Dagverzorging voor oudere migranten

Transcriptie

1 Dagverzorging voor oudere migranten Een kleurrijk onderzoek naar de toegankelijkheid van cultuurspecifieke dagverzorging en de invloed van deze voorziening op de gezondheid Auteur: Moniek Willemstein Studentnummer: Onderwijsinstelling: Vrije Universiteit Amsterdam Studie: Algemene Gezondheidswetenschappen Masterrichting: Prevention & Public Health Begeleiders: Kristel Logghe (Vrije Universiteit) en Rohina Raghoebier (ActiZ) Stageorganisatie: ActiZ, landelijke brancheorganisatie voor zorgondernemers, te Utrecht Datum: Augustus ECTS 1

2 Voorwoord Deze scriptie is geschreven in het kader van de afsluiting van mijn studie Algemene Gezondheidswetenschappen aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. Het betreft een onderzoek naar toegankelijkheid van cultuurspecifieke dagverzorging voor oudere migranten en een exploratie naar de betekenis van deze voorzieningen voor de gezondheid van deze ouderen. Ik ben blij dat ik mij tijdens mijn afstuderen heb mogen verdiepen in dit interessante onderwerp. Het was leuk om op locatie met zo veel verschillende ouderen te kunnen praten. Ik wil hen allen bedanken, dat zij mij vaak met veel enthousiasme hun verhaal hebben verteld. Deze ouderen mogen zeker niet vergeten worden! Ook iedereen die mij heeft geholpen in contact te komen met de ouderen, wil ik hartelijk danken. Hiertoe behoren zeker de begeleidsters van de dagverzorging waar ik steeds zo gastvrij ben ontvangen. Een woord van dank gaat natuurlijk ook uit naar mijn beide begeleiders in dit proces, Kristel Logghe van de Vrije Universiteit en Rohina Raghoebier van ActiZ. Zij hebben dit onderzoek voor mij mogelijk gemaakt. Ik wil op deze plek ook mijn lieve ouders bedanken die mij alle ruimte hebben gegeven om te kunnen studeren. Stefan, mijn vriend, wil ik ten slotte bedanken voor zijn steun, vooral wanneer ik het even wat minder zonnig zag! Het was op tijden stressvol om onderzoek te doen naar een groep voor mij onbekende ouderen met een voor mij tevens nieuwe methode van onderzoek. Desalniettemin ben ik trots op wat er nu voor u ligt en ik hoop dan ook dat u het met veel plezier en interesse zal lezen. Utrecht, augustus 2008 Moniek Willemstein 2

3 Samenvatting Oudere migranten vormen een groeiende groep in de Nederlandse samenleving. Een aantal gezondheidsproblemen, zoals suikerziekte en depressie, komen bij hen in onevenredige mate voor. In de toegang en het gebruik van de reguliere ouderenzorg bestaan voor hen echter nog een aantal knelpunten. Er zijn om deze reden diverse cultuurspecifieke voorzieningen voor ouderenzorg opgezet. Het onderhavige onderzoek heeft zich gericht op cultuurspecifieke dagverzorging. Het bestaan van dergelijke cultuurspecifieke voorzieningen kan door de bezuinigingen in de zorg echter ter discussie komen te staan. Met dit onderzoek wordt beoogd een bijdrage te leveren aan deze discussie en tevens aan het interculturalisatieproject van ActiZ, de landelijke brancheorganisatie voor zorgondernemers in Nederland. Daarnaast dient deze scriptie ter afsluiting van de studie Algemene Gezondheidswetenschappen aan de Vrije Universiteit te Amsterdam. De volgende hoofdvragen staan centraal in dit onderzoek: 1) Wat zijn de succesfactoren en faalfactoren van toegankelijkheid van cultuurspecifieke dagverzorging (vanuit cliëntperspectief)? 2) Welke belemmerende en bevorderende factoren hebben invloed op de ervaren gezondheid van oudere migranten die gebruik maken van cultuurspecifieke dagverzorging? Om antwoord te kunnen geven op deze onderzoeksvragen is een theoretisch kader opgesteld. Voor de eerste onderzoeksvraag zijn de barrières voor migranten in de toegang tot de professionele ouderenzorg uit de literatuur gedestilleerd. De tweede onderzoeksvraag is beantwoord met behulp van het model van Stronks (2004) en het VTV-model (RIVM, 2002). Aanvullend op deze modellen zijn de belangrijkste knelpunten die oudere migranten kunnen tegenkomen bij het gebruik ouderenzorg in kaart gebracht. Het betreft een kwalitatieve studie en dient ter verkenning van het onderzoeksgebied. Derhalve moet het gezien worden als een voorloper op grootschaliger, kwantitatief onderzoek. Ter beantwoording van de onderzoeksvragen is gebruik gemaakt van topicinterviews met twintig cliënten van diverse cultuurspecifieke dagverzorging. Daarnaast zijn er korte semi-gestructureerde interviews afgenomen bij begeleiders en/of coördinatoren van de locaties voor dagverzorging, grotendeels ten behoeve van achtergrond informatie. Voor de analyse van de interviews is het kwalitatieve data-analyseprogramma Kwalitan versie 5.0 gebruikt. De wervingskanalen van cultuurspecifieke dagverzorging en reguliere dagverzorging verschillen onderling. De geloofsgemeenschap en culturele welzijnsorganisatie blijken belangrijke formele wervingskanalen te zijn voor cultuurspecifieke dagverzorging. Ook de huisarts en het huisbezoek kunnen als wervingskanaal dienen, in het bijzonder om sociaal geïsoleerde oudere migranten te bereiken. Informele mond-totmondreclame is echter het meest succesvolle wervingskanaal voor de cultuurspecifieke dagverzorging. Geconcludeerd kan worden dat voor het werven van oudere migranten voor de ouderenzorg, vertrouwen in de informatiebron en waardering van de voorziening belangrijke succesfactoren zijn. Het gebruik 3

