Titel: Neoplatonisme en de filosofie van de Ismā īliyya

Transcriptie

1 Paper Shi itsche Islam Titel: Neoplatonisme en de filosofie van de Ismā īliyya Student: Eric van Lit Studentnummer: Datum: 17 maart 2006 Niveau: 2 Aantal woorden: 2016 Studierichting: Liberal Arts & Sciences 1

2 Neoplatonisme en de filosofie van de Ismā īliyya Tussen de antieke filosofie en de moderne wijsbegeerte zit een aantal eeuwen. In deze periode van academisch verval in West-Europa zweefde de op schrift gestelde gedachten van de Griekse en Romeinse filosofen niet zomaar ergens rond om in de 16 e eeuw bij toeval weer gevonden te worden, in plaats daarvan kwamen de geschriften in handen van Arabieren. Deze Arabieren die in snel tempo grote gebieden veroverden hadden nieuwe ideeën over geloof, de wereld en moraal; zij hadden de Islam als centrale doctrine. Desondanks vonden ze het interessant om de oude Grieken te vertalen en te bestuderen. Keurig vertaald en voorzien van commentaar kwamen deze geschriften in de 16 e eeuw via Spanje weer terug in West-Europa, het is dan ook grotendeels aan de Arabieren te danken dat wij de antieke filosofie kunnen bestuderen. In deze paper wil ik het Neoplatonisme behandelen en de invloed die deze filosofie heeft gehad op de filosofen van de Ismā īliyya. Eerst zal ik het Neoplatonisme uitleggen. Daarna zal ik laten zien hoe deze filosofie in de Islamitische wereld terecht is gekomen en hoe deze specifiek op de doctrines van de Ismā īliyya invloed heeft gehad. Neoplatonisme, een korte introductie Het Neoplatonisme komt tot bloei in de 3 e tot 6 e eeuw na het begin van de Christelijke jaartelling. 1 De belangrijkste filosoof van deze stroming is Plotinus ( ), andere belangrijke filosofen zijn St. Augustinus ( ) en Proclus ( ). 2 Het Neoplatonisme had als basis de werken van Plato, maar verschillende elementen van Aristoteles, de Stoa en andere filosofen werden ook verwerkt. Het Neoplatonisme is het best en het kortst uit te leggen aan de hand van de metafysische ideeën van Plotinus. Plotinus metafysica is als een piramide met verschillende niveaus. In de punt van deze piramide bevindt zich Het Ene, een niveau lager volgt de Nous ofwel De Ideeën, daaronder zit het niveau van de ziel en het laagste niveau is het niveau van de materiële werkelijkheid. Het Ene is enkelvoudig en wordt ook wel Het Goede of Het Schone genoemd. Vanuit deze singulariteit emaneren (vloeien voort) de lagere niveaus. Het Ene is dus de bron van de hele wereld. Het Ene is volledig transcendentaal en dus niet begrijpbaar/observeerbaar, op het niveau van Het Ene kan men alleen Het Ene zijn. 1 Neoplatonisme Wikipedia 2 Griekse en Romeinse Filosofie: 195, 226 en 208 2

