Alles op een rij over... Motivatie in het vo

Transcriptie

1 Alles op een rij over... Motivatie in het vo Tekst Winnifred Jelier Gepubliceerd op Gewijzigd op Beeld Human Touch Photography Hoe motiveer je pubers voor school? Onderzoek van de laatste jaren biedt tal van handreikingen. Leerlingen krijgen de laatste jaren steeds meer ruimte op school om zelf te bepalen hoe en soms ook wat ze leren. Zo hopen we leerlingen te motiveren en gemotiveerd te houden. Leerlingen die zelf mogen kiezen, zijn enthousiaster over het leren en leren daardoor ook beter, is het achterliggende idee (Ryan en Deci, 2000). Naast deze keuzevrijheid ( autonomie-ondersteuning ) spannen veel leraren zich in om de leerstof relevant te maken voor jongeren en gebruiken ze groepsopdrachten en icttoepassingen om leerlingen extra aan te moedigen (Oostdam, 2007). Zijn al die maatregelen nu echt een goed idee of geven we met z n allen zo te veel toe aan de pubers? Aandacht voor motivatie is hoe dan ook belangrijk, blijkt uit onderzoek. Vanaf de brugklas neemt de motivatie voor leren rap af. Leerlingen zitten vaak zichzelf in de weg: ze halen graag hoge cijfers, maar vinden het niet stoer om hun best te doen voor school. Hun prestaties verslechteren soms, domweg omdat ze niet als studiebol te boek willen staan (Kuyper en Van der Werf, 2003). Ze letten minder op, stellen opdrachten uit, besteden steeds minder tijd aan huiswerk en spijbelen soms. Hoe zorg je ervoor dat leerlingen zich (weer) inspannen voor school? Hoe houd je hun aandacht vast tijdens de les en gedurende de rest van het jaar? En hoe voorkom je dat ze alleen maar leren, omdat het nu eenmaal moet? Of is dat laatste misschien genoeg, zolang ze maar leren? Goede relatie Het motiveren van leerlingen begint bij het opbouwen van een goede relatie: leerlingen moeten weten dat ze je kunnen vertrouwen, dat ze niet bang hoeven te zijn om vragen te stellen en dat het niet erg is om fouten te maken, zolang ze er maar van proberen te leren (zie ook Alles op een rij over Orde houden in het vo, september 2016, Didactief). Het meest

2 gemotiveerd zijn leerlingen bij een docent die ze zowel gezaghebbend als vriendelijk vinden, oftewel iemand die aan de ene kant duidelijke regels stelt en handhaaft, en aan de andere kant zich benaderbaar opstelt en goed op de leerling weet te reageren (Brok, 2009). Verwachtingen van leerlingen Leerlingen komen met allerlei opvattingen over je vak of een lesonderdeel de klas binnen die bepalend zijn voor aanvankelijke motivatie. Ze hebben bijvoorbeeld gehoord dat een onderdeel moeilijk is en zijn daarom minder gemotiveerd. Soms zijn dat soort opvattingen gebaseerd op eerdere ervaringen: leerlingen die eerder slecht presteerden, verwachten dat ze weer zullen falen en zijn daarom minder gemotiveerd (Boekaerts, 2003). Ook de sociaal-economische of etnische achtergrond kan een rol spelen: verschillen in achtergrond kunnen leiden tot verschillen in motivatie. Wie dat weet, kan daar op inspelen (Van der Veen e.a, 2014a). Overigens leidt een hoger sociaal milieu niet automatisch tot een hoge motivatie.binnen de hogere schooltypen is het zelfs omgekeerd: daar zijn leerlingen uit lagere sociale milieus het meest gemotiveerd (Hustinx e.a., 2005). In alle gevallen geldt: als leerlingen eenmaal de overtuiging hebben dat ze slecht zijn in een vak, dan is het moeilijk om ze nog van dat idee af te brengen (Boekaerts, 2003). Probeer daarom snel een indruk te krijgen van hoe leerlingen je les binnenkomen. Welk beeld hebben ze? Waarom zijn ze positief of negatief over je vak of een lesonderdeel? Leg vervolgens uit wat je vak of het lesonderdeel (wel) inhoudt, hoe het wel of niet aansluit bij die verwachtingen en benadruk dat het voor iedereen te doen is. Motivatie toont zich niet altijd in eenduidig gedrag. Een leerling kan heel gemotiveerd zijn, maar uit faalangst zich toch passief opstellen en ongeconcentreerd zijn (Van der Veen e.a., 2014b). Maar je kunt er hoe dan ook vanuit gaan dat alle leerlingen te motiveren zijn ongeacht hun aanvankelijke motivatie, achtergrond of het vak (Van der Veen e.a., 2014a). Je moet alleen soms wat langer zoeken naar het juiste knopje. Boeiende lessen De laatste jaren focussen steeds meer leraren zich op het stimuleren van de motivatie van binnenuit (de zogenoemde intrinsieke motivatie in tegenstelling tot werken voor een cijfer of een beloning, de extrinsieke motivatie). Ze geven leerlingen meer grip op hun eigen leren en gebruiken meer activerende werkvormen. Leerlingen krijgen meer invloed op hoe, wanneer of wat ze leren. Ook mogen ze bijvoorbeeld veel samenwerken in groepsopdrachten, leren ze om zelf hun activiteiten te plannen en te evalueren (metacognitieve vaardigheden), sluiten opdrachten meer aan op hun leefwereld en krijgen ze meer les op maat met behulp van ict. Ict kan in ieder geval op de korte termijn motiverend zijn: laat leerlingen bijvoorbeeld een simulatie maken (Van Borkulo, 2009) of geef een opdracht met een educatieve game (Huizenga, nog te verschijnen).