4 maken van sleutelfiguren kan een manier zijn om bij oudere migranten vertrouwen in de voorziening te wekken. Het naar voren brengen van het aanbod aan sociale en niet-sociale activiteiten in voorlichting over de voorziening kan tevens een succesfactor vormen voor de toegankelijkheid, evenals het duidelijk maken van de AWBZ vergoeding voor deelname. Onbekendheid van het fenomeen dagverzorging onder oudere migranten is echter nog een belemmering voor de toegankelijkheid, evenals de beperkte cliëntencapaciteit van de bestaande cultuurspecifieke voorzieningen. Het bieden van een directe aanleiding voor het eerste bezoek aan de dagverzorging is een mogelijke succesfactor voor de toegankelijkheid. Bijvoorbeeld wanneer de culturele welzijnsorganisatie de afspraak heeft geregeld of wanneer de oudere migrant persoonlijk is uitgenodigd door de begeleider of een cliënt van de dagverzorging. Bij de inschrijvingsprocedure is hulp van de begeleiding een mogelijke succesfactor. Een goede fysieke bereikbaarheid van de dagverzorging kan daarnaast de toegankelijkheid verhogen. Het regelen van vervoer voor cliënten en het zich vestigen in een buurt waar veel potentiële cliënten wonen, kunnen hieraan bij dragen. De meeste respondenten stonden overigens niet afwijzend tegenover een reguliere dagverzorging, maar zagen wel voordelen in de cultuurspecifieke variant. Cultuurspecifieke dagverzorging kan door zich binnen een verzorgingshuis te vestigen, weer bijdragen aan het opbouwen van het vertrouwen van oudere migranten in deze vorm van intramurale, reguliere ouderenzorg. Uit de onderzoeksresultaten kwam meest duidelijk de positieve invloed van het sociale contact op de (subjectieve) gezondheid van oudere migranten naar voren. Dagverzorging blijkt namelijk effectief tegen eenzaamheid. De medecliënten en begeleiders op de dagverzorging kunnen oudere migranten verder voorzien van praktische, emotionele en informationele steun. De afwezigheid van een taalbarrière in de omgang met medecliënten en begeleiding is voor velen van belang. Stressklachten voortkomend uit eenzaamheid en piekeren in de thuissituatie, kunnen gereduceerd worden d.m.v. het bieden van sociaal contact en afleiding van negatieve gedachten door een nuttige dagbesteding. Cultuurspecifieke dagverzorging kan daarnaast bijdragen aan het bestrijden van lichamelijke inactiviteit van haar cliënten, wanneer een vast onderdeel van het programma aan beweging wordt gewijd. Afleiding van negatieve gedachten en verlichting van stijfheid en bepaalde klachten van het bewegingsapparaat zijn positieve effecten die kunnen optreden als gevolg hiervan. Oudere migranten kunnen op de dagverzorging tevens in aanraking worden gebracht met zorgvoorzieningen, zoals fysiotherapie. Gebruik van deze voorzieningen kan hierdoor verhoogd worden. Tevens zijn er wat aanwijzingen voor een signaal- en doorverwijsfunctie van de begeleiding en kan op de dagverzorging begeleiding bij medicatiegebruik en het volgen van een medisch dieet worden geboden. Ook kunnen oudere migranten op deze plek bereikt worden voor gezondheidsvoorlichting, waaraan een zekere behoefte blijkt te bestaan onder oudere migranten. Het afstemmen van de inhoud en de manier van presentatie op de etnisch-culturele achtergrond van de cliënten en het rekening houden met de voertaal van de ouderen, kan de informatieoverdracht ten goede komen. 4

5 Aandacht voor religie en de aanwezigheid van een bidruimte kunnen eveneens van belang zijn voor het welbevinden van cliënten. Dit geldt ook voor gezonde maaltijden aangepast aan de culturele achtergrond en in het bijzonder aan eventuele religieuze voedingsvoorschriften van cliënten. Het verschaffen van taalles kan tevens positief uitwerken op het welbevinden van oudere migranten. Het kunnen delen van herinneringen aan het land van herkomst en bepaalde gebruiken en gewoontes kan oudere migranten daarnaast een vertrouwd gevoel geven. Veelvoorkomend probleem is echter een te kleine leefruimte van de dagverzorging, wat ten koste kan gaan van het comfort wat de voorziening haar cliënten biedt. De resultaten kunnen een eerste aanzet vormen tot verbetering van de toegankelijkheid van ouderenzorg voor oudere migranten. Tevens kunnen de resultaten een bijdrage leveren aan de discussie rondom het bestaansrecht van cultuurspecifieke zorgvoorzieningen. Aanbevolen wordt om een grootschaliger onderzoek op te zetten, waarin cultuurspecifieke dagverzorging, wat betreft de toegankelijkheid en het effect op de gezondheid voor oudere migranten, wordt vergeleken met reguliere dagverzorging. 5

6 Inhoudsopgave 1. Inleiding Aanleiding Context en probleemdefinitie Doelstelling en relevantie Vraagstellingen Operationalisering van begrippen Allochtoon en migrant Cultuurspecifiek Dagverzorging Etniciteit Toegankelijkheid Ervaren gezondheid Ouderen Opbouw van de scriptie Sociografie oudere migranten Aantallen en herkomst Migratiegeschiedenis en samenstelling Turkse en Marokkaanse ouderen in Nederland Surinaamse en Antilliaanse ouderen in Nederland Indonesische en Molukse ouderen in Nederland Sociaal-economische positie Arbeid Armoede Sociaal-culturele integratie Gezondheid van oudere migranten in Nederland Gezondheidsindicatoren Leefstijlfactoren Chronische aandoeningen Psychische aandoeningen Gezondheid en levenssituatie Sociaal-culturele integratie en gezondheid Gebruik van de professionele ouderenzorg Mantelzorg Schets interculturele dagverzorging Theoretisch kader toegankelijkheid van de ouderenzorg voor oudere migranten Formele toegankelijkheid Aanmeldingsprocedure en financiële procedure Financiële bijdrage Fysieke afstand tot de zorgvoorziening Onbekendheid met de voorzieningen voor ouderenzorg Taalbarrière en geletterdheid Cultuurbepaalde wensen en behoeften Vertrouwen in de professionele ouderenzorg Zorgopvattingen van allochtonen Sociale invloed Theoretisch kader belemmerende en bevorderende gezondheidsfactoren Model van Stronks (2004) Specifieke determinanten