3 De Nous is de intelligentie die als eerste emaneert uit Het Ene. Deze intelligentie omvat de Ideeën, een concept wat al was bedacht door Plato. Ideeën zijn abstracte, volmaakte waarheden. Alles wat onder het niveau van deze Ideeën ligt is afgeleid van deze Ideeën, minder volmaakte kopieën als het ware. Vanuit dit opzicht kan men Het Ene ook zien als de meest abstracte, meest volmaakte waarheid, waar de Ideeën op hun beurt weer minder volmaakte kopieën van zijn. Nadruk moet wel gelegd worden op het abstracte karakter van de Ideeën, het is onwaarschijnlijk dat Plotinus dacht dat er een Idee Stoel is, en zo zijn er wel Ideeën als Wijsheid, Dapperheid, Rechtheid etcetera. Onder deze Nous ligt het niveau van de ziel. Het klopt dat de ziel opgesloten zit in een materieel lichaam, maar vanwege het rationele denkvermogen en daardoor de mogelijkheid van contemplatie is de ziel duidelijk hoger in niveau dan de fysieke werkelijkheid. Deze fysieke werkelijkheid is het laagste niveau en bestaat dus uit de wereld die wij direct door onze zintuigen kunnen waarnemen. Doordat dit niveau het verst van Het Ene afligt is dit niveau in vergelijking met de andere niveaus het minst perfect, je zou min of meer kunnen stellen dat de materiële wereld een kopie van een kopie van een kopie van Het Ene is en door opeenstapelende kopieerfoutjes steeds minder op Het Ene is gaan lijken. 3 Het begin van de Islamitische filosofie Het vertalen van filosofische werken van de oude Grieken kwam niet direct op gang na de grote uitbreidingen van gebied onder Arabisch bewind. In en om Syrië waren er al wel in de 6 e /7 e eeuw een aantal Syrische vertalingen aanwezig maar pas rond het jaar 800 (voornamelijk op initiatief van de Abbasidische kalief al-ma mūn) kwam de vertaling van Grieks naar Arabisch en van Syrisch naar Arabisch goed op gang. 4 Een van de eerste mensen die zich met deze antieke wijsbegeerte ging bezig houden was al-kindī ( rond 870). Met name het werk van al-fārābī ( 950) en Ibn Sīnā (ook bekend als Avicenna, 1037) heeft een grote invloed gehad op het vervolg van de Islamitische filosofie. 5 Opmerkelijk aan al-fārābī s filosofie is zijn waardering van de filosofie, de ratio, als hoger dan religie. Volgens hem is religie meer een imitatie van filosofie, bedoeld om de massa ook op het niveau te laten komen waar de elite kan komen met contemplatie. 6 Al-Fārābī baseerde zich (grotendeels) niet op 3 Plotinus [Internet Encycopledia of Philosophy], Griekse en Romeinse Filosofie: , Enneads In het huis van de islam: 280 en Shi ism: Het bereiken van geluk. Het is wellicht filosofisch interessant om dit te vergelijken met de mening van Plotinus en Augustinus. Zij zagen in de kunst een mogelijkheid voor mensen om door schoonheid in waarnemingen 3

4 Neoplatoonse ideeën (zo verwijst hij zelf naar Timaeus, een werk van Plato 7 ) maar desondanks was in zijn werk wel duidelijk Neoplatoonse invloeden te zien, die dan ook een basis vormden waar andere Islamitische filosofen op konden voortbouwen. Dit was in het bijzonder binnen de Shi a, waar het gebruik van de ratio ( aql) voor theologische problemen en jurisprudentie zonder meer was toegestaan. 8 Neoplatonisme en de Perzische school Het filosofisch denken binnen de Ismā īliyya begint met Muhammad al-nasafī ( 943). Het is zeer waarschijnlijk dat hij de werken Theologie van Aristoteles (wat voornamelijk uit fragmenten van Plotinus bestond van onder andere zijn Enneaden) en een ander pseudo- Aristoteles boek (gebaseerd op Elementen van Theologie van Proclus) heeft gelezen. 9 Zijn filosofie is alleen bewaard gebleven via andere filosofen, die grote stukken van zijn al-mahsūl ( de overgave ) citeerden in hun werken. Zo schreef Abū Hātim ( 934) een boek (al-islāh, de correctie ) in reactie op al-nasafī waarin hij op systematische wijze al-nasafī s filosofie behandelde en bekritiseerde daar waar nodig. De opvolger van al-nasafī, al-sijistānī ( rond 1000) schreef daar weer een kritiek op, genaamd al-nusra ( de ondersteuning ). 10 Wat betreft Neoplatonische filosofie binnen de Ismā īliyya zijn deze drie mannen het meest belangrijk, tezamen worden zij ook wel de Perzische school genoemd. Alle drie waren zogenaamde dā īs, missionarissen van de Ismā īliyya die overal heen reisden om ergens te gaan wonen en daar de Ismā īlīsche doctrine te verkondigen. Een dā ī wist dus erg veel over de Ismā īlīsche ideeën en had uiteraard ook veel tijd om hier over na te denken. Aangezien deze dā īs ook vaak ver van de centrale machtsinstellingen leefden hadden ze ook weinig te vrezen van tegenspraak in de ideeën die zij naar voren brachten (alle drie leefden in Irak/Iran, ver weg van Cairo, het centrum van de Ismā īliyya). Daardoor hadden dā īs ook de vrijheid om kennis die ze op hun reis tegen kwamen te wegen en te interpreteren. Dit verklaard hoe deze Ismā īlīs aan het Neoplatonisme kwamen en de ruimte kregen om dit volledig te incorporeren in hun metafysische systemen. 11 sporen van Het Ene (onbewust) te herkennen, zo kon schoonheid dus een hulpstuk zijn om dichter bij Het Ene te komen. Wist al-fārābī van deze gedachten van Plotinus/Augustinus, en heeft hij dit gebruikt om tot zijn idee te komen dat godsdienst een hulpstuk kan zijn om God te ervaren? Deze vraag gaat echter ver voorbij het bereik van deze paper en zal ik hier dan ook in het midden laten liggen. Zie ook Enneaden 1.6 en Belijdenissen 10:33. 7 Het bereiken van geluk: Shi ism: 49, 51 en 64 9 The Ismā īlīs: 239, Ismā īlī Contribution: The Ismā īlīs: 121 en 235, Shi ism: 175 en The Ismā īlīs: 121, 234 en 235, Shi ism: 175 4