3 Al deze maatregelen werpen hun vruchten af: leerlingen zijn gemotiveerd, nemen verantwoordelijkheid voor hun eigen leren en leren effectief (Van der Veen, e.a., 2014a). Het betekent echter niet dat de aanpak van deze collega s motiverender is dan een traditionelere werkwijze, waarbij de leraar veel stuurt en de leerling minder autonomie heeft. De crux is dat leerlingen weten waar ze aan toe zijn (Stroet, 2013). Wil je leerlingen autonomer laten leren, stel je dan op als begeleider of coach: probeer rekening te houden met wat leerlingen voelen of denken. Ga geregeld met ze in gesprek en biedt ruimte voor hun ideeën of vragen (Stroet, 2013) Biedt ook keuzemogelijkheden (Van der Veen e.a., 2014a/b). Geef leerlingen bijvoorbeeld een lijst presentatieonderwerpen of biedt verschillende alternatieven voor het uitwerken van een opdracht. Ook kun je het bijvoorbeeld aan leerlingen laten in welke volgorde ze opdrachten doen. Houd de keuzeruimte wel begrensd: geef richtlijnen of stel criteria om ervoor te zorgen dat je leerlingen gericht aan de slag kunnen en te voorkomen dat ze te ver af raken van de leerdoelen. Blijf voortdurend in de buurt : zorg dat je toegankelijk bent voor je leerlingen, geef constructief-kritische feedback als je ziet dat leerlingen iets verkeerd doen of complimenteer ze als ze iets goed doen. En blijf wel steeds goed opletten of leerlingen de vrijheid echt aankunnen. Bij sommige leerlingen moet je misschien meer sturen (Van der Veen e.a., 2014b). Sommige leerlingen zijn gemoetiveerd : zij leren, omdat ze bang zijn voor een onverwachte toets of omdat ze zich schuldig voelen als ze niet hun best doen. Zij leren alleen als er constante druk is, maar de kennis beklijft niet, zegt onderzoeker Maarten Vansteenkiste (Van t Spijker, 2013). Probeer deze leerlingen weer het nut te laten inzien van leren en probeer jezelf in hun situatie te verplaatsen. Leg uit waarom een vak of opdracht voor hen interessant of belangrijk is. Probeer ze niet te dwingen, mijd dwingende taal, en geef duidelijk aan wat je van ze verwacht, zoals wanneer en hoe een opdracht ingeleverd moet worden. Laat de lesinhoud aansluiten op de interesses of leefwereld van jongeren. Dat is geen gunst, maar gewoon effectief lesgeven, volgens onderzoekers. Betekenisvolle lessen zijn motiverender en leiden tot hogere prestaties dan lessen die deze relatie missen (Van der Veen e.a., 2014a).

