Economisch hergebruik van forten

Transcriptie

1 PROVINCIE NOORD-HOLLAND CONCEPT Economisch hergebruik van forten Voorbeeldenboek

2

3 Inhoud 3 Voorwoord 5 Inleiding 9 1 Over het economisch hergebruik van forten 17 2 De mooiste wijnen liggen Benoorden Purmerend 21 3 Kunstfort Vijfhuizen 25 4 Een bijzonder bedrijfsverzamelgebouw in Uithoorn 29 5 Noordzeevissen in de Stelling van Den Helder 34 6 Confereren in Fort Voordorp 39 7 Een woonfort in Werkendam 43 8 Overnachten in een fort 47 Overzicht van de deelnemende gesprekspartners ECONOMISCH HERGEBRUIK VAN FORTEN 1

4 2 PROVINCIE NOORD-HOLLAND

5 Voorwoord De Stelling van Amsterdam is in beweging. De ruim honderd jaar geleden gebouwde verdedigingsring rond de hoofdstad staat steeds meer in de belangstelling. Dat is een goede ontwikkeling, temeer omdat dit UNESCO Werelderfgoedmonument, gelegen in een sterk verstedelijkt gebied, uitblinkt in cultuurhistorische waarden en landschappelijke schoonheid. Rondom Amsterdam, op 15 kilometer van het stadscentrum en ten dele in open en landelijk gebied, liggen 42 prachtige forten als parels aan een ketting. Deze parels wil ik graag behouden, versterken en ontwikkelen. Op cultureel, landschappelijk en toeristisch gebied, maar zeker ook op economisch gebied. Als er nieuwe economische activiteiten aan de Stelling worden toegevoegd, kunnen die samen met een vergrote publieke toegankelijkheid een aantoonbare economische impuls voor de Stellingzone betekenen. De Stelling van Amsterdam biedt mijns inziens kansen op economisch gebied. De provincie Noord-Holland wil dan ook graag meedenken en meehelpen om economische initiatieven in de Stellingzone te ontplooien. Dit voorbeeldenboek is hiervoor een eerste aanzet. Het dient als inspiratie en bevat interessante ideeën en suggesties voor de ontwikkeling van de forten van de Stelling van Amsterdam. Ik hoop dat het ondernemers, ontwikkelaars, architecten, investeerders en andere geïnteresseerden stimuleert om samen met eigenaren en overheden nieuwe economische activiteiten in de Stelling van Amsterdam te ontplooien. Ik wens u veel inspiratie toe tijdens en na het lezen van dit boek! Rinske Kruisinga, Gedeputeerde Provincie Noord-Holland voor Zorg, Welzijn, Cultuur en Europa.

6 Fort aan de Drecht

7 Inleiding Lang niet iedereen weet dat er rond de hoofdstad een ring van militaire verdedigingswerken ligt. Aan het einde van de negentiende eeuw is begonnen met de bouw van dit stelsel van forten, dijken, dammen en sluizen. Het basisprincipe van de verdedigingslinie bestaat eruit dat grote stukken land op een gecontroleerde manier onder water gezet kunnen worden (inundatie), waarmee de vijand effectief de pas wordt afgesneden. Op strategische plaatsen werden forten gebouwd, in totaal 42. Ten tijde van de verwezenlijking van de verdedigingswerken kwam beton als bouwmateriaal in zwang, en van de mogelijkheden van dit uiterst sterke materiaal is door de ingenieurs ruimschoots gebruik gemaakt. De meeste forten bestaan uit massief betonnen muren en daken. Enkele oudere exemplaren zijn opgetrokken uit baksteen. Om de forten tegen mortierinslagen te verdedigen werden ze bovendien gedeeltelijk onder een dikke laag aarde, zand of klei gebouwd. Na enkele decennia voortbouwen was de buitengewone verdedigingslinie gerealiseerd: de Stelling van Amsterdam. Maar door de opkomst van vliegtuigen en ander modern wapentuig was de Stelling, al voordat de bouw in 1920 was afgerond, militair gezien zo goed als onbruikbaar geworden. De forten werden door Defensie nog wel gebruikt voor opslag, maar allengs werd de gebruikswaarde van de Stelling geringer. De meeste forten hebben gelukkig de tand des tijds goed doorstaan en langzamerhand neemt de belangstelling toe. Het unieke karakter van het verdedigingswerk is inmiddels alom erkend. Ook internationaal, want sinds 1996 is de Stelling van Amsterdam toegevoegd aan Werelderfgoedlijst van de UNESCO. En daarom heeft Nederland de plicht om zorg te dragen voor het behoud van dit unieke erfgoed. 1) Gebiedsprogramma Stelling van Amsterdam , Provincie Noord- Holland, Haarlem In 2005 is het Gebiedsprogramma Stelling van Amsterdam ), in opdracht van de provincie Noord-Holland gepubliceerd. In het Gebiedsprogramma zijn de doelstellingen voor de langere termijn ten aanzien van de Stelling van Amsterdam vastgesteld. Een ECONOMISCH HERGEBRUIK VAN FORTEN 5