7 Leefstijl Fysieke omgeving Sociale omgeving Psychosociale stress Gebruik van de gezondheidszorg Onderliggende processen gezondheidsbeïnvloeding Genetische factoren Migratiegeschiedenis Positie in het gastland Culturele kenmerken en acculturatie Etnische identiteit Determinantenschema Volksgezondheid Toekomst Verkenning (RIVM, 2002) Knelpunten in gebruik ouderenzorg Storing in de communicatie Taalbarrière Cultuurverschillen Voedsel Religieuze wensen en behoeften Geïntegreerd concept model Methoden en technieken Onderzoekspopulatie Onderzoeksontwerp Dataverzameling Literatuuronderzoek en documenten analyse Topicinterviews Het werven van respondenten Semi-gestructureerde interviews met begeleiders en/of coördinatoren Dataverwerking en data-analyse Kenmerken respondenten Geslacht Leeftijd Herkomst Religie Zorggebruik Huishoudelijke hulp Redenen van deelname Resultaten succesfactoren en faalfactoren toegankelijkheid Wijze van toegang Formele wervingskanalen Huisbezoek De huisarts De geloofsgemeenschap Welzijnsorganisaties met culturele achtergrond Informele wervingskanalen Mond-tot-mondreclame Het eerste contact Onbekendheid voorziening Eerste bezoek Sociale invloed bij toegang Beweegredenen voor deelname Toegangsprocedures Indicatie AWBZ-gefinancierde zorg

8 Grond van de indicatie Indicatiestelling Aanmeldingsprocedure Financiering Etnisch-cultureel specifiek aanbod Fysieke bereikbaarheid Zorg in de toekomst Gezondheidsbevorderende en belemmerende factoren Risicofactoren voor het ontstaan van gezondheidsproblemen Migratiegeschiedenis Culturele kenmerken Positie in het gastland Specifieke determinanten vanuit de dagverzorging Sociale omgeving Sociaal contact Sociaal contact buiten de dagverzorging om Eenzaamheid Emotionele steun Lotgenotencontact Praktische steun Informationele steun Vertrouwen in sociale omgeving Afleiding door nuttige dagbesteding Bewegingsactiviteiten Deelname en algemene waardering Bewegingsactiviteit buiten de dagverzorging om Ervaren gezondheidseffect Gezondheidsvoorlichting Gezondheidszorg Advies bij klachten Begeleiding medicatie en dieet Fysiotherapie Overige paramedici Fysieke omgeving De ruimte van de dagverzorging Religie Aandacht voor religie Bidruimte Religieuze voedingsvoorschriften Voeding Voeding & cultuur Gezonde voeding Zelf koken Sociaal-culturele aspecten van de dagverzorging Voertaal op de dagverzorging Taalles Culturele achtergrond medecliënten Houding jegens reguliere dagverzorging Conclusies Succesfactoren en faalfactoren toegankelijkheid Wervingskanalen Bekendheid verwerven Eerste kennismaking

9 9.1.4 Cliëntencapaciteit Financiën Inschrijvingsprocedures Fysieke bereikbaarheid Sociale invloed Etnisch-cultureel specifiek aanbod Toegankelijkheid reguliere ouderenzorg Gezondheidsfactoren Conclusies toepasbaarheid van de modellen Conclusies determinanten Sociale omgeving Afleiding door nuttige dagbesteding Beweging Gezondheidsvoorlichting Gezondheidszorg Fysieke omgeving Religie Voeding Sociaal-culturele aspecten van de dagverzorging Cultuurspecifieke dagverzorging voor oudere migranten Aanbevelingen Aanbevelingen voor cultuurspecifieke dagverzorging Aanbevelingen voor verder onderzoek Discussie Literatuur Bijlage I: Inleidende brief aan zorgorganisaties Bijlage II: Vragenlijst/topiclijst

10 1. Inleiding In de inleiding zullen achtereenvolgens de aanleiding, de context en probleemdefinitie en de doelstelling en de relevantie het onderzoek worden besproken. Daarna zullen de vraagstellingen die in dit onderzoek centraal staan aan bod komen. Ten slotte volgt in de laatste paragraaf van dit hoofdstuk de operationalisering van de gehanteerde begrippen. 1.1 Aanleiding ActiZ, de landelijke brancheorganisatie voor zorgondernemers in Nederland, is begin 2007 gestart met het project Op weg naar een interculturele ouderenzorg in samenwerking met het Coördinatieorgaan Samenwerkende Ouderenorganisaties (CSO) en het Landelijk Overleg Minderheden (LOM). Het doel van dit project is om de moeilijk zichtbare, maar groeiende groep oudere migranten van adequate en professionele ouderenzorg te kunnen voorzien. Het project beoogt hiertoe de interculturalisatie van zorgorganisaties te bevorderen. Binnen het project wordt gewerkt aan de opbouw van een kennisnetwerk over interculturele ouderenzorg. Eén van de onderdelen is een website, waar informatie over dit onderwerp kan worden uitgewisseld. De resultaten van dit onderzoek zullen mogelijk een bijdrage kunnen leveren aan het kennisnetwerk op de website en daarmee aan het proces van interculturalisatie van de bij ActiZ aangesloten zorgorganisaties. 1.2 Context en probleemdefinitie Er is sprake van een forse toename van het aantal oudere migranten in Nederland. Net als onder autochtonen vindt in de migrantenpopulatie een sterke vergrijzing plaats (Loozen & van Duin, 2007). Migranten in Nederland maken momenteel nog erg weinig gebruik van de professionele ouderenzorg, terwijl er onder hen wel degelijk een zorgbehoefte bestaat. Voor deze discrepantie zijn een aantal oorzaken te noemen. Ten eerste is bekend dat oudere migranten vaak een erg negatief beeld hebben van de Nederlandse ouderenzorg, met name van verzorgingshuizen en verpleeghuizen. Ook blijkt dat zorg- en welzijnsvoorzieningen voor ouderen vaak gewoonweg onbekend zijn bij oudere migranten. Het negatieve beeld, wat veel oudere migranten van deze voorzieningen hebben, komt overigens ook grotendeels voort uit onbekendheid. Een derde oorzaak voor het lage gebruik van professionele voorzieningen voor ouderenzorg door migranten is dat zij een aantal specifieke behoeften en wensen kunnen hebben ten aanzien van ouderenzorg, waaraan in de reguliere ouderenzorg in de meeste gevallen niet voldaan wordt (Schellingerhout, 2004). Bovendien maken oudere migranten bij zorgbehoefte vooralsnog voornamelijk gebruik van informele zorg uit hun familienetwerk. Oudere migranten zijn, gezien hun migratiegeschiedenis, dikwijls minder sterk geïntegreerd in de Nederlandse maatschappij dan de jongere generaties allochtonen. Zij zijn derhalve vaak in meerdere opzichten sterk afhankelijk van hun familieleden. Men kan hierbij opmerken dat professionele ouderenzorg niet nodig is zolang het familienetwerk de zorg verleent. Mantelzorg blijkt echter in veel gevallen belastend te zijn voor de 10