4 Kijk daarom bij je lesvoorbereiding of er een link te leggen valt met bijvoorbeeld populaire cultuur, een trend of een puberthema. Probeer een klassieke roman eens te koppelen aan een populaire televisieserie of bedenk een opdracht waarbij leerlingen zelf relaties leggen met eigentijdse media (Soetaert, 2006). Benader elke leerling zonder vooroordelen. Vooroordelen kunnen zich uiten in wat je zegt, maar ook in non-verbaal gedrag: je stelt een leerling bijvoorbeeld goedbedoeld minder lastige vragen of geeft iemand juist minder tijd om te reageren. Om te voorkomen dat vooroordelen (onbewust) je gedrag te veel gaan sturen, kan het helpen om je te verdiepen in de beweegredenen en achtergrond van leerlingen. En het klinkt vanzelfsprekend, maar toch: probeer bij elke leerling van het positieve uit te gaan (Van der Veen, 2014a). Motiverende beoordelingen Sta je nog niet zo lang voor de klas, dan heb je van collega s misschien wel eens gehoord dat een onvoldoende leerlingen aanspoort om meer hun best te gaan doen. Dat is een misvatting: leerlingen gaan zich na een slecht rapportcijfer soms juist minder inspannen, omdat ze denken dat het toch geen zin heeft (Poorthuis e.a., 2015). Gebruik toetsen liever om te reflecteren op hoe een leerling het gedaan heeft en hoe het de volgende keer eventueel beter kan. Ga vooral geen cijfers vergelijken met die van andere leerlingen en zeker niet klassikaal. Zo kun je leerlingen het gevoel geven dat ze leren voor zichzelf in plaats van voor de toets (Van der Veen e.a., 2014a; Hornstra e.a., 2015). Kies dus liever voor een leergerichte dan voor een prestatiegerichte aanpak. Ook binnen een school die sterk prestatiegericht is, is dit mogelijk. Evalueer het cijfer bijvoorbeeld op basis van getoonde inzet en de mate waarin een leerling vooruit is gegaan. En is het niet per se nodig om een cijfer te geven? Doe dit dan niet en beperk je tot inhoudelijk commentaar. Daar steken leerlingen meer van op (William, 2013; zie voor meer over toetsen Alles op een rij over Toetsen in het vo).