8 belangrijke rol is toegekend aan de stimulering van de economische benutting van de Stelling. Door het exploiteren van onderdelen van de Stelling van Amsterdam kunnen namelijk de noodzakelijke financiële middelen gegenereerd worden voor herstel en onderhoud. Daarnaast is de gedachtegang dat de economische benutting niet alleen geld oplevert, maar ook bijdraagt aan de bekendheid, beleefbaarheid en toegankelijkheid van de Stelling. Op dit moment wordt al een aantal forten van de Stelling van Amsterdam commercieel uitgebaat. En ook elders in Nederland worden oude defensiewerken aangepast en omgebouwd ten behoeve van nieuwe, veelal commerciële doelen. Zo heeft die andere beroemde verdedigingslinie in Nederland, de Nieuwe Hollandse Waterlinie, inmiddels een aantal forten met een nieuwe functie. Er zijn in ons land intussen zoveel interessante en inspirerende voorbeelden van economisch hergebruik van forten te vinden, dat ze tezamen goed als voorbeeld kunnen dienen. Wij hebben een aantal van deze voorbeelden gebundeld voor mensen die met ondernemersogen naar een van de forten van de Stelling van Amsterdam kijken. Want er zijn nog veel forten die aangepakt, opgeknapt en hergebruikt kunnen worden. In hoofdstuk 1 wordt ingegaan op het verwerven van middelen en diverse vestigingsfactoren. In de navolgende hoofdstukken worden de zes voorbeelden beschreven. Zo wordt een kunstfort besproken, maar tevens een prestigieus conferentieoord en een fort als luxe woonplek. Maar ook een wijnimportbedrijf en een bedrijfsverzamelgebouw komen aan bod, en zelfs een fort waarin tegenwoordig haaien, roggen en andere Noordzeevissen hun baantjes trekken. In het laatste hoofdstuk staat niet zozeer een specifiek fort centraal, maar wordt in algemene termen het thema overnachten in een fort nader uitgewerkt. Al met al is diversiteit een cruciaal begrip om vat te krijgen op alle voorbeelden van hergebruik van forten. Niet alleen omdat elk fort unieke karakteristieken heeft, maar ook omdat de wijze waarop de gebruiker te werk is gegaan om het fort economisch rendabel te maken, zeer uiteenlopend is. Wat alle gebruikers wel gemeen hebben, is de passie voor hun fort. 6 PROVINCIE NOORD-HOLLAND

9 Oorspronkelijk was het idee om ook een aantal buitenlandse voorbeelden te beschrijven. Een uitgebreide internationale zoektocht leverde echter wel veel namen van forten en andere verdedigingswerken op, maar nauwelijks voorbeelden van rendabele economische benutting. Deze bevinding werd bevestigd door Maurizio Purcaro, werkzaam bij het Projectbureau Nieuwe Hollandse Waterlinie. Er zijn weliswaar in diverse landen voorbeelden te vinden van fortificaties die piekfijn zijn gerestaureerd, maar die restauraties zijn dan meestal gefinancierd door de overheid. Bovendien krijgen deze opgeknapte forten vervolgens vaak een museale bestemming, waarbij alleen een blijvende stroom gemeenschapsgeld de exploitatie mogelijk maakt. Kortom, waarom ver van huis gaan als in Nederland zelf misschien wel de beste voorbeelden zijn te vinden van succesvol economisch hergebruik? Fort aan de Drecht ECONOMISCH HERGEBRUIK VAN FORTEN 7

