Mörzer-Bruyns, Dick van Mourik, Frans Nillesen, Frans Schepers, Jan Schoppers, David Spelt, Ekko Smith, Twan Teunissen, Johan Thissen, Arie Trouwborst, Chris van Turnhout, Berend Voslamber, Michiel van der Weide, Mark Westermann, Frank Willems, Erik van Winden, Leo Winter, Dirk Zoetebier. Groningen Harry Blijleven, Wim van Boekel, Nico Boele, Peter de Boer, Rommert Cazemier, J. Haack, Fred Helmig, Berry Heijman, Els Heijman, Jan van t Hoff, Justin Janssen, Kees Koffijberg, Mark. Koopmans, Leon Luijten, Eddie van Marum, Guido Meeuwissen, Dirk Moerbeek, Hans Nieuwenhuis, Jeroen Nienhuis, Gert Noordhoff, René Oosterhuis, Piet Pepers, Bart-Jan Prak, Virry Schaafstra, Kees van Scharenburg, Loek Scholten, Erik Schothorst, Ida Snijders, Bert Speelman, Aart van der Spoel, Jeroen Veldman, Nico de Vries, A. van de Walle, Eva Wolters, Klaas Zoetendal, Anne van der Zijpp, Avifauna Groningen. Drenthe Roelof Blauw, Wim van Boekel, Herman Boerma, Sjoerd Boonstra, Arend van Dijk, Jan Dijk, Bert Dijkstra, Albert Dragt, Remco Drewes, Herman Feenstra, H. Grooters, Barth Halmingh, Berry en Els Heijman, Fred Helmig, Ben Hoentjen, Ron van Holten, D. van Houwelingen, Peter Klomp, Jan Lok, Jeroen Nienhuis, Harry Offringa, Hans Olk, Henk Jan Ottens, Rens Penninx, Jacob Poortstra, H. en J. Remmerswaal, Jannes Santing, Virry Schaaafstra, Dick Schoppers, Eelke Schoppers, Willem Sillius, Harry Smit, Aart van der Spoel, Harold Steendam, Klaas Zoetendal, Wilco Zwaneveld, Anne van der Zijpp, Dick de Vries, Greet Witte, Jan Witte, Bertil Zoer, en Werkgroep Avifauna Drenthe. -25-