5 Variatie Om lessen ook blijvend interessant te houden zowel voor je leerlingen als voor jezelf kan variatie in instructie of opdrachten helpen, blijkt uit onderzoek. Vooral groepsopdrachten ( coöperatief leren ) kunnen erg motiverend zijn. Het geeft jongeren niet alleen een gevoel van autonomie, leerlingen kunnen ook elkaar motiveren door elkaar te helpen (Thoonen e.a., 2011). Hoe ouder leerlingen worden, hoe belangrijker hun peers voor hen zijn als het gaat om zelfvertrouwen en steun. Zelfs leerlingen die zichzelf elke dag naar school moeten slepen en die op geen enkele manier te motiveren lijken, blijk je door betekenisvolle groepsopdrachten enthousiast te kunnen krijgen voor de lesstof (Frey en Fisher, 2010). Door bewust heterogene groepjes samen te stellen, dus leerlingen van verschillende niveaus, en met een duidelijke rolverdeling, kun je er bovendien voor zorgen dat de samenwerking ook echt voor álle leerlingen motiverend en leerzaam is (Dolmans e.a., 2016). Andere manieren om te variëren zijn bijvoorbeeld: leerlingen een (groeps)presentatie laten geven. Tonen wat je weet aan de buitenwereld (in de klas of daarbuiten, aan ouders of andere klassen) pakt soms motiverend uit.ook de ramen opzetten door een gastspreker uit te nodigen of een educatief uitstapje te maken, kan leerlingen nieuwe energie geven. Wat je ook doet, houd de leerdoelen scherp voor ogen: bereik je ermee wat je beoogt te bereiken? Soms kunnen zulke variaties leuk zijn ter afwisseling, maar blijken leerlingen er gewoon te weinig van op te steken (Van Borkulo, 2009; Huizenga, nog te verschijnen) En besef dat deze alternatieven, zoals het uitnodigen van een gastspreker, niet automatisch inhouden dat je er tijd mee wint (soms zelfs het tegenovergestelde). Moet je zelf enthousiast zijn? Enthousiasme is besmettelijk. Dat werkt twee kanten op: jij kunt met je enthousiasme leerlingen motiveren en zij kunnen jou weer helpen met hun enthousiasme (Veugelers en Derriks, 2012). Belangrijk is dus dat niet alleen je leerlingen, maar ook jijzelf plezier hebt tijdens de lessen. En houd je, ondanks al je inspanningen, toch een leerling over die er als een zoutzak bij zit? Ga dan eens met je collega s om de tafel om te kijken wat daaraan te doen valt. Wat zouden zij doen? Door actief samen te werken kun je vaak snel tot een oplossing komen. Bovendien heeft je collega er misschien ook wat aan, is het niet bij diezelfde leerling dan misschien bij een leerling die zich op een vergelijkbare manier gedraagt (Prince, 2014). Met dank aan Klaas van Veen, hoogleraar Onderwijs en onderwijskunde. Alles op een rij is een artikelenserie waarin Didactief terugblikt op onderwijsonderzoek uit de afgelopen vijftien jaar.

6 Hoe motiveer je leerlingen? - Bouw een goede relatie op met je leerlingen. Zorg voor een veilig, prettig leerklimaat, waarin leerlingen niet bang zijn om vragen te stellen. - Luister naar leerlingen: probeer te begrijpen waarom ze ergens tegenaan lopen. - Biedt leerlingen keuzes, maar wel binnen een duidelijke structuur. - Mijd zo veel mogelijk dwingende taal ( Je moet ). - Laat de lesstof aansluiten op de leefwereld van je leerlingen. Je kunt deze relatie zelf leggen of leerlingen bijvoorbeeld via een thuisopdracht vragen om dit te doen. - Laat leerlingen in groepjes werken aan opdrachten. - Gebruik cijfers alleen als het nodig is en vooral als aanknopingspunt om te reflecteren hoe een leerling het heeft gedaan. - Ga geen cijfers van leerlingen vergelijken. - Probeer elke leerling zonder vooroordelen te benaderen: richt je zo veel mogelijk op de individuele voortgang. - Varieer eens in instructie of opdrachten. Laat leerlingen bijvoorbeeld een presentatie buiten de klas geven of nodig een gastspreker uit. - Kom je er niet uit met een leerling? Vraag dan collega s om raad. Wat zouden zij doen? Dit is de uitgebreide versie van het artikel 'Alles over motiveren in het vo' in Didactief, november Literatuur Boekaerts, M. (2003), Motivation to Learn. The International Academy of Education. Barneveld, Simone, Motiveren kun je leren. Didactief, januari 2003, interview. Brok, Perry den, De ideale docent is tolerant en gezaghebbend. Didactief, december 2009, onderzoek. Borkulo, S. van, The Assessment of Learning Outcomes of Computer Modeling in Secondary Science Education. Universiteit Twente, Groenewegen, Truus, Simulatie geeft inzicht. Didactief, november 2009, onderzoek. Dolmans, D., Verstegen, D., en Beckers, J. (2016). Differentiëren in de klas middels opdrachtgestuurd leren. Maastricht Universiteit/NRO, Beckers, Jorrick, en Verstegen, Daniëlle, Haal meer uit groepjes! Didactief, november 2016, onderzoek. Frey, N., en Fisher, D. (2010). Motivation Requires a Meaningful Task. In: English Journal, 100(1), Headden, S., en McKay, S. (2015) Motivation Matters. Carnegie Foundation for the Advancement of Teaching. Hornstra, L., Veen, I. van der, en Peetsma, T. (2015). Intrinsiek motiveren. In: Bij de les, februari 2015,

