Notitie. Betreft : Actuele situatie en, beheermaatregelen en beheerdoelen H2130C Voornes Duin

Transcriptie

1 A COMPANY OF Notitie Aan : Provincie Zuid-Holland t.a.v. Gerard de Jong en Charlotte Los Van : Karel-Henk Grootjans Datum : 24 oktober 2008 Kopie : Wouter van Steenis, Marten Annema (beiden Natuurmonumenten), Dick Kerkhof, Jan Alewijn Dijkhuizen (beiden St. Zuid-Hollands Landschap), Adrie van Heerden & Kees Mostert (beiden PZH) Onze referentie : 9T6401A0/N00001/901451/Rott HASKONING NEDERLAND B.V. RUIMTELIJKE ONTWIKKELING Betreft : Actuele situatie en, beheermaatregelen en beheerdoelen H2130C Voornes Duin Aanleiding en doel notitie Voor het subhabitattype H2130C (heischraal grijs duin) geldt in het Natura 2000-gebied Voornes Duin een verbeteropgave voor de kwantiteit en kwaliteit. De mate waarin uitbreiding van oppervlakte en verbetering van kwaliteit gewenst is, is niet gespecificeerd. In verband met lopende vergunningprocedures en de goedkeuring van het bestemmingsplan Maasvlakte 2, is het noodzakelijk om de verbeteropgave te concretiseren. Hiervoor moet afdoende zicht zijn op de actuele toestand van H2130C, de bedreigingen en de beheermaatregelen om deze tegen te gaan. In deze notitie worden deze kort besproken. De notitie wordt afgesloten met een concreet voorstel voor de te bereiken situatie en noemt nadere onderzoeken voor verder gaande herstelmogelijkheden. Deze notitie is mede gebaseerd op de notitie Bevindingen onderzoek aanwezigheid H2130C op Voornes Duin (Provincie Zuid-Holland; d.d. 22 oktober 2008) en opgesteld in samenwerking met lokale experts van Natuurmonumenten (Marten Annema), Stichting Het Zuid-Hollands Landschap (Dick Kerkhof) en Vertegaal, Ecologisch Advies en Onderzoek (Kees Vertegaal). Subhabitattype H2130C Het subhabitattype H2130C wordt gekenmerkt door het voorkomen van de in tabel 1 genoemde plantengemeenschappen. Het betreft één landelijk beschreven associatie (19Aa3) en twee rompgemeenschappen (19-RG1-[19] en SBB-19A-c). De laatstgenoemde rompgemeenschap (SBB-19A-c) is recentelijk (bij verschijnen van het nieuwe profielendocument in september 2008) toegevoegd. Bij elk vegetatietype staat een G of een M in de kolom Goed/Matig. Dit geeft aan of het vegetatietype een goede of matige kwaliteit van het subhabitattype vertegenwoordigt. Het betreft hier de vegetatiekwaliteit van het subhabitattype (Ministerie van LNV, 2008a). In de jaren 90 van de vorige eeuw kwam subtype C verspreid over Voornes Duin in goede kwaliteit voor. De Associatie van Maanvaren en Vleugeltjesbloem werd destijds op meerdere locaties in duinvalleien rond het Breede Water en Quackjeswater en in duingraslanden rondom het oude biologische station Weeversduin bij Oostvoorne aangetroffen (Kiwa & EGG, 2007). Ook in de Atlas van Plantengemeenschappen van Nederland is deze associatie in de duinen van Voorne aangegeven (Weeda et al., 2002). 24 oktober /7

2 Tabel 1: Kenmerkende plantengemeenschappen van H2130C (bron: Ministerie van LNV, 2008a). NB: de rompgemeenschap SBB-19A-c is bij verschijnen van het nieuwe profielendocument (september 2008) aan de kenmerkende plantengemeenschappen toegevoegd. Waarnemingen van deze gemeenschap, of van de rompgemeenschap SBB-19A-c die ook onder H2130C gerekend wordt, van na die tijd zijn niet bekend (NB: Borstelgras en daarmee 19-RG1- (19) komt niet voor op Voorne). Het was dan ook onduidelijk of H2130C nog in enige vorm in Voornes Duin voorkomt. Actuele situatie Op basis van vegetatieopnamen en doelsoortkarteringen uit 2004, 2007 en 2008 en lokale kennis van de beheerders is bepaald in hoeverre de actuele vegetaties in Voornes Duin overeenkomen met de plantengemeenschappen uit tabel 1. De resultaten zijn als volgt. Noordelijke