10 8 Houten huizen achter de vuurlinie, Vijfhuizen PROVINCIE NOORD-HOLLAND

11 1 Over het economisch hergebruik van forten Over één ding zijn alle geïnterviewden het eens, namelijk dat een fort allerlei mogelijkheden biedt voor economisch hergebruik. Sommigen van hen hebben de smaak echt te pakken, en dromen stiekem van een volgend fort om mee aan de slag te gaan. Er zijn nog zoveel forten binnen de Stelling waar nog wat meegedaan kan worden. Ik heb zo mijn ideeën wat ik daar mee zou willen doen. Verschillende achtergronden gebruikers Het huidige gebruik van de forten is nogal uiteenlopend, evenals de manier waarop huidige gebruikers hun activiteiten in het fort zijn begonnen. Zo zijn er ondernemers die op eigen kracht en vaak met eigen kapitaal een verwaarloosd fort een nieuwe gebruiksfunctie hebben gegeven. Andere initiatiefnemers hebben hun krachten gebundeld in een vereniging of stichting en zijn vaak met behulp van (overheids-)subsidies aan de slag gegaan. Maar of men nu met eigen kapitaal of met subsidiegelden van start is gegaan, voor alle initiatiefnemers geldt dat de stappen die men moest nemen, min of meer vergelijkbaar zijn. Goed doortimmerd plan, eventueel gesubsidieerd In de meeste gevallen blijkt de verwezenlijking van het plan om een fort op een nieuwe manier te gebruiken, een kwestie van lange adem. Er moeten vaak fondsen worden aangeboord, er moet met instanties worden overlegd, en vaak is het wachten op vergunningen. En dan moeten de restauratie en de verbouwing nog beginnen. Daarom, zo leert de ervaring, begint een initiatief tot hergebruik van een fort idealiter met een goed doortimmerd plan. Het opstellen van zo n plan is in een aantal gevallen mede mogelijk gemaakt dankzij een subsidie, zoals die door bijvoorbeeld het programmabureau Stelling van Amsterdam beschikbaar worden gesteld 2). Zo vertelt een van de geïnterviewde initiatiefnemers: 2) Een van de fondsen waar een (potentiële) ondernemer een aanvraag kan indienen, is het Planontwikkelingsfonds. De algemene doelstelling van het Planontwikkelingsfonds kan worden omschreven als het bevorderen van een gunstig klimaat voor de totstandkoming van een kwalitatief hoogwaardige en duurzame instandhouding van de Stelling van Amsterdam als geheel. Meer informatie over dit fonds kunt u opvragen bij het programmabureau Stelling van Amsterdam en bij de Stichting Stelling van Amsterdam. ECONOMISCH HERGEBRUIK VAN FORTEN 9

12 Het was van groot belang en misschien wel doorslaggevend dat wij een startsubsidie hebben gekregen. Door dit geld konden wij onze plannen omzetten in concrete voorstellen. Mensen vergeten wel eens dat je ook in de opstartfase veel geld nodig hebt. Steun van overheden Het investeren in een kansrijk initiatief betaalt zich terug, omdat niet alleen de kans op subsidies wordt vergroot, maar ook de kans dat overheden zich achter het plan scharen. En dat is vaak belangrijk gebleken, want overheden leveren niet alleen financiële ondersteuning, maar ook hulp bij het verkrijgen van vergunningen bij diverse instanties. Omdat de Stelling van Amsterdam Werelderfgoed is en uit provinciale en rijksmonumenten bestaat, dienen ondernemers bij de renovatie en de gewenste moderniseringen rekening te houden met bepaalde voorwaarden. Uit de verhalen van de geïnterviewden blijkt dat in de praktijk meer mogelijk is dan men in