NEEM JIJ JE VERANTWOOR- DELIJKHEID, ACCOUNTANT IN BUSINESS?

Transcriptie

1 Ontwikkeling financiële functie: NEEM JIJ JE VERANTWOOR- DELIJKHEID, ACCOUNTANT IN BUSINESS? Het rationaliseren van niet moreel gedrag kan grote consequenties hebben voor de accountant zelf, de (accountants)eenheid waar de accountant werkzaam is en voor de beroepsgroep als geheel. Dit artikel gaat specifiek in op accountants in business (AiB s). Hoe zorg je als AiB dat je handelt in het algemeen belang, zoals van accountants wordt verwacht? In dit artikel is een veelvoorkomende casus uit het thema internationaal zakendoen nader uitgewerkt volgens handvatten uit de Verordening gedrags- en beroepsregels accountants (VGBA). In de casus is weergegeven hoe de AiB in de beschreven situatie invulling kan geven aan zijn verantwoordelijkheid om te handelen in het algemeen belang. Drs. Jeanine L. van Gestel RA: Voorjaar 2016 verscheen een artikel in MCA over Moresprudentie voor accountants in business (Bout en Karssing, 2016). Hierin zijn verschillende smoesjes genoemd uit de beroepspraktijk van AiB s. Smoesjes worden in dit artikel gedefinieerd als als niet-steekhoudende argumenten, die gebruikt worden om te rechtvaardigen waarom we onze verantwoordelijkheid verzaken. Het volgende smoesje met bijgaande reactie, uit het hiervoor genoemde artikel, heb ik als uitgangspunt genomen om verder uit te werken volgens handvatten uit de VGBA: Smoesje: Mijn goede gedrag verandert de situatie in dat land niet. Reactie: Klopt. Maar meegaan in het slechte gedrag verandert de situatie ook niet. Wat maakt dit nu een smoesje? Hoe zit het met de verantwoordelijkheid van de AiB als zo wordt gereageerd door de AiB? Is zo n reactie geoorloofd volgens de VGBA? Deze vragen worden nader uitgewerkt aan de hand van de volgende casus. Casus Je bent RA en werkzaam als groepscontroller op het hoofdkantoor van een multinational, Payless N.V. Je bent verantwoordelijk voor de consolidatie van de groep. Aan de hand van informatie over de dochteronderneming in Rusland krijg je het vermoeden dat een aantal werknemers van een dochteronderneming zwart wordt uitbetaald. Als dat inderdaad zo is, dan voldoet Payless N.V. niet aan de relevante wet- en regelgeving. Vraag voor de AiB Wat voor opvolging wordt er in deze situatie van jou als AiB verwacht volgens de VGBA? Hierna is met handvatten uit de VGBA uitgewerkt welke handelingen van de AiB worden verwacht in deze situatie. De uitwerking is in lijn met de structuur van NBA Handreiking 1130 Voorbeelden toepassing van de Verordening gedrags- en beroepsregels accountants (VGBA). Hoezo VGBA? AiB s hebben de verantwoordelijkheid te handelen in het algemeen belang. Overwegende dat het algemeen belang is gediend met gedrags- en beroepsregels ten behoeve van een goede uitoefening van het accountantsberoep, is de Verordening gedragsen beroepsregels accountants (VGBA) bij wet vastgesteld. 1 Om als AiB invulling te geven aan zijn 20 MCA: februari 2017, nummer 1

2 Probleemstelling en onderzoeksvragen: Alle accountants, dus ook de in dit artikel specifi ek aangesproken doelgroep accountants in business, hebben de verantwoordelijkheid te handelen in het algemeen belang. Zodoende kan het rationaliseren van niet-moreel gedrag grote consequenties hebben voor de accountant zelf en de beroepsgroep als geheel. Welke handvatten geeft de VGBA om op een moreel verantwoorde wijze te handelen als accountant in business? Onderzoeksmethode: Literatuuronderzoek, casestudy. Bevindingen: Diverse onderzoeken, en regelgeving als de VGBA, geven bruikbare handvatten hoe op een moreel verantwoorde wijze te handelen als accountant in business. Betekenis voor de financiële functie: Het toepassen van de VGBA in de beroepspraktijk voor accountants in business helpt om op een moreel verantwoorde wijze te handelen als accountant. MCA: februari 2017, nummer 1 21