deel Voornes Duin (eigendom Zuid-Hollands Landschap) Ten noordwesten van de Tenellaplas (deelgebied Kleine Heveringen; zie figuur 1A) is in 2008 over een oppervlak van ca. 600 m 2 de soortencombinatie Hondsviooltje, Gewone veldbies en Tandjesgras waargenomen (Notitie PZH 22 oktober 2008). Deze soortencombinatie is kenmerkend voor de door Staatsbosbeheer beschreven rompgemeenschap SBB-19A-c en wordt gezien als een matig ontwikkelde variant van het habitattype. In 2006 en 2007 is deze soortencombinatie in een ander deel van de Kleine Heveringen en in het grasland ten westen van Weeversduin (zie figuur 1A) door de terreinbeheerder(s) aangetroffen, samen met onder andere vroegbloeiende soorten als Voorjaarszegge en Bevertjes. Het gaat hier om fragmenten van SBB-19A-c dat in mozaïek aanwezig is met de Duin-Struisgrasassociatie, of met rompgemeenschappen uit de klasse der Droge graslanden op zandgrond. Deze fragmenten liggen vooral in kleine laagten en vlak langs poeltjes. Hooguit beslaan deze fragmenten 400 m 2. Op grond van deze waarnemingen wordt geconstateerd dat in het noordelijk deel van Voornes Duin ongeveer m 2 H2130C van matige kwaliteit (rompgemeenschap SBB-19A-c) voorkomt. Elders in het noordelijke deel van Voornes Duin is de zandgrond onder het (schaarse) duingrasland waarschijnlijk te kalkrijk voor heischraal grasland. 24 oktober /7

3 A B Figuur 1: Globale waarnemingslocaties (rood) en onderliggende opnamen van Rompgemeenschap SBB-19-A-c (blauw) en Associatie van Maanvaren en Vleugeltjesbloem (groen) in noordelijk (A; links) en zuidelijk deel (B; rechts). Bron: J. Cevat (ZHL), 2004, 2006 & 2007; A. van Heerden (Provincie Zuid-Holland), Zuidelijk deel van Voornes Duin (eigendom Natuurmonumenten) In het duingebied van Natuurmonumenten zijn in het gebied ten oosten van de Houten Paardjes (figuur 1B) over een oppervlakte van 800 m 2 vegetaties waargenomen, waarin kenmerkende soorten en vochtindicatoren van de Associatie van Maanvaren en Vleugeltjesbloem voorkomen. Na syntaxonomisch identificatie van de vegetatieopnamen met behulp van het standaardprogramma Associa werden drie opnamen toegewezen aan de Associatie van Maanvaren en Vleugeltjesbloem. De andere twee vegetatieopnamen in dit gebied behoren tot de rompgemeenschap SBB-19A-c (Notitie PZH 22 oktober 2008). Naast de soortensamenstelling komen ook de hydrologische omstandigheden overeen met kenmerkende omstandigheden waaronder de Associatie van Maanvaren en Vleugeltjesbloem dikwijls wordt aangetroffen (zie kader). Zo liggen de opnamen duidelijk boven het waterpeil (80 tot 120 cm), waardoor er geen winterinundatie kan plaatsvinden en is het merendeel van de aangetroffen kenmerkende vegetaties waargenomen op een flauwe helling, waar geen stagnant regenwater aanwezig is (Notitie PZH 22 oktober 2008). Vindplaatsen Associatie van Maanvaren en Vleugeltjesbloem De Associatie van Maanvaren en Vleugeltjesbloem (19Aa03) komt voor in een smalle gordel aan de randen van duinvalleien in de overgangszone tussen de hygroserie en de xeroserie (eenvoudig gezegd: tussen "aan hoog grondwater gebonden" tot "goed aan droogte aangepast"). De standplaatsen zijn dus vochtiger dan de droge duinen, maar minder nat dan de valleien. Dikwijls staat de gemeenschap onder (enige) invloed van grondwater, maar groeit alleen op plaatsen die in de regel niet geïnundeerd raken (Schaminée et al., 1996). Op landschapsschaal bezien is het voorkomen van de Associatie van Maanvaren en Vleugeltjesbloem in deze meer nabij de kust gelegen duinen verrassend. Veelal wordt deze plantengemeenschap (in goed ontwikkelde vorm) verder landinwaarts in oudere, (oppervlakkig) uitgeloogde duinen aangetroffen. Vooral de goed ontwikkelde vegetaties op de vroongronden van de West- en Middelduinen op Goeree zijn kenmerkend (Ministerie van LNV, 2008b). Welke factoren en processen tot ontwikkeling van de Associatie van Maanvaren en Vleugeltjesbloem op 24 oktober /7