7 Huizenga, Jantina, Games motiveren leerlingen. Didactief, juni 2013, onderzoek. Huizenga, Jantina, Games volgens docenten. Didactief, november 2015, onderzoek. Hulleman, C.S., en Harackiewicz, J.M. (2009). Promoting Interest and Performance in High School Science Classes. Science, 326/5958, Hustinx, P., Kuyper, H., en Werf, Greetje van der (2005), De onderwijsresultaten van VOCL'89- en VOCL'93-leerlingen verklaard. GION/Rijksuniversiteit Groningen. Hustinx, Paul, Voorsprong meisjes is niet te stuiten. Didactief, juni 2005, onderzoek. Kuyper, H., en Werf, M.P.C. van der (2003). VOCL 99: De resultaten in het eerste leerjaar. GION, Groningen Kuyper, Hans, Beter dan gemiddeld? Liever niet! Didactief, oktober 2007, onderzoek. Oostdam, R., Peetsma, T., en Blok, H. (2007). Het nieuwe leren in basisonderwijs en voortgezet onderwijs nader beschouwd: een verkenningsnotitie voor het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. Amsterdam: SCO Kohnstamm Instituut. Prince, A. (2014). Motivation: How to Tame the Elephant in the Classroom? Rijksuniversiteit Groningen. Prince, Arnout, Motiveren is teamsport. Didactief, oktober 2014, onderzoek. Ryan, R.M., en Deci, E.L. (2000). Self-Determination Theory and the Facilitation of Intrinsic Motivation, Social Development, and Well-Being. In: American Psychologist, 55, Spijker, Gerda van t, De aansluiting vinden, een vak apart. Didactief, september 2013, onderzoek. Stroet, K., Studying Motivation in Classrooms. Effects of Teaching Practices on Early Adolescents' Motivation. Rijksuniversiteit Groningen/NWO, Ros, Bea, Wees duidelijk over wat je van leerlingen verwacht. Didactief, mei 2015, onderzoek. Thoonen, E., Sleegers, P., Peetsma, T., en Oort, F. (2011). Can Teachers Motivate Students to Learn? In: Educational Studies, 37 (3), Veen, I. van der, Weijers, D., Dikkers, L., Hornstra, L., en Peetsma, T.T.D. (2014a). Een praktijkreviewstudie naar het motiveren van leerlingen met verschillende prestatieniveaus en sociale en etnische achtergrond. Amsterdam: Kohnstamm Instituut. Veen, I. van der, Hornstra, T.E., Roorda, D., en Peetsma, T.T.D. (2014b). Differences in Motivation and The Effects of Autonomy Support on Motivation and Achievement of Students from Non-Western Ethnic Minorities and Ethnic Majority Students. Amsterdam: Kohnstamm Instituut.

8 Veen, Ineke van der, Hornstra, Lisette, Roorda, Debora, en Peetsma, Thea, Motivatie herkennen. Didactief, september 2015, onderzoek. Veugelers, W., en Derriks, M. (2012). Positieve emoties van de leraar. Bronnen van emoties in het lesgeven. Kortlopend onderwijsonderzoek, Onderwijs en samenleving 94. Walton, G.M. en Cohen, G. (2007). A Question of Belonging: Race, Social Fit, and Achievement. In: Journal of Personality and Social Psychology, 92(1): William, D. (2013). Cijfers geven helpt niet. Didactiefreeks nr. 2. Meppel: Ten Brink Uitgevers. Kneyber, René, Cijfers geven werkt niet. Didactief, januari 2013, reportage. Soetaert, R. (2006), De cultuur van het lezen. Den Haag: Nederlandse Taalunie. Welther, Linda, Mensen kunnen niet zonder verhalen. Didactief, februari 2007, interview. Williams, K.C., en Williams, C.C. (2011). Five Key Ingredients for Improving Student Motivation. In: Research in Higher Education Journal, 8,