3 verantwoordelijkheid om te handelen in het algemeen belang zijn in de VGBA de volgende vijf fundamentele beginselen opgenomen: - professionaliteit; - integriteit; - objectiviteit; - vakbekwaamheid en zorgvuldigheid; en - vertrouwelijkheid. Alle registeraccountants en accountant-administratieconsulenten moeten zich overigens houden aan deze beginselen. Hierbij wordt geen onderscheid gemaakt naar de functie die de accountant uitoefent, of de accountant als openbaar accountant, interne accountant, overheidsaccountant of accountant in business werkzaam is. De situatie in de genoemde casus bedreigt het naleven van de fundamentele beginselen. Dit is hierna verder uitgewerkt. Hoe kan het vermoeden van het niet voldoen aan wet- en regelgeving door de organisatie waar de AiB werkt, het naleven van fundamentele beginselen door de accountant bedreigen? Vanuit de VGBA raakt het (vermoeden van het) niet voldoen aan wet- en regelgeving door de organisatie waar de accountant werkt primair de fundamentele beginselen professionaliteit en integriteit. VGBA artikel 5 over professionaliteit is voor deze casus het meest relevant. Dit artikel is hierna toegelicht en toegepast op deze casus. De accountant die vermoedt dat de organisatie waarbij hij werkzaam is dan wel waaraan hij is verbonden wet- en regelgeving niet naleeft, treft een redelijkerwijs te nemen maatregel. 2 In deze casus is aangegeven dat de AiB het vermoeden heeft dat de organisatie waar hij werkt, de wet- en regelgeving overtreedt. VGBA artikel 5 geeft aan dat de accountant moet handelen als de organisatie waarbij hij werkzaam of waaraan hij verbonden is de wet- en regelgeving niet naleeft, namelijk met een redelijkerwijs te nemen maatregel. Als de accountant geen redelijkerwijs te nemen maatregel treft, geeft dit VGBA-artikel aan dat de accountant waarschijnlijk strijdig handelt met het fundamentele beginsel professionaliteit. Voordat kan worden geconcludeerd of een maatregel moet worden getroffen, zal de AiB moeten vaststellen of zijn vermoeden dat de organisatie waar hij werkzaam is de wet- en regelgeving overtreedt, juist is. Hoe kan een AiB bedreigingen onderkennen? Om te onderkennen of er sprake is van een bedreiging van het fundamentele beginsel professionaliteit beschrijft de VBGA-toelichting op artikel 5 het volgende: Indien de accountant vermoedt dat zijn organisatie wet- en regelgeving niet naleeft zal hij, voor zover nodig en voor zover zijn positie en deskundigheid dat mogelijk maken, nader onderzoek verrichten. Als de accountant daadwerkelijk meent dat wet- en regelgeving niet worden nageleefd, neemt hij stappen om daaraan een einde te maken inclusief het aandringen op herstel van de gevolgen. Als er slechts sprake is van een vermoeden van niet naleven, zal de AiB eerst nader onderzoek verrichten, voor zover nodig en voor zover zijn positie en deskundigheid dat mogelijk maken. In hoeverre het nodig is nader onderzoek te verrichten en wanneer van de AiB wordt verwacht dat zijn positie en deskundigheid nader onderzoek niet in de weg staan, wordt hierna nader toegelicht. Is nader onderzoek nodig? Voor zover nodig vraagt om een beoordeling van de relevantie van de mogelijke overtreding van weten regelgeving. Dit is een voorbeeld van principle based regelgeving, waarop de VGBA is gebaseerd. Het vraagt om professional judgement van de AiB om te bepalen of nader onderzoek naar het vermoeden van niet naleven van wet- en regelgeving nodig is in het kader van zijn verantwoordelijkheid te handelen in het algemeen belang. 