4 deze atypische landschapsecologische locatie in Voornes Duin hebben geleid, is vooralsnog niet duidelijk. Kijkend naar tabel 1 betekent dit dus dat H2130C plaatselijk met een goede floristische kwaliteit aanwezig is. Hierbij moet wel worden opgemerkt dat de Associatie van Maanvaren en Vleugeltjesbloem in mozaïek met de rompgemeenschap SBB-19A-c aangetroffen is en dat dus niet het volledige oppervlak van 800 m 2 als goed ontwikkeld H2130C beschouwd kan worden. Op basis van de waarnemingen wordt geschat dat in de eigendommen van Natuurmonumenten ca 800 m 2 habitattype H2130C van matig tot goede (floristische) kwaliteit aanwezig is. De eindconclusie is dus dat H2130C met een areaal van ca m 2 met een matige kwaliteit en ca. 800 m 2 met een matig tot goede kwaliteit voorkomt. Abiotische randvoorwaarden Heischraal grasland komt voor op voedselarme, uitgeloogde zandgronden. Vaak ontstaat het op plekken waar de zuurgraad langdurig gebufferd wordt. In de duinen gaat het dan vooral om de randen van natte duinvalleien in kalkarme of oudere, oppervlakkig ontkalkte duinen. Capillaire opstijging met basenrijk grondwater en een hoge basenverzadiging van het adsorptiecomplex is essentieel om verdere verzuring tegen te gaan. Begrazing is noodzakelijk om vergrassing (al dan niet door de toename aan stikstofdepositie) tegen te gaan (Ministerie van LNV, 2008a). Bedreigingen Wanneer H2130C niet beheerd wordt, leidt natuurlijke successie (een opeenvolging van vegetatietypen) tot het verdwijnen ervan. Beheermaatregelen om deze natuurlijke successie te remmen, zijn dan ook essentieel. Het wegvallen van dit beheer, zijnde begrazing, heeft geleid tot de achteruitgang van H2130C. Ook de sterke achteruitgang van het konijn in de afgelopen decennia is hier debet aan. Parallel daaraan treedt de successie door diverse oorzaken (waaronder depositie van stikstof en verhoogde mineralisatie in opgehoopt organisch materiaal) versneld op. Als gevolg hiervan zijn verrijking van de bodem en vervilting van de vegetatie opgetreden. Maaien in plaats van het vroegere begrazen van de duingraslanden leidt wel tot de noodzakelijke verschraling, maar heeft niet de gewenste invloed op de vegetatiesamenstelling. Zo domineren in plaats van de kenmerkende laagblijvende soorten meer soorten van hooiland (Veldzuring, Smalle weegbree, Gestreepte witbol, Grote ratelaar). Ook komen er meer bomen en struiken (Berk, Eik en Meidoorn) als kruidlaag in de opnamen voor. Herstel- en instandhoudingsbeheer Begrazing van de vegetaties is dan ook de belangrijkste instandhoudingsmaatregel. Op Goeree heeft beweiding met runderen, vaak voorafgegaan door eenmalig maaien, in tien jaar geleid tot verregaand herstel van (onder andere) de Associatie van Maanvaren en Vleugeltjesbloem (Annema & Jansen, 1998). De effectiviteit van begrazing is wel sterk afhankelijk van de mate van verruiging. Bij veel verruiging moet deze eerst eenmalig verwijderd worden. Vooral op kleine oppervlakten is handwerk gewenst. Op plaatsen waar struweel verwijderd is, is vervolgbeheer noodzakelijk. Dit vervolgbeheer bestaat uit jaarlijks één- tot tweemaal maaien van de hernieuwde (wortel)opslag van struwelen en afvoeren van het maaisel. Zodra hergroei vanuit wortels onder controle is (ongeveer na vijf jaar), kan het maaibeheer gestaakt worden. De ontstane voedselrijke toplaag kan een belemmering in het gewenste herstel van H2130C vormen. Plaggen is een maatregel om de voedselrijke toplaag van de bodem te verwijderen, die 24 oktober /7