11 familieleden. Daarnaast neemt de mate waarin mantelzorg door de kinderen wordt verleend ook steeds verder af (Dagevos, 2001; de Graaff & Francke, 2003; Schellingerhout, 2004). Door de vergrijzing onder de migranten en de afnemende informele zorg zal de zorgvraag van deze groep ouderen toenemen, in het bijzonder in de grote steden waar veel oudere migranten wonen. Zoals uit het bovenstaande valt op te maken, moeten de nodige hindernissen nog overwonnen worden om adequaat aan deze zorgvraag te kunnen voldoen. Zeker aangezien zorg op maat steeds meer het streven is in de professionele, Nederlandse ouderenzorg. Voorzieningen voor ouderenzorg toespitsen op de etnisch-culturele achtergrond van cliënten is een veelgenoemde oplossing om de bestaande knelpunten aan te pakken die oudere migranten tegenkomen in toegankelijkheid en het gebruik van de Nederlandse ouderenzorg. Door voorzieningen specifiek te richten op een bepaalde groep migranten met een gemeenschappelijke etnisch-culturele achtergrond kan gemakkelijker rekening gehouden worden met bepaalde wensen en behoeften zoals taal, voeding en religie. Deze op etnisch-culturele achtergrond toegesneden zorg noemen we cultuursensitieve of cultuurspecifieke ouderenzorg. In hoeverre dit soort voorzieningen een oplossing vormen voor de genoemde knelpunten in de toegang en het gebruik van ouderenzorg door migranten is echter nog niet geheel duidelijk. Dit onderzoek zal zich ter afbakening van het onderzoeksgebied beperken tot de cultuurspecifieke dagverzorging, een voorziening die de laatste jaren in opkomst is. Oudere migranten maken nauwelijks gebruik van reguliere dagverzorging. Cultuurspecifieke dagvoorzieningen zijn vermoedelijk een relatief laagdrempelige manier voor de Nederlandse ouderenzorg om oudere migranten te bereiken. Deze voorzieningen lijken enerzijds een middel te zijn waarmee aanbieders van professionele ouderenzorg deze doelgroep gemakkelijker kunnen bereiken en hen kunnen laten kennismaken met de voorzieningen die zij bieden. Veel voorzieningen voor cultuurspecifieke dagverzorging zijn namelijk gevestigd in reguliere verzorgingshuizen en op deze manier komen de oudere migranten waarschijnlijk ook in aanraking met deze vorm van zorg. Anderzijds kunnen zorginstellingen mogelijk op deze manier inzicht krijgen in een groep potentiële cliënten, waar zij vooralsnog grotendeels onbekend mee zijn. Dagverzorging gericht op oudere migranten lijkt dus een veelbelovende voorziening te zijn. Door voortdurende bezuinigingen in de ouderenzorg kan het bestaansrecht van de cultuurspecifieke voorzieningen echter ter discussie komen te staan. Bovendien is er discussie binnen de (ouderen)zorg rondom de vraag hoe wenselijk scheiding op basis van etnische en culturele achtergrond in de zorg nu eigenlijk is en hoe ver deze separatie van voorzieningen moet gaan. In deze discussie kan de vraag naar de meerwaarde van een dergelijke voorziening een rol komen te spelen. Dit onderzoek beoogt echter niet op deze vragen een concreet antwoord te geven, maar wellicht kunnen de resultaten een bijdrage leveren aan de discussie. 11

12 1.3 Doelstelling en relevantie Met dit onderzoek wordt getracht om de succesfactoren met betrekking tot de toegankelijkheid van cultuurspecifieke dagverzorging voor oudere migranten in kaart te brengen. Het pad naar de cultuurspecifieke dagverzorging toe en de knelpunten en succesfactoren daarbij, kunnen namelijk belangrijke informatie opleveren voor eventuele verbetering van de toegankelijkheid voor oudere migranten tot de cultuurspecifieke dagverzorging, maar ook tot reguliere voorzieningen voor ouderenzorg in het algemeen. Vermoedelijk ontvangt een aanzienlijk aantal oudere migranten nog niet de zorg waar zij behoefte aan hebben. Dit onderzoek is tevens gedaan ten einde te achterhalen welke rol de cultuurspecifieke dagverzorging speelt in de beïnvloeding van de gezondheid van oudere migranten die gebruik maken van deze voorzieningen. Er is vooralsnog weinig bekend over de invloed die de professionele ouderenzorg op de gezondheid van oudere migranten kan uitoefenen, aangezien deze ouderen nog maar weinig gebruik maken van ouderenzorg. Getracht wordt door middel van dit onderzoek meer inzicht te verkrijgen in de factoren die invloed hebben op de ervaren gezondheid van oudere migranten die gebruik maken van cultuurspecifieke dagverzorging. Gezondheid is erg belangrijk voor ouderen, niet in de laatste plaats omdat hun zelfstandigheid hiermee in belangrijke mate samenhangt. De ervaren gezondheid blijkt juist bij de groep oudere migranten te wensen over te laten. Het percentage autochtone ouderen wat de eigen gezondheid als matig tot slecht beoordeelt is 35%. Van de Marokkaanse ouderen kwalificeert echter 81% zijn eigen gezondheid als matig tot slecht. Bij de Turkse, Surinaamse en Molukse ouderen is dit respectievelijk 71%, 61% en 41% (Schellingerhout, 2004). Turkse en Marokkaanse ouderen kwalificeren hun gezondheid bovendien vrijwel nooit als uitstekend, terwijl circa 20% van de autochtone ouderen hun eigen gezondheid als uitstekend beoordeelt (Dagevos, 2001). Het vermoeden bestaat dat cultuurspecifieke dagverzorging voor de groep oudere migranten bij kan dragen aan de bevordering van de gezondheid van deze ouderen en daarmee ook aan de mate waarin zij zelfstandig kunnen blijven functioneren. Opmerking [M1]: cijfers om dit aan te tonen + referentie erbij!! 12

