Oude Sagen en Werkelijkheid.

Transcriptie

1 6 "0 nou, as ie dat najt waiten, nee den bin ie bie mte bie 'n verkeerde buuts eurt. Moar 'k wil wel 'n stuk of wat braiden, want 't goaren is mie tegenswaoreg te duur om te koopen, en leeg zitten doar bin.'k 'n vieand van." Nou zóó is 't goan hier in Pómpwerd, en veur en aleer dat d'r tien doagen vot wassen, wassen d'r honderd bivakmutsen rond en rei, en dei binnen te lande komen op torpedobooten, en dei luu wassen d'r altemaal slim bliede mit. T. K. E. DE HAAS-OKKEN. Oude Sagen en Werkelijkheid. "Elke vertelling heeft een oorsprong, die het altijd voor de geschiedenis belangrijk is na te sporen". BILDERDIJK. Wie dezer dagen van uit Enschede over den Kuipersdijk zijne schreden richt naar de Duitsche grens, die zal als hij daar aan de Knalhutte is aangekomen, verwonderd en ook gedwongen stilstaan. Gedwongen, omdat eene door de Duitschers gemaakte versperring over de grenslijn, hem het overschrijden dier grens belet en verwonderd, omdat die versperring er zoo eigenaardig uitziet. De Duitsche grenswacht heeft voor het maken dezer barrière bij de boeren in den omtrek en de herberg daar aan de grens allerlei voorwerpen bijeen gezocht als oude boerenwagens, stortkarren, biervaatjes, huisraad enz. enz. en die zaken verbonden

2 7 en omwoeld met prikkeldraad, zoodat niemand de grens kan overschrijden. Een gezelschap uit Enschede dat onlangs daar dien eigenaardigen toestand eens kwam opnemen, werd ook door de Duitsche soldaten de toegang tot het groote Duitsche Rijk geweige1 d m t (Ï è mededeeling echter d ~ü er wel kans was om uit de herberg van Sandersküper een glaasje Dortmunder bier te krijgen! Al spoedig passeerden toen een paar glaasjes de grens, terwijl de grenswacht ook niet ongenegen bleek zich een aangeboden glas te laten smaken. Bij deze gelegenheid werd van de prikkeldraadversperring een mooie foto gemaakt. Van bevriende zijde werd mij deze foto op St.-Nicolaasavond als verrassing thuis gezonden, eene verrassing, die mij bijzonder welkom was, omdat deze afbeelding na verloop van jaren eene merkwaardige en belangrijke herinnering zal zijn aan den ernstigen tijd, dien wij beleven. Wat het geschenk nog meer aantrekkelijk maakte, was een bij de foto gevoegd gedicht in de Twentsche taal, dat ik waard vind om in ruimer kring bekend te maken. Daar in dit gedicht mededeeling wordt gedaan van sagen, die in de buurt van de Knalhutte, bij het Aamsveen en op den Enscheder Esch bekend zijn, wil ik tot beter verstaan en genieten van het gedicht en tot het meer bekend worden van deze merkwaardige verhalen daarvan vooraf iets mededeelen. De herinnering aan het heerschen van de pest, of "de zwarte dood" zooals men ze noemde in lang vervlogen dagen, leeft in de bovengenoemde streek nog steeds in oude sagen voort in den mond van het volk. Die zwarte dood richtte schrikkelijke verwoestingen aan onder de bewoners van den Enscheder Esch en die van den daarachter gelegen rand van het Aamsveen. Als een klein wolkje, zoo meldt de sage,

3 8 trok de dood van huis tot huis en waar het binnentrok, stierf mensch en vee. Op 't laatst brandde, zooals de overlevering zegt, nog slechts aan drie haarden het vuur. Het erve Holzik lag woest en onbewoond, een populier keek daar, opgegroeid uit het hout aan den haard, uit den schoorsteen. Op het erve Schouwink vond men een nest met wolven in de paardenkrib, op het Lutje Holzik, bij Groot Huntveld, en op den Hölterhof zelfs in de bedstede. Het is over den Hölterhof dat in het gedicht in 't bijzonder wordt gesproken. Deze Hölterhof blijft nog altijd een geheimzinnige plek. Het is thans een groote weide, dicht bij het Aamsveen; vroeger was het een omwald stuk heidegrond. Opgravingen, nu eenige jaren geleden daar gedaan, hebben duidelijk aangetoond, dat van de negende tot de veertiende eeuw die plek door menschen bewoond is geweest. Ook in de nabijheid vindt men in de heide de plaats weer, waar eenige stukken bouwland lagen. Duidelijk zijn de voren en de verschillende grondstukken te onderscheiden. Vermeldenswaard is het dat de heide in de omgeving van den Hölterhof wordt genoemd Hölteresch, daar in Twente als elders met esch steeds bouwgrond en wel speciaal met rogge bebouwden grond bedoeld wordt. In Duitschland noemt men zulke stukken in de heide "Hochäcker'' en beschouwt ze als bewijzen van zeer oude cultuur. Hardnekkig gaat in die buurt het verhaal dat daar eens een kasteel of althans een "hof" heeft gestaan, zelfs wijst men de plaats aan, waar zich een watermolen zou hebben bevonden en een thans nog bestaande kuil zou de put zijn geweest en wordt nog de wolfskuil genoemd. Overblijfselen van een steenen bouwwerk zijn echter bij de opgravingen nergens gevonden: toch spreekt een overlevering van een