5 wordt toegepast voor herstel van H2130A (kalkrijk grijs duin). H2130C komt echter voor in oude duinen waar de kalk uit de wortelzone is uitgespoeld. Plaggen is daarmee meestal niet wenselijk. Hiermee wordt immers de kalkrijke ondergrond aan de oppervlakte gebracht. Wanneer de ontkalkte bovenlaag echter dik genoeg is (>20cm), is te overwegen om de voedselrijke toplaag te verwijderen waarmee de voedselarmere, maar nog steeds uitgeloogde ondergrond (dus niet het minerale zand) aan het oppervlak komt. Tevens zou dit ertoe kunnen leiden dat gebufferd grondwater dichter aan het oppervlak en daardoor (meer) in de wortelzone van de vegetatie terecht komt. Voordat tot plaggen overgegaan wordt, is onderzoek naar bodem en (geo)hydrologie echter essentieel. Voor de instandhouding moeten de duingraslanden vervolgens blijvend begraasd worden. Voorgestelde te bereiken situatie Op grond van de kennis over de actuele situatie en de mogelijkheden voor herstelbeheer, moet de te bereiken situatie voor H2130C worden geconcretiseerd. Kijkend naar de waargenomen plantengemeenschappen wordt geconcludeerd dat met een toegespitst beheer de kwantiteit en kwaliteit van de aanwezige 0,18 ha. als volgt kan worden verbeterd. Noordelijk deel van Voornes Duin (eigendom Zuid-Hollands Landschap) Ter plaatse van de huidige vindplaats van H2130C in de Kleine Heveringen liggen de meeste kansen voor uitbreiding van het areaal en voor kwaliteitsverbetering. Uitbreiding van areaal kan worden bereikt door verwijdering van omliggende struikopslag en uitvoeren van vervolgbeheer. Dit vervolgbeheer bestaat uit het jaarlijks één- tot tweemaal verwijderen van de hernieuwde (wortel)opslag van struwelen en afvoeren van het maaisel. Zodra hergroei vanuit wortels onder controle is (ongeveer na vijf jaar), kan het maaibeheer gestaakt worden en moeten de duingraslanden begraasd worden. Geschat wordt dat zo een verdubbeling van het huidige areaal mogelijk is. Bij kwaliteitsverbetering kan het gaan om kwaliteitsverbetering van de rompgemeenschap SBB- 19A-c zelf en/of om verbetering van SBB-19A-c naar Botrichyo-Polygaletum, dus naar een goede kwaliteit van het subhabitattype H2130C. Kwaliteitsverbetering van SBB-19A-c zelf is mogelijk door de duingraslanden eenmalig maaien gevolgd door permanente begrazing. Het huidige hooilandbeheer moet dus in begrazingsbeheer worden omgezet. Voor een verdergaande verbetering naar Botrichyo-Polygaletum lijken de Kleine Heveringen grotendeels thans te droog. De verwachting is dat het bufferende kalkhoudende grondwater de wortelzone hier in de winter niet bereikt. Mogelijk kan deze situatie worden verbeterd met aanvullende maatregelen, gericht op de (eco)hydrologische situatie. Hiertoe is wel nader (eco)hydrologisch onderzoek ter plaatse nodig. Zuidelijk deel van Voornes Duin (eigendom Natuurmonumenten) Kijkend naar de (landschapsecologische) ligging van deze locaties en de vermoedelijke bijbehorende bodemkenmerken, lijkt het hier te gaan om een te kalkrijke ondergrond voor een optimale ontwikkeling. Toch zijn hier voor H2130C kenmerkende soorten aangetroffen. Mogelijk heeft deze vegetatieontwikkeling zich door lokale, oppervlakkige verzuring voorgedaan. Om de potenties goed in beeld te krijgen, is bodemkundig en (eco)hydrologisch onderzoek nodig. 24 oktober /7