3 In deze casus is er sprake van een aantal werknemers, bij een dochteronderneming in Rusland, dat zwart wordt uitbetaald. De relevantie van deze informatie voor het bepalen door de AiB of nader onderzoek nodig is, is hierna toegelicht. Het zwart uitbetalen van werknemers is een vorm van belastingontduiking. Dit heeft een directe invloed op de financiële verantwoording waar de AiB verantwoordelijk voor is. Naast het kwantitatieve aspect van de te weinig afgedragen belasting, speelt ook het kwalitatieve aspect van niet voldoen aan wet- en regelgeving en hiermee onethisch ge- 22 MCA: februari 2017, nummer 1

4 drag van het management een rol bij het bepalen of een dergelijke overtreding relevant is in het kader van het algemeen belang. Maakt het uit hoeveel werknemers zwart worden uitbetaald? De toelichting op artikel 5 in de VGBA geeft in dit kader het volgende weer: Het is professioneel om actie te ondernemen als de accountant vermoedt dat binnen zijn organisatie zaken niet volgens de regels gaan. Hierbij is niet aangegeven rekening te houden met de omvang van het overtreden van wet-en regelgeving. Daarnaast helpt onderzoek om de omvang van de eventuele overtreding vast te stellen. Wie weet is de omvang van de overtreding veel groter dan het vermoeden dat de AiB vóór het onderzoek heeft. De vermoede belastingontduiking door zwart werkers vindt plaats in Rusland. Maakt dat uit voor het bepalen van de relevantie van de mogelijke overtreding? Nee, de dochteronderneming is onderdeel van de groepsconsolidatie, waar de AiB verantwoordelijk voor is en zodoende is het naleven van de fundamentele beginselen ook van toepassing op groepsonderdelen in het buitenland. Maakt de positie van de AiB nader onderzoek mogelijk? Hoe relevanter de positie in de organisatie, hoe groter de invloed is die van de accountant te verwachten is, hoe meer van de accountant wordt verwacht inzake de analyse, het onderzoek en de te treffen maatregel (indien van toepassing). In deze casus is de AiB groepscontroller en is hij onder meer verantwoordelijk voor de consolidatie van de groep. De positie van groepscontroller met een verantwoordelijkheid voor de consolidatie van de groep is een dusdanige positie in de organisatie als geheel, dat van de AiB in deze positie mag worden verwacht dat hij een relatief grote invloed kan uitoefenen binnen de organisatie. Als de AiB assistent-controller zou zijn, is het aannemelijk dat de invloed vanuit die positie binnen de organisatie beduidend minder is (Covey, 2010). Maakt de deskundigheid van de AiB nader onderzoek mogelijk? Om te onderzoeken of sprake is van zwart werk bij de dochteronderneming in Rusland mag worden verondersteld dat een AiB met de functie groepscontroller voldoende deskundig is. Als het vermoeden van overtreding van wet- en regelgeving betrekking zou hebben op specifieke Russische milieuregelgeving, is het eerder voor te stellen dat de AiB niet voldoende deskundig is om hier zelf nader onderzoek naar te verrichten. Welke maatregelen zijn redelijkerwijs te treffen door de AiB? Om te bepalen welke maatregelen passend zijn, geeft de VGBA-toelichting op artikel 5 aan rekening te houden met het volgende: Bij het bepalen wat een redelijkerwijs te nemen maatregel is, vraagt een accountant zich ook af wat een objectieve, redelijke en geïnformeerde derde van hem zou verwachten. 