5 De Neoplatoonse metafysica zoals bedacht door deze Ismā īlīs is het meest uitgewerkt en het best bewaard gebleven in al-sijistānī s werk (al-nasafī s ideeën werden niet erg op prijs gesteld en dus niet de moeite waard geacht om te behouden). Het is duidelijk dat met name het compleet transcendentale karakter van Het Ene (die zij met God aanduidden) de Ismā īlīs erg beviel. Zij zagen in deze Neoplatoonse aanpak de beste uitleg van de term al-tawhīd (eenheid van God) en vanuit deze gedachte vonden ze het dan ook irrelevant om een godsbewijs te leveren (een probleem waar de meeste theologen zich juist wel mee bezig houden). 12 Een voor de hand liggende islamisering van het Neoplatonisme is het begrippenapparaat van dit systeem. Zoals gezegd, Het Ene werd vervangen door God (Allāh) en voor Nous kwam aql (Arabische vertaling van intelligentie, de betekenis van Nous) in de plaats. Maar deze Nous werd ook aangeduid met qalam ( pen ), arsh ( troon ) en qadā ( decreet ), allemaal termen uit de Koran (waarschijnlijk om de filosofie legitiemer te maken ten opzichte van voorstanders van een conservatieve Islam). 13 Ook het niveau van de ziel werd vrij letterlijk vertaald met nafs, al werd het ook aangeduid met de termen al-thānī of al-tālī ( de tweede, tegen over de aql die al-awwal of al-sābiq ( de eerste ) werd genoemd). Deze aanduiding van eerste en tweede kwam doordat de Ismā īlīs het Neoplatonisme dieper uitwerkten en beter uitlegden hoe de kosmos is ontstaan en op dit moment is. Voor de Ismā īlīs waren de aql en de nafs duidelijk als respectievelijk eerste en tweede gemaakt door God, en vanuit deze twee emaneerde de rest van de kosmos, aan de ene kant duidelijk in een proces van oorzaak/gevolg maar aan de andere kant wel direct en noodzakelijk (dit laatste punt van noodzakelijkheid en directheid van het ontstaan van de kosmos is weer wel Neoplatoons). De belangrijkste verandering van het systeem is echter nog een stap voor deze aql en nafs. Dit is de verandering van de verandering van de Nous geëmaneerd uit Het Ene in de aql gecreëerd door God. Volgens de Ismā īlīs is de kosmos dus niet compleet noodzakelijk ontstaan, maar heeft God de macht gehad via zijn woord (kalima) om de aql te creëren. Vanuit deze aql is toen de rest van de kosmos zoals hierboven beschreven direct en noodzakelijk ontstaan. 14 Net zoals in het Neoplatonisme was ook voor de Ismā īlīs het belangrijk voor individuen om niveaus te stijgen en uiteindelijk één te worden met God (Het Ene). De Ismā īlīs konden hierdoor ook termen als profeten en verlossing invoeren, waardoor ze hun oude metafysica 12 The Ismā īlīs: 240 en 241, Ismā īlī Contribution: 56 en The Ismā īlīs: 241, 242 en 243, Ismā īlī Contribution: 56 en The Ismā īlīs: , Ismā īlī Contribution: 56 en 57 5

6 ten dele tegemoet konden komen. 15 Abū Hātim dacht dat de menselijke ziel als een spoor van de hogere ziel was en dat iedereen die sporen in zichzelf moest zoeken, maar al-nasafī en al-sijistānī dachten dat alle zielen tezamen de wereldziel maakten en dat door ieders perfectie ook de wereldziel steeds perfecter kon worden. Vanuit deze gedachte is het uiteraard maar een kleine stap om te redeneren dat via de Profeten (nātiqs), die uiteraard de mensen zijn die God zijn geweest of in ieder geval kennis hebben gekregen van de aql, de mensheid steeds meer perfecte kennis krijgt en steeds de aql kan doorgronden. De Qā im (de laatste profeet, die verlossing zal brengen) zal bij zijn komst compleet perfecte kennis vrijgeven waardoor iedereen een perfect goed leven zal lijden. 16 Al-Kirmānī en de weg naar het heden Het is niet helemaal duidelijk hoe snel deze Neoplatoonse kijk op de Ismā īlische doctrine door de hele Ismā īliyya geaccepteerd werd, maar het lijkt er op dat al onder het bewind van de Kalief al-mu izz ( ) de ideeën van al-nasafī, Abū Hātim en al-sijistānī Cairo hadden bereikt. 17 Al-Kirmānī ( rond 1020), een dā ī uit Irak is rond het begin van de 11 e eeuw naar Cairo gegaan om daar zijn al-riyād ( de tuin ) voor te leggen aan het Fātamitische bewind. Dit werk was gebaseerd op dat van al-nasafī, Abū Hātim en al-sijistānī maar ging veel verder en deed op veel punten veel minder moeite om tegemoet te komen aan de oude doctrine. In het kort komt al-kirmānī s theorie op het volgende neer. Net zoals de eerdere filosofen creëert God het eerste Intellect. Vanuit dit Intellect emaneert een tweede intellect, de ziel. Al- Kirmānī zegt nu dat hierna nog eens acht intellecten emaneren, het derde tot en met het negende intellect bewegen de zeven planetaire sferen en de tiende (de laatste) wordt het Functionele Intellect genoemd die als een demiurg 18 regeert over de ondermaanse wereld. In zijn systeem doet hij geen moeite om termen van de oude doctrine in zijn nieuwe systeem te verwerken al ziet hij wel een analogie tussen de opbouw van zijn systeem en de religieuze hiërarchie. Zo correspondeert het eerste intellect met de Profeet, het tweede met zijn opvolger, het derde met de Imam enzovoort tot het tiende niveau wat correspondeert met de dā ī Voor een korte inleiding in de vroege doctrine van de Ismā īliyya, zie Shi ism: The Ismā īlīs: , Ismā īlī Contribution: 54 en Zie The Ismā īlīs: 242 en 245 en vergelijk Shi ism : Een demiurg is een schepper en heerser van een materiële wereld 19 The Ismā īlīs: 245 en 246, Shi ism : 177 6

7 Het is weer niet helemaal duidelijk of al-riyād als officiële doctrine werd aangenomen (wellicht om het oosten van het rijk mild te stemmen en tegemoet te komen) 20 maar het is wel duidelijk dat dit werk de invloedrijke filosofen al-mu ayyad en Nāsir-i Khusraw er toe heeft aangezet om essentiële Neoplatoonse ideeën in hun werk in te voeren. Vanuit hier is de doctrine van de moderne Ismā īliyya ontstaan (met name verder ontwikkeld door de Tayyibī in Yemen). 21 Zo is de invloed van het Neoplatonisme op de Ismā īliyya vandaag de dag nog steeds duidelijk aanwezig. Eric van Lit 20 Zie The Ismā īlīs: 245 en 246 en vergelijk Shi ism : The Ismā īlīs: , Shi ism : 176 en 176 7

8 Bronnen Al-Fārābī, Het bereiken van geluk. Filosofie van Oudheid tot Renaissance, pp Company of Books, Amsterdam. Daftary, Farhad, The Ismā īlīs Their History and Doctrines, Cambridge University Press, Cambridge. Halm, Heinz, Shi ism, Second Edition. Edinburgh University Press, Edinburgh. Madelung, Wilfred, Aspects of Ismā īlī Theology: The Prophetic Chain and the God beyond Being. Hs. 3 in Ismā īlī Contributions to Islamic Culture, ed. door Seyyed Hossein Nasr. Imperial Iranian Academy of Philosophy, Tehran. Moore, Edward, Plotinus, Internet Encyclopedia of Philosophy. Te bereiken via: Neoplatonisme, Wikipedia. Te bereiken via: Plotinus, Enneads 1.6. Hs. 4 in Aesthetics: The Classic Readings, ed. door David E. Cooper. Blackwell Publishing Ltd, Oxford. Steel, Carlos, Nieuw Platonisme. Hs. 8 in Geschiedenis 1: Griekse en Romeinse Filosofie, ed. door K.A. Algra, F.A.J. de Haas, J.M. van Ophuijsen en C.G. Steel. Faculteit Wijsbegeerte Universiteit Utrecht, Utrecht. Versteegh, Kees, Wetenschap in de Islamitische samenleving. Hs. 12 in In het huis van de islam, ed. door Henk Driessen. Uitgeverij SUN, Nijmegen/Amsterdam. 8