13 1.4 Vraagstellingen Het onderhavige onderzoek richt zich aldus op twee verschillende aspecten van cultuurspecifieke dagverzorging voor oudere migranten. Het eerste aspect is de toegankelijkheid van de voorziening. Het tweede aspect is de invloed op de ervaren gezondheid van cliënten. De hoofd- en subvragen die in dit onderzoek centraal staan luiden als volgt: Opmerking [M2]: Vooral de subvragen vond ik lastig 1) Wat zijn de succesfactoren en faalfactoren van toegankelijkheid van cultuurspecifieke dagverzorging (vanuit cliëntperspectief)? Getracht zal worden deze vraag te beantwoorden door middel van een aantal deelvragen. Aan de hand van literatuuronderzoek zal het antwoord op de volgende vraag worden gezocht: a) Welke barrières bestaan er voor migranten in de toegankelijkheid van zorgvoorzieningen? Door middel van interviews met cliënten van cultuurspecifieke dagverzorging wordt antwoord gezocht op de volgende subvragen: b) Via welke kanalen komen oudere migranten met cultuurspecifieke dagverzorging in aanraking? c) Welke belemmerende en bevorderende factoren zijn van invloed op de toegankelijkheid van de cultuurspecifieke dagverzorging? d) Welke verwachtingen hebben oudere migranten van de cultuurspecifieke dagverzorging? e) Om welke reden(en) gaan oudere migranten gebruik maken van cultuurspecifieke dagverzorging? f) Is er sprake van sociale invloed op de beslissing van de oudere migrant om aan cultuurspecifieke dagverzorging deel te nemen? 2) Welke belemmerende en bevorderende factoren hebben invloed op de ervaren gezondheid van oudere migranten die gebruik maken van cultuurspecifieke dagverzorging? Deze vraagstelling zal worden beantwoord aan de hand van een aantal deelvragen. Deelvraag a zal aan de hand van literatuuronderzoek worden beantwoord. De deelvragen b en c zullen door middel van zowel literatuuronderzoek als interviews worden beantwoord: a) Hoe is het gesteld met de gezondheidssituatie van oudere migranten in Nederland? b) Welke factoren zijn van invloed op de gezondheid van (oudere) migranten in het algemeen en vanuit cultuurspecifieke dagverzorging in het bijzonder? c) Op welke manier kunnen deze factoren invloed uitoefenen op de gezondheid van (oudere) migranten? 1.5 Operationalisering van begrippen In deze paragraaf zullen de in de inleiding en de vraagstelling gehanteerde begrippen nader worden toegelicht. De betekenis van deze begrippen zal zowel in algemene zin als in het licht van het bewuste onderzoek worden besproken. 13

14 1.5.1 Allochtoon en migrant In de literatuur worden de termen allochtoon en migrant nogal eens door elkaar gebruikt. Met de term allochtoon wordt een persoon aangeduid van wie ten minste één van beide ouders uit het buitenland afkomstig is. Er kan onderscheid worden gemaakt tussen eerste en tweede generatie allochtonen. Een persoon die in Nederland woonachtig is, maar in het buitenland geboren is en minstens één ouder heeft die in het buitenland is geboren, wordt aangeduid met de term eerste generatie allochtoon. Een persoon die in Nederland is geboren, maar een ouder heeft die geboren is in het buitenland, wordt aangeduid met de term tweede generatie allochtoon (Centraal Bureau voor de Statistiek [CBS], 2008). De term migrant kan alleen worden gebruikt voor een allochtoon van de eerste generatie. Nagenoeg alle niet-westerse allochtonen van 55 jaar en ouder behoren tot de eerste generatie en kunnen dus tot de migranten gerekend worden. De term migrant benadrukt dat een persoon vertrokken is vanuit het land van herkomst en terecht is gekomen in een andere maatschappij, in een andere cultuur (van Beelen, 2004). Het migratieaspect is van belang in dit onderzoek. In deze studie zal dus voortaan over migranten worden gesproken. In dit onderzoek gaat het vooral om de niet-westerse migranten, dit zijn migranten uit Turkije, Afrika, Latijns- Amerika en Azië. Migranten afkomstig uit Indonesië en Japan worden officieel tot de westerse migranten gerekend (CBS, 2008; Seeleman, Suurmond & Stronks, 2005) Cultuurspecifiek Een definitie van het begrip cultuur luidt als volgt: Een gezamenlijke set van waarden, percepties en aannames die gebaseerd zijn op een gezamenlijke geschiedenis, taal of aangeleerde overtuigingen en ervaringen(van den Oever, van der Kwaak & Wolffers, 2004, p. 84). Een verschillende culturele achtergrond geeft aan dat mensen andere beelden van de werkelijkheid hebben en daarmee zullen zij hun (gezondheids)problemen en de aangeboden zorg mogelijk anders ervaren (Bartels, 2004; Seeleman et al., 2004). Cultuur is echter niet statisch, maar verandert met de tijd (de Valk, Esveldt, Henkens & Liefbroer, 2001). Het verschil in culturele achtergrond tussen zorgbehoevende ouderen is één van de achterliggende motieven voor de oprichting van zogenaamde cultuurspecifieke voorzieningen voor ouderenzorg, zoals cultuurspecifieke dagverzorging. Door het zorgaanbod af te stemmen op bestaande culturele verschillen tussen de doelgroep en autochtone ouderen, kan worden ingespeeld op de achtergrond en de beleving van de diverse groepen oudere migranten in Nederland Dagverzorging De termen dagopvang en dagverzorging worden regelmatig door elkaar gebruikt. Het zijn dan verschillende benamingen voor hetzelfde fenomeen. In dit onderzoek wordt de term dagverzorging gehanteerd. Dagverzorging is een voorziening die valt onder de ondersteunende begeleiding. Deze voorziening beoogt ouderen te ondersteunen in het zo lang mogelijk zelfstandig blijven wonen en functioneren. De gang naar een verzorgingshuis kan op deze manier uitgesteld worden (Zank & Schacke, 14