4 Het is voor te stellen dat een objectieve, redelijke en geïnformeerde derde van een groepscontroller verdergaande maatregelen verwacht dan van een assistent-controller. VGBA-toelichting artikel 5 zegt hierover dat voor een accountant in een lagere functie een signalerend gesprek met de leidinggevende mogelijk voldoende kan zijn als maatregel, terwijl van een accountant in een hogere functie het informeren van de directie en eventueel een toezichthouder passend kan zijn als maatregel. Uiteraard is de maatregel ook afhankelijk van de ernst van de overtreding. Daarnaast is voor te stellen dat een objectieve, redelijke en geïnformeerde derde van de accountant eerder opvolging verwacht, als de aard van de weten regelgeving dichter bij de verantwoordelijkheden van de accountant ligt. Als de groepscontroller uit deze casus in declaraties van de directeur van de dochteronderneming bekeuringen ziet van verkeersovertredingen, is het minder aannemelijk dat een objectieve, redelijke en geïnformeerde derde van de groepscontroller verwacht deze overtredingen van wet- en regelgeving te beëindigen, dan in deze casus waar sprake is van belastingontduiking. Nagaan of belastingregels worden overschreden ligt dichter bij de verantwoordelijkheid van de AiB, dan nagaan of verkeersregels worden overschreden. Al kan de onjuiste verwerking van declaraties van bekeuringen ook belastingontduiking tot gevolg hebben, in verband met onjuiste verwerking van fiscale aftrekbaarheid, of er kan sprake zijn van afwijking van interne procedures. Al is de praktijk altijd weerbarstiger dan deze MCA: februari 2017, nummer 1 23

5 gestileerde casus, geef ik hierna toch twee mogelijke gedragslijnen die van de AiB, in de functie van groepscontroller, verwacht kunnen worden qua maatregelen. In deze casus kan de AiB veel invloed uitoefenen vanuit zijn positie en wordt van hem verwacht dat hij voldoende deskundigheid in huis heeft inzake de aard van de overtreding, zijnde belastingontduiking. De AiB zal eerst nader onderzoek verrichten of zijn vermoeden van belastingontduiking juist is. Als hij vaststelt dat er daadwerkelijk sprake is van belastingontduiking, zou de AiB het volgende kunnen doen. Ik geef dit in twee opties weer. Optie 1 De AiB informeert de directie, met het verzoek dat zij de ontduiking moeten beëindigen en dringt bij de directie aan op het laten corrigeren van de te weinig betaalde belasting in Rusland. Als de directie het probleem niet ziet van deze belastingontduiking, dan informeert de AiB anderen, zoals een chief ethics officer. Als ook deze personen geen opvolging geven om deze misstanden te beëindigen, dan zal de AiB zich moeten afvragen of hij wel werkzaam wil blijven bij het bedrijf. De AiB spreekt hierover met andere accountants, bijvoorbeeld een vertrouwenspersoon van NBA en/of met een juridisch adviseur en neemt daarna een besluit. Optie 2 De AiB maakt een plan om de belastingontduiking te beëindigen en om de te weinig betaalde belasting te laten corrigeren. Om het plan zorgvuldig te onderbouwen, maakt de AIB gebruik van een stappenplan, zoals: 1. Welke beslissing moet ik nemen? 2. Wie zijn de belanghebbenden? 3. Wat zeggen de beroepsregels, bedrijfscodes of andere bindende voorschriften? 4. Welke argumenten kunnen worden aangevoerd? 5. Wat is de conclusie? 