4 9 Heer van Hölterhof, een roofridder, die door Prins Maurits zou zijn gevangen genomen en ter dood gebracht. Hoe de plaag van de pestziekte ten laatste eindigde, dit leert ons weer de sage. Het kleine, dood en verderf aanbrengende wolkje was eens op het punt de achterdeur van het boerenhuis van "de Lappe"*) binnen te trekken, toen het plotseling verdween in een gat in den "stipel", dat is de groote, verticale paal die de "nienduur" (benedendeur = achterdeur, in tegenstelling van de boavendeur" = voordeur) der Twentsche boerenhuizen in tweeën deelt. De Lappe, die dit zag, sloeg ijlings een pin in de opening, zoodat de zwane dood gevangen zat en voor goed verdwenen is! Het zou mij niet verwonderen wanneer dit laatste in verband stond met het teeken ongeveer in den vorm van een zandlooper, dat bij bijna alle boerenhuizen in deze streken op het midden van den "stipel" is te zien. Naar mijne meening diende dit teeken, dat ook thans nog op haast alle nieuw gebouwde boerenhuizen is aangebracht, in vroegeren tijd als voorbehoedmiddel tegen booze geesten en ziekten, die het vee zouden kunnen schaden of dooden. Een zeer geloofwaardig man deelde mij eens mede, dat hij in Lippe Detmold (ook vroeger evenals Twente door Saksen bewoond) een ouden boer gekend had, die steeds het bovengenoemde teeken, vervaardigd van dunne leertjes, aanbracht voor aan de koppen zijner paarden als voorbehoedmiddel tegen ziekten en ongevallen. De sage spreekt hier van een ziekte en dood aanbrengend wolkje, dat in een gat in den *) Een boerderij even over de grens vlak voor 't Aamsveen meestal genoemd "de roode Lappe": naar men zegt, omdat daar vroeger ter waarschuwing van de smokkelaars soms een roodc lap werd uitgehangen. Driem. Bladen, XVe jaarg. 2*

5 10 stipel verdwijnt en onschadelijk gemaakt wordt, en het genoemde teeken, eveneens op den stipel, belette aan booze geesten en ziekten het binnenkomen in de woning, volgens het oude volksgeloof! Zonder twijfel is hier verband tusschen het een en het ander. Het veelvuldig voorkomen van wolven was een gevolg van de ontvolking, door de pest teweeggebracht. De boeren hadden natuurlijk veel van deze roofdieren te lijden, menig stuk vee werd hun door deze beesten afhandig gemaakt. In de 16e en 17 e eeuw werden door verschillende steden gemeenschappelijke wolvenjachten georganiseerd en in de weiden werden op gemeenschappelijke kosten wachters aangesteld om op het vee te passen. Den 12den Juli 1590 maken Ridderschap en Steden van Overijssel bekend, dat ieder,,die een Wulf! can verasehen ende met een roer ofte sunst urne brengen" voor eiken dooden wolf 15 Carolusgulden zal krijgen, later verhoogd tot 25 gulden, echter slechts op vertoon van den kop of het vel. Den 14 Augustus 1675 verscheen een bekendmaking over het dooden of vangen van wolven, waarin voor een Rekelwolf 50, een Moerwolf 60 en voor een jongen wolf 15 Carolus-guldens beloofd werd. De "Oudheidskamer Twente" kwam onlangs in het bezit van een bericht, waarin eenige ingezetenen van het gericht Enschede uit de Marken Lonneker en Eschmarke aan de gedeputeerde staten van Overijssel mededeelden, dat zij drie wolven gevangen hadden, twee in het jaar 1653 en één in het jaar Daarbij verzochten zij, omdat het was "tot conservatie deeser Inwoonderen Bestia/en ende niet kann geschieden als met onderholden van. kostbare panden" hun de premie voor het vangen van wolven te willen uitkeeren.