15 2002). De doelstelling van dagverzorging sluit hiermee tevens aan bij het flankerend ouderenbeleid wat de overheid voert. Zowel voor autochtone als voor allochtone ouderen is zelfstandigheid een belangrijk goed. Anderzijds wordt beoogd met dagvoorzieningen de mantelzorgers te ontlasten voor één of enkele dag(delen) in de week (Zank & Schacke, 2002). Door middel van korte semi-gestructureerde interviews met de begeleiders van de locaties voor cultuurspecifieke dagverzorging is telkens naar de doelstelling van de dagverzorging gevraagd. In de literatuur is namelijk nog weinig bekend over het specifieke doel van deze voorzieningen. Vrijwel alle dagvoorzieningen die in dit onderzoek zijn bezocht, richten zich voornamelijk op het voorkomen en tegengaan van vereenzaming onder de cliënten en niet zozeer op het ondersteunen van de cliënten in Algemene Dagelijkse Levensverrichtingen. De meeste cliënten kunnen zichzelf vrijwel volledig zelfstandig redden en maken thuis alleen gebruik van huishoudelijke hulp. In dit onderzoek duidt de term dagverzorging een dagvoorziening aan die zich over het algemeen voornamelijk op de sociale aspecten van het zelfstandig functioneren richt. De dagvoorziening waar deze studie zich op richt, vraagt van cliënten tevens een indicatie afgegeven door het Centrum Indicatiestelling Zorg (CIZ), als voorwaarde voor deelname. Het CIZ beoordeelt bij de indicatiestelling of de persoon in kwestie recht heeft op zorg vergoed door de Algemene Wet Bijzondere Ziektekosten (AWBZ). Deze indicatie kan worden gesteld naar aanleiding van fysieke, maar ook van psychische of sociale problemen. De gezondheid en de thuissituatie worden hiertoe bekeken en er wordt beoordeeld of deze aanleiding vormen voor een indicatiestelling. Er moet dus een aantoonbaar gezondheidsprobleem zijn, wil de oudere een indicatie voor AWBZ-zorg ontvangen. Tevens moet de informele zorg die wordt geboden door het sociale netwerk van de persoon ontoereikend zijn. Afhankelijk van de klachten en de thuissituatie van de oudere wordt een indicatie voor één of meerdere dagdelen afgegeven op basis waarvan de persoon deel mag nemen aan de dagverzorging. De dagverzorging valt hierbij onder de ondersteunende begeleiding door het CIZ gedefinieerd als: Ondersteund worden bij het dagelijkse leven, bijvoorbeeld bij het hebben van sociale contacten of bij de administratie. Ondersteunende begeleiding kan groepsgewijs of individueel verleend worden. Dit geldt ook voor de begeleiding die op de dagverzorging geboden wordt (Centrum Indicatiestelling Zorg [CIZ], 2008). Cultuurspecifieke dagverzorging is de laatste jaren in opkomst. Het gaat hierbij vooral om dagverzorging voor ouderen afkomstig uit niet-westerse landen en voormalig Nederlands-Indië of het huidige Indonesië Etniciteit Wanneer men het in Nederland heeft over de etniciteit van een persoon dan wordt deze vastgesteld door zijn geboorteland (Seeleman et al., 2005). De reden dat het geboorteland van een persoon als criterium voor etniciteit wordt gebruikt is de stabiliteit ervan. Dit criterium doet echter geen goed recht aan de verschillen die binnen een land van herkomst tussen mensen kunnen bestaan, onder andere in taal en cultuur. Etniciteit kan op verschillende manieren gedefinieerd worden. Eigenlijk is op elke definitie wel wat aan te merken, gezien de complexiteit van het begrip (Stronks, 2004). De volgende definitie zal in dit onderzoek worden gehanteerd: Een etnische groep is een groep mensen met een gemeenschappelijke 15