6. Doe ik het ook? 5 De AiB bespreekt dit plan met andere professionals, mogelijk collega-accountants, binnen en/of buiten de organisatie en beoordeelt welke feedback leidt tot verbeteringen van het plan. Hij brengt in kaart wie de belanghebbenden, waaronder de beslissers, zijn in de organisatie. Hij zoekt medestanders in de organisatie die de beëindiging zullen steunen. De AiB verdiept zich ook in de mogelijke argumenten van de tegenstanders en maakt een plan om ook de tegenstanders ervan te overtuigen dat de belastingontduiking moet worden beëindigd. De AiB kan ook omdenken 6, door niet de nadruk te leggen op het onethische gedrag, maar door interne communicatie te richten op de values van de organisatie. Mogelijk is er een gedragscode van de organisatie waarbij kan worden aangesloten. Door het benoemen van voorbeelden van ethisch gedrag in de organisatie en het waarderen hiervan, kan de organisatie worden gestimuleerd om vanuit integriteit te handelen (Gentile, 2010). Hierdoor kan het draagvlak voor de belastingontduiking verminderen, waardoor de beslissers druk krijgen vanuit de organisatie om de belastingontduiking te beëindigen. Als de AiB geen medestanders vindt en tegenstanders niet kan overtuigen, dan zal hij zich moeten afvragen of hij wel werkzaam wil blijven bij het bedrijf. De AiB spreekt hierover met andere accountants, bijvoorbeeld een vertrouwenspersoon van NBA en/of met een juridisch adviseur en neemt daarna een besluit. Evaluatie opties In optie 2 neemt de AiB zelf een proactieve rol in om te zorgen dat de belastingontduiking wordt beeindigd en in optie 1 legt de AiB deze rol meer bij anderen. In optie 1 kan het zijn dat de AiB als klokkenluider wordt gezien. We weten uit voorbeelden uit het verleden, dat het met klokkenluiders vaak niet goed afloopt, dat de kans dat de klokkenluider zijn baan verliest groot is en dat daarnaast het systeem veelal niet verandert (Moore e.a., 2006). Optie 2 geeft naar mijn mening de grootste kans van slagen om de belastingontduiking daadwerkelijk te beëindigen en daarnaast je functie als AiB op een goede manier voort te zetten bij het bedrijf. Het mag duidelijk zijn dat de optie niks doen niet past bij wat van een AiB wordt verwacht. Mocht een AiB hier de voorkeur aan geven, dan is de serieuze vraag voor deze AiB of hij wel als accountant door het leven wil gaan. De eed, die recentelijk voor accountants is ingevoerd, benadrukt nog eens dat je je als accountant moet houden aan de fundamentele beginselen. Kom je ermee weg als er sprake is van belastingontduiking en je als AiB géén maatregelen hiertegen neemt? Het niks doen kan aanleiding zijn om 24 MCA: februari 2017, nummer 1

6 tuchtrechtelijk te worden aangeklaagd, omdat de AiB de fundamentele beginselen niet adequaat heeft nageleefd. Maar, zoals hiervoor aangegeven, is dit (alleen) geen passende motivering om wel maatregelen te nemen die van een AiB mogen worden verwacht. Consulteer! Het blijft situatieafhankelijk wat een toereikende maatregel is. Omdat voor verschillende situaties verschillende maatregelen passend zijn, is zorgvuldigheid van groot belang. Het kan verstandig zijn om naast een eigen analyse, advies bij anderen in te winnen. De VGBA-toelichting op artikel 5 zegt hierover het volgende: Indien meerdere accountants werkzaam zijn bij de organisatie, kan het verstandig zijn dat de accountant overlegt met één of meer van die accountants over zijn inschatting en de redelijkerwijs te nemen maatregel. Als dit niet mogelijk is, bijvoorbeeld omdat de betreffende accountant geen collega s heeft binnen de organisatie, kan de accountant contact opnemen met een van de door de NBA aangezochte vertrouwenspersonen, het bureau van de NBA of een gespecialiseerde advocaat. In uitzonderlijke gevallen zal VGBA artikel 5 ertoe kunnen leiden dat de accountant de relatie met zijn organisatie zal moeten opzeggen. Het is onverstandig om een dergelijke beslissing lichtvaardig te nemen. Het wordt dan ook ten zeerste aangeraden om in een dergelijke situatie, voordat de relatie daadwerkelijk wordt opgezegd, juridische bijstand te zoeken. Deze toelichting geeft aan hoe ver de verantwoordelijkheid van de accountant gaat. Het kan zelfs leiden tot het beëindigen van de werkrelatie. 