6 1 1 "Panden" waren groote netten met wijde mazen, die gebruikt werden voor het vangen van grof wild. Op hun verzoek ontvingen de genoemde inwoners de som van 3 X f 25 = f 75, op den 16 januari 1656 uitbetaald. Dat de vrees voor wolven nog lang in de herinnering van het volk is blijven voortleven, bewijst een versje dat nog heden bij een kinderspel gezongen wordt, waarbij één der kinderen, dat zich verstopt heeft, de anderen moet vangen. Wi-j wollen ees noar 'n Mooien Hagen 1 ) - goar'n En halen 'n pot vol knollen. Do kwam ons eenen Wolf te möt, Dee beet ons in de beene. 2 ) Wolf, wolf kom meer oet! Hier volgt thans het gedicht, waarvan ik in den beginne sprak en dat mij aanleiding tot dit schrijven gaf: Ees eenmaal in dage van smos aleer, Wönde op den Hölterhof n'en heer. Kot an 't Aamsven, op de Pruusche grens, Op ne stè, dee's dow van ólds wal kèns. Want 't is nog nich zoo lang elêen, Do ko'j door nog sporen van gravens zeen. De weidekultuur en de ni-je tied Gungen doar over en maakten het liek. Eeuwen al zint der vuurbi'j egoan, Seent doar den Hölterhof hef estaon. Meer van vader op zön, van moond tot moond, Geet doar bi-j de boeren de mare roond, 1 ) Een gedeelte van den luiderhagen te Enschede. 2 ) Voor dit woord stond vroeger bepaald bollen, dat op de knollen rijmde, want in het plat-westfaalsch gebruikt men thans nog het woord bollen voor beenen.

7 12 Hoo doar vervöl in puun en stof, De stèrke geslacht en den Hölterhof. Et was in de tied van de zwatte dood, Op den Enscheder esch was bitteren nood. Op dree hofstèèn alleen an den heerd glom vuur. 'n Blauw dämpken vleug der van duur tot duur, En woar dat blauwe dämpken kwam, Doar störf an den heerd de hèldre vlam, Doar störf de boer, de vrouw, het keend, Et hoes vervöl duur weer en weend. Zoo is 't op den Hölterhof egoan, Met al wat lèven har, was et edoan. Et heet kroop over het roggenlaand 't Dak völ in, grös greuide oet de waand, De duur leut oet de hengen los, Grön greuiden óver de vlooren et mos. 'n Meinschenkeend kwam der noa joar en dag Luk ni-jend woo toch den Hof doar zoo lag Zoo stil en verkommen et hoes en den stal: Hee geet der ees in, an den heerd steet hee al. Doar! Schrik sleet em urn 't hert, hee hört Woo in de bedstèe zich zachte wat rört. Lèft hier nog wat? Is hier nog wel? Doar sprinkt em vuurbi-j en rènt over de dèl De wolvin, de wolvin, dee heerscht op den Hof In de bedstèe wörp ze de welpen of. En wis do now weten wo dat in 't lest Et eind van al dee ellènde is ewest? Et dämpken woar dat ik van sprak in 't begin, Dat wol ook et hoes van de Lappe ees tn,

8 13 Et streek langs de schop op de nienduur an Et vee op de dèl wör al rörig der van. Meer zee doar was in den stipel 'n gat, In den stipel, dee in de nienduur zat. Doar kroop dat wölksken zachte in. De Lappe dee zag 't en ne höltene pin, Dee höw hee met één slag in dat gat En de zwatte dood gevangen zat! Do was 't Ven en den Esch verlöst van den nood, Dee doar joaren ebracht har de zwatte dood. Zoo is dat vertelsel van smos aleer, Now zint der gin wölve en spöke meer, Hoast wast der gin heet meer in 't Almansvèld, Meer 'n joar is 't nog van krieg en gewèld: Kot an 't Aamsven an de Pruusche grèns Geet nog nich veilig 'n Christenmènsch! Doar is ne barrière van koaren en droad, Beervätkes en allerlei huuslik geroad. Gin mènsche geet der van doar noar hier, Gin mènsche, alleenig... Dortmunder bier! J. J. VAN DEINSE. (Overdruk uit Tubantia van 31 Dec. 1914) Zudeln 1 ). (Hunsingoër dialect). "Hei je gain zin aan 'n moaltje levenctige braadschol vrouw?" vroug joehem Kroek en ha i stook zien rooie, 1 ) Venten.