6 Vooralsnog wordt, gezien de atypische landschapsecologische ligging, aangenomen dat hier geen grootschalige potenties voor uitbreiding en/ of herstel zijn. Oppervlakkig ontloogde bodems zijn hier immers alleen in de zeer smalle overgangszone tussen natte duinvallei en droog duin aanwezig. Voor het hier aangetroffen H2130C wordt daarom voorgesteld om in te zetten op behoud van de actuele situatie. Tabel 2: Voorstel concretisering herstel en behoud H2130C in Voornes Duin. Locatie huidige situatie te behouden of bereiken situaties Noordelijke deel m 2 matige kwaliteit (rompgemeenschap SBB-19A-c) m 2 matig tot goede kwaliteit (van rompgemeenschap SBB-19A-c) Zuidelijk deel 800 m 2 matige en goede kwaliteit (mozaïek van SBB-19A-c en 19Aa3) 800 m 2 matige en goede kwaliteit (mozaïek van SBB-19A-c en 19Aa3) Nader te onderzoeken mogelijkheden Aanvullend op de te behouden of bereiken situaties in tabel 2, liggen wellicht elders kansen op uitbreiding van areaal en/ of verbetering van kwaliteit. Hiertoe is echter nader onderzoek nodig: 1. (Eco)hydrologisch onderzoek kan uitwijzen of in het in tabel 2 genoemde noordelijk deel de rompgemeenschap SBB-19A-c (deels) kan worden verbeterd naar Botrichyo-Polygaletum, dus naar een goede kwaliteit van het subhabitattype H2130C. Hiervoor is dit gebied thans te droog. 2. Bodemkundig en (eco)hydrologisch onderzoek kan uitwijzen of in het in tabel 2 genoemde Zuidelijk deel de kwaliteit van de rompgemeenschap SBB -19A-c en het daarin aangetroffen Botrichyo-Polygaletum verder kan worden verbeterd. 3. Van de Heveringen zijn uit het verleden (o.a. 1994) zeer lokaal waarnemingen van Hondsviooltje, Gewone veldbies en Tandjesgras bekend. Tijdens het vegetatiekundige onderzoek van 2008 is het (voor SBB-19A-c obligaat voorkomende) Hondsviooltje hier echter niet waargenomen (Notitie PZH 22 oktober 2008). Op grond daarvan is hier thans geen sprake van een volledige rompgemeenschap. Nader bodem en (eco)hydrologisch onderzoek moet uitwijzen of herstelmogelijkheden bestaan. 4. De Associatie van Maanvaren en Vleugeltjesbloem werd destijds op locaties in duinvalleien rond het Breede Water en Quackjeswater, in duingraslanden rondom het oude biologisch station Weeversduin bij Oostvoorne (Kiwa & EGG, 2007) en bij de Tweede Slag aangetroffen. Tijdens recente inventarisaties is deze associatie (of fragmenten hiervan) hier niet meer aangetroffen. Mogelijk zijn hier wel potenties voor (her)ontwikkeling van H2130C aanwezig. De afgelopen jaren zijn reeds herstelmaatregelen (struweel verwijderd, lokaal geplagd en nu beweid) ingezet bij het Breede Water. De resultaten wijzen op een gunstige vegetatieontwikkeling, maar het is volgens de terreinbeheerder nog te vroeg om te kunnen constateren of H2130C zich hier (weer) gaat ontwikkelen. Naar andere locaties, waar in het verleden (mogelijk) H2130C voorkwam, zoals bij de Tweede Slag, zal bodem en (eco)hydrologisch onderzoek moeten worden gedaan om te beoordelen of hier herstel van H2130C tot de mogelijkheden behoort. 24 oktober /7

7 Geraadpleegde bronnen Annema, M. & A.J.M. Jansen, Herstel van het vroongrondengebied Middel- en Oostduinen op Goeree. Stratiotes 17: Cevat, J., 2004, 2006 & Vegetatieopnamen Kleine Heveringen en Heveringen. Niet gepubliceerd. Kiwa Water Research & EGG, Knelpunten- en kansenanalyse Natura 2000-gebieden. Kiwa Water Research, Nieuwegein/ EGG, Groningen. Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit Directie Kennis, 2008a. Natura 2000 profielendocument en bijbehorende leeswijzer. Voorlopige versie 01 september Ministerie van Landbouw, Natuur en Voedselkwaliteit, 2008b. Aanwijzingsbesluit Duinen van Goeree & Kwade Hoek Schaminée, J.H.J., A.H.F. Stortelder en E.J. Weeda, De vegetatie van Nederland. Deel 3: plantengemeenschappen van graslanden, zomen en droge heiden. Opulus Press, Uppsala/ Leiden. Weeda, E.J., J.H.J. Schaminée en L. van Duuren, Atlas van Plantengemeenschappen in Nederland. Deel 2: Graslanden, zomen en droge heiden. KNNV Uitgeverij, Utrecht. Provincie Zuid-Holland, Notitie "Bevindingen onderzoek aanwezigheid H2130C op Voornes Duin"" d.d. 22 oktober oktober /7