7 Een passende vastlegging De VGBA geeft de volgende vastleggingsverplichting aan: Indien sprake is van een bedreiging waarbij een maatregel is genomen die ertoe leidt dat de accountant zich houdt aan de fundamentele beginselen legt de accountant de bedreiging, zijn beoordeling, de toegepaste maatregel en zijn conclusie vast teneinde zich tegenover derden te kunnen verantwoorden. 8 Het vastleggen helpt om je tegenover derden te kunnen verantwoorden. Daarnaast kan het vastleggen ook helpen om de gehele context goed in beeld te krijgen en een beter inzicht te krijgen om tot een passende maatregel te komen. De gedachte bij de AiB, dat een klacht tegen hem kan worden ingediend bij de tuchtrechter en hij zich moet verantwoorden, kan tot gevolg hebben dat de AiB zorgvuldiger is in zijn vastleggingen over de casus (Ajzen, 1991). Deze zorgvuldige vastlegging helpt de AiB mogelijk tijdens het proces, omdat zonder deze zorgvuldige vastlegging bepaalde relevante onderdelen van het proces mogelijk over het hoofd waren gezien. Tot slot Zoals uit de uitwerking van de casus blijkt, kan het vermoeden van het niet voldoen aan wet- en regelgeving verstrekkende gevolgen hebben voor AiB s. De casus heeft betrekking op AiB s, maar is ook voor overige accountants toepasbaar, omdat de VGBA voor alle accountants van toepassing is. Uiteraard is er naast de VGBA een veelheid aan weten regelgeving, al dan niet voor accountants in het bijzonder, waarin wordt gewezen op het voldoen aan wet- en regelgeving en waaruit sancties kunnen volgen bij het niet voldoen hieraan. Zo heeft de International Ethics Standards Board of Accountants (IESBA) de Code of Ethics for Professional Accountants uitgebreid met een sectie over Responding to Non-compliance with Laws and Regulations (NOCLAR), die per 15 juli 2017 in werking treedt, maar eerder mag worden toegepast. Het doel van deze regelgeving is om een raamwerk te verstrekken aan accountants, waaronder ook AiB s, hoe het beste te handelen in het algemeen belang, wanneer je (een vermoeden van) het niet naleven van wet- en regelgeving tegenkomt bij je werkzaamheden. 9 Deze aanvulling op de Code of Ethics benadrukt de verantwoordelijkheid die je als accountant hebt om te handelen in het algemeen belang. Naar aanleiding van deze NOCLAR-regelgeving heeft de IAASB ISA 250 aangepast, die per 15 december 2017 in werking treedt. 10 Ook de Nederlandse regelgeving wordt naar aanleiding van NOCLAR aangepast door het NBA. Vanuit de VGBA is in dit artikel onderbouwd dat de hiervoor genoemde reactie op het aangehaalde smoesje dat mijn goede gedrag de situatie in het land toch niet verandert geen hout snijdt. Toch is het verleidelijk voor mensen om smoesjes te verzinnen. Onderzoek toont aan dat mensen hun moraal MCA: februari 2017, nummer 1 25

7 tot een bepaalde mate relativeren om oneerlijk gedrag goed te praten voor hunzelf. Dit verklaart waarom mensen vatbaar zijn voor smoesjes om, in een bepaalde mate, hun oneerlijke gedrag te rechtvaardigen, waarbij ze zichzelf nog steeds zien als integer (Mazar, Amir en Ariely, 2008). Een andere invalshoek waarom de genoemde reactie op het smoesje geen hout snijdt, blijkt uit het Professional Accountancy Organization Global Development Report 11 door IFAC, MOSAIC e.a. Al is dit onderzoek gericht op accountantsorganisaties en niet op AiB s, het geeft aan hoe accountants de situatie in landen kunnen veranderen. In dit rapport is onder meer het volgende opgenomen: When professional