16 culturele achtergrond door land, herkomst, taal, religie of gewoontes (van Beelen, 2004, p. 33). De term etnisch-culturele ouderenzorg suggereert dat deze vorm van zorg rekening houdt met de in voorgaande definitie genoemde componenten van de etniciteit van de ouderen uit de doelgroep. De in dit onderzoek betrokken locaties voor dagverzorging worden etnisch-cultureel specifiek genoemd, aangezien zij zich op deze kenmerken van de doelgroep trachten te richten en niet enkel op het land van herkomst. Er bestaan bijvoorbeeld aparte voorzieningen voor Hindoestaanse Surinamers, Javaanse Surinamers en Creoolse Surinamers. In dit onderzoek wordt de term cultuurspecifieke dagverzorging gehanteerd als afkorting voor de term etnisch-cultureel specifieke dagverzorging Toegankelijkheid Het RIVM hanteert de volgende definitie van toegankelijke zorg: Er is sprake van toegankelijke zorg als personen die zorg behoeven, zonder grote drempels toegang hebben tot de zorgverlening (Verkleij & Verheij, 2003). Deze definitie zal in dit onderzoek ook worden gehanteerd. Het gaat er bij het bestuderen van de toegankelijkheid van zorg om te achterhalen hoe gemakkelijk men toegang kan krijgen tot de zorg die men behoeft. Wanneer men de toegankelijkheid van zorg beoogt te verbeteren, zullen de succesfactoren en faalfactoren van de toegankelijkheid moeten worden achterhaald Ervaren gezondheid De definitie van gezondheid van de World Health Organisation is de meest gebuikte definitie. De definitie luidt als volgt: Toestand van volledig lichamelijk, psychisch en maatschappelijk welbevinden. Dus niet alleen de afwezigheid van ziekte (Coëlho, 2000). De drie dimensies van gezondheid, zoals genoemd in deze definitie, zijn van belang voor het onderzoek. Het gaat dus om gezondheid in de brede zin. De studie richt zich op de subjectieve gezondheid, ook wel de ervaren gezondheid genoemd. De ervaren gezondheid is een maat voor gezondheid, die veel wordt gebruikt in onderzoek naar gezondheid en gebruik van zorgvoorzieningen (Schellingerhout, 2004). De ervaren gezondheid kan alleen door het individu zelf worden bepaald. De ervaren gezondheid is een maat die alle aspecten van gezondheid meeneemt die voor het individu van belang zijn. Deze aspecten kunnen per persoon verschillen, maar in de meeste gevallen betreft het de drie eerder genoemde dimensies van gezondheid. De relatie tussen ervaren gezondheid en sterfte is erg sterk (Hoeymans, Picavet & Tijhuis, 2005). Opmerking [M3]: Mag ik dit zo zeggen? hoe zit het nu precies met welzijn en gezondheid en moet ik de termen apart hanteren? Ouderen Met de term ouderen worden in dit onderzoek personen van 55 jaar of ouder bedoeld. Dit is de leeftijdsgrens die bij onderzoek en beleid gericht op allochtone ouderen het meest wordt gehanteerd (Schellingerhout, 2004). Zorginstellingen die cultuurspecifieke dagverzorging aanbieden, stellen over het algemeen de leeftijdgrens voor deelname ook op 55 jaar. Deze leeftijdsgrens is echter enigszins arbitrair te noemen. In de literatuur staat vaak vermeld dat migranten eerder oud zijn of zich eerder oud voelen (Beljaarts, 1997). Het belastende bestaan als migrant wordt hiervoor als belangrijke oorzaak genoemd. Het beeld van ouderdom verschilt daarnaast vaak tussen etnische groepen. De pensioengerechtigde leeftijd, zoals die bepaald was in de 16

17 tijd waarop de oudere migranten van nu vertrokken uit het land van herkomst, kan per herkomstland verschillen. De leeftijd waarop men met pensioen gaat, staat in relatie tot het beeld wat men heeft van ouderdom (Beljaarts, 1997; Schellingerhout, 2004). De leeftijdsgrens, waarop een persoon tot de ouderen gerekend wordt, kan dus verschillen tussen etnische groepen. Bij een aantal van de in dit onderzoek betrokken instellingen voor dagverzorging wordt dan ook geen duidelijke leeftijdsgrens gehanteerd. 1.6 Opbouw van de scriptie Hoofdstuk 2 omvat een sociografie van het onderzoeksgebied. Er zal kort worden ingegaan op de aantallen en herkomst van de groepen oudere migranten die tot de onderzoekspopulatie behoren. Ook zal een grove schets worden gegeven van de migratiegeschiedenis en de samenstelling van deze groepen. Tevens zullen de sociaal-economische positie en de situatie met betrekking tot de gezondheid van de belangrijkste groepen oudere migranten hier worden beschreven. Als laatste zal in dit hoofdstuk worden ingegaan op oudere migranten in relatie tot de ouderenzorg. De sociografie zoals die hier zal worden aangeboden, dient ter verheldering van het onderzoeksgebied. Hoofdstuk 3 beschrijft het theoretisch kader met betrekking tot de toegankelijkheid van de ouderenzorg voor oudere migranten. De barrières die migranten kunnen tegenkomen in de toegang tot de professionele ouderenzorg zullen hier worden beschreven, voor zo ver deze bekend zijn in de literatuur. Hoofdstuk 4 omvat vervolgens het theoretisch kader met betrekking tot de factoren die vanuit de cultuurspecifieke dagverzorging invloed kunnen uitoefenen op de gezondheid van oudere migranten. Op deze plek zullen twee modellen worden beschreven die als kapstok zullen dienen ter beantwoording van de onderzoeksvragen. Daarnaast zullen de belangrijkste knelpunten worden beschreven die oudere migranten kunnen ervaren in het gebruik van de Nederlandse ouderenzorg, aangezien deze ook een weerslag kunnen hebben op hun gezondheid. Aan het eind van het hoofdstuk zullen de twee modellen en de knelpunten ter overzicht worden verenigd in één model. In hoofdstuk 5 zal worden ingegaan op de in het onderzoek toegepaste onderzoeksmethoden en - technieken. Hoofdstuk 6 omvat vervolgens de eerste resultatensectie, namelijk een beschrijving van de algemene kenmerken van de respondenten. Hoofdstuk 7 omvat de resultaten uit de interviews met betrekking tot de succesfactoren en faalfactoren van de toegankelijkheid van cultuurspecifieke dagverzorging. Ook wordt er op deze plek kort ingegaan op het beeld wat gebruikers van cultuurspecifieke dagverzorging hebben van de wijze waarop hun zorg in de toekomst eruit moet zien. Hoofdstuk 8 geeft de resultaten uit de interviews weer wat betreft de factoren die de ervaren gezondheid vanuit de cultuurspecifieke dagverzorging kunnen beïnvloeden. In hoofdstuk 9 worden vervolgens de conclusies gegeven op de onderzoeksvragen. In hoofdstuk 10 volgen dan de aanbevelingen voor verbetering van de toegankelijkheid van cultuurspecifieke dagverzorging en voor het bevorderen van gezondheid van cliënten in dergelijke voorzieningen. Daarnaast worden er op deze plek aanbevelingen voor verder onderzoek gedaan. In hoofdstuk 11 zal de discussie volgen met aanbevelingen voor een dergelijk onderzoek in de toekomst. Tot slot zijn er nog enkele bijlagen opgenomen, namelijk de 17

18 wervingsbrief die naar de zorgorganisaties is gestuurd en de voor het onderzoek gehanteerde vragenlijst/topiclijst. 18

19 2. Sociografie oudere migranten 2.1 Aantallen en herkomst Volgens het Centraal Bureau voor de Statistiek waren er in 2005 in Nederland circa plussers onder de migranten (zie tabel 1). Naar verwachting zal dit aantal rond 2015 bijna verdubbeld zijn tot circa (CBS Statline, 2005). De totale groep niet-westerse migranten van 55 jaar en ouder telt momenteel naar schatting ruim personen. De groep oudere, niet-westerse migranten is nog relatief jong (Schellingerhout, 2004). De meeste van hen zijn momenteel namelijk tussen de 55 en 65 jaar oud. Het aandeel 55-plussers onder de autochtonen bedraagt 27%, terwijl dit percentage onder de totale groep nietwesterse migranten slechts 7% is. Van het totale aantal ouderen in Nederland is momenteel nog maar 2,9% van niet-westerse afkomst, maar dit aandeel groeit snel (Schellingerhout, 2004). Het aantal nietwesterse migranten van 65 jaar en ouder zal naar verwachting echter van circa tegenwoordig, toenemen tot ongeveer een half miljoen in 2050 (CBS Statline, 2005). In Rotterdam is het aantal 65-plussers onder de migranten van niet-westerse afkomst in het jaar 2003 in drie jaar tijd zelfs met 40% toegenomen (CBS, 2004). Niet alleen in Nederland stijgt het relatieve aandeel ouderen onder de migranten, ook in de Verenigde Staten is dit het geval. En ook daar maken deze ouderen relatief zeer weinig gebruik van voorzieningen voor ouderenzorg (Dilworth-Anderson, Williams & Gibson, 2002). Een groot deel, namelijk 45,5%, van de oudere migranten woont in de vier grote steden. Het percentage oudere migranten op het totale aantal ouderen is in de vier grote steden dus veel hoger dan elders in het land (Schellingerhout, 2004) Turken ± Marokkanen ± Surinamers ± Antillianen ± Chinezen ± Molukkers ± Overige (m.n. zuid Europeanen) ± Totaal Tabel 1: Het aantal 55-plussers onder de migranten (Bron: CBS Statline 2005) 19

20 De herkomst van migranten in Nederland is divers. Er leven meer dan 230 verschillende etniciteiten in Nederland (Haks et al., 2006). De zeven grote migrantengroepen zijn Turken, Marokkanen, Surinamers, Antillianen, Chinezen, Molukkers en overigen (waaronder met name Zuid-Europeanen) (zie tabel 1). Men kan echter niet alle migranten over één kam scheren en spreken over dé migrant. Zelfs binnen een herkomstland verschillen mensen soms nog in taal en cultuur (Haks et al., 2006; Seeleman et al., 2005). 2.2 Migratiegeschiedenis en samenstelling De migratiegeschiedenis speelt een rol bij de samenstelling van de verschillende groepen oudere migranten. De migrantengroepen verschillen onderling niet alleen van elkaar in land van herkomst en etniciteit, maar ook in zaken als leeftijdsopbouw, geslachtsverdeling, aandeel alleenstaanden/weduwen en de motieven voor migratie. Verschillen tussen de groepen oudere migranten kunnen dus niet zonder meer aan etniciteit worden toegeschreven (Schellingerhout, 2004). Hieronder volgt een korte beschrijving van de migratiegeschiedenis van de belangrijkste migrantengroepen die, op de Antilliaanse ouderen na, in dit onderzoek zijn meegenomen Turkse en Marokkaanse ouderen in Nederland De groepen oudere migranten uit Turkije en Marokko bestaan voor het grootste deel uit mannen. Veel van hen kwamen in de jaren naar Nederland als arbeidsmigranten. Voor 83% van de in Nederland wonende, Turkse mannen en voor 95% van de in Nederland wonende, Marokkaanse mannen van 55 jaar en ouder was arbeid de voornaamste reden om te migreren (Schellingerhout, 2004). De meeste van hen kwamen in Nederland werken met het idee na een aantal jaar met het verdiende geld terug te keren naar het land van herkomst. In veel gevallen kwam deze terugkeer er echter niet van, omdat zij er niet in slaagden op de korte termijn voldoende geld te sparen. Bovendien was het toekomstperspectief in het land van herkomst ongunstiger dan in Nederland en veel mannen lieten hun gezin dan ook na verloop van tijd overkomen (van Buren, 2002; Dagevos, 2001). Voor de meeste Turkse en Marokkaanse vrouwen was gezinshereniging aldus het belangrijkste motief voor migratie naar Nederland. Oudere Turkse en Marokkaanse vrouwen zijn dan ook vaak later naar Nederland gekomen dan de oudere Turkse en Marokkaanse mannen. Zij verblijven dus over het algemeen een kortere tijd in Nederland. Veel Marokkaanse en Turkse vrouwen zijn een aantal jaren jonger dan hun man en behoren nu in veel gevallen nog niet tot de 55-plussers. Bij Marokkanen is het leeftijdsverschil tussen man en vrouw gemiddeld genomen overigens groter dan bij Turken het geval is (Dagevos, 2001; Schellingerhout, 2004). Meer dan de helft van de oudere Turkse vrouwen heeft in Nederland betaalde arbeid verricht. Oudere Marokkaanse vrouwen hebben in het verleden echter zelden betaald werk gehad in Nederland. Slechts 2-4% van hen had een betaalde baan (Dagevos, 2001; Schellingerhout, 2004). 20