accountancy organizations function properly, they hold the power to support the production of high-quality financial information, contributing to public and private sector development, economic growth, and the aid effectiveness agenda. Hieruit blijkt dat accountants kunnen bijdragen aan het verbeteren van een situatie in een land. Openbare accountants kunnen enkel van buitenaf bijdragen aan de verbetering van financiële informatie, maar AiB s, bijvoorbeeld in de rol van financieel directeur of controller, hebben zelf de touwtjes in handen om hoogwaardige, betrouwbare financiële informatie te produceren. Hoe meer AiB s, aangesloten bij een goed functionerende beroepsorganisatie, hun verantwoordelijkheid hierin nemen, hoe groter de prikkel om de situatie van een land of verschillende landen te verbeteren. Om terug te komen op de eerdergenoemde reactie op een smoesje: je kunt als In het voorjaar van 2017 staan er werksessies gepland voor accountants in business op: 29 maart: Omgaan met dilemma s bij opvolging/ bedrijfsoverdracht bij familiebedrijven, omgeving Deventer (bij deze sessie is er gelegenheid voor het afleggen van de beroepseed) 10 mei: Omgaan met vermoedens van fraude, omgeving Den Haag 21 juni: Omgaan met dilemma s bij ondernemingen in zwaar weer, omgeving Dordrecht Tijd: uur Meer informatie en aanmelden (geen kosten): AiB dus wel degelijk bijdragen om de situatie in een land te verbeteren. Noten 1. VGBA, waarin wordt verwezen naar de Wet op het accountantsberoep artikel 19, tweede lid, aanhef en onderdeel a. 2. VGBA artikel Dit is afgeleid van de toelichting in de VGBA op artikel 5, die de verantwoordelijkheid van de accountant in deze situatie als volgt beschrijft: Het is professioneel om actie te ondernemen als de accountant vermoedt dat binnen zijn organisatie zaken niet volgens de regels gaan. Gezien de verantwoordelijkheid van een accountant om te handelen in het algemeen belang, wordt dit van hem verwacht. 4. VGBA artikel 20 gaat nader in op het belang om professionele oordeelsvorming te baseren op hetgeen een objectieve, redelijke en geïnformeerde derde aanvaardbaar en toereikend acht. 5. Moreel intervisiemodel van Nyenrode, zie Ook VGBA artikel 21 wijst op de verantwoordelijkheid van de accountant, die kan leiden tot het beëindigen van onder meer een werkrelatie. 8. VGBA artikel 21 lid Meer informatie over de NOCLAwR is te vinden op: Meer informatie over de herziene ISA 250 is te vinden op: Zie IFAC-website voor het rapport Professional Accountancy Organization Global Development Report. Literatuur ~ Ajzen, I. (1991). Theory of Planned Behavior. Organizational Behavior and Human Decision Processes, 50, ~ Bout, H. en E. Karssing (2016). Moresprudentie voor Accountants in business. MCA, april, nummer 2. ~ Covey, S.R. (2010). De zeven eigenschappen van effectief leiderschap, Business Contact, 68e druk. ~ Gentile, M.C. (2010). Managing Yourself: Keeping Your Colleagues Honest. Harvard Business Review, March 2010 issue. ~ Mazar, N., O. Amir en D. Ariely (2008). The Dishonesty of Honest People: A Theory of Self-Concept Maintenance. Journal of Marketing Research, volume XLV (December). ~ Moore, D.A., P.E. Tetlock, L. Tanlu en M.H. Bazerman (2006). Conflict of interest and the case of auditor independence: Moral seduction and the strategic issue of cycling. Academy of Management Review, vol. 31, no. 1, Drs. Jeanine L. van Gestel RA heeft dit artikel op persoonlijke titel geschreven. Zij is lid van de subcommissie Ethiek van de NBA. Daarnaast is zij werkzaam bij Kriton en bij de accountantsopleiding van de Vrije Universiteit. 26 MCA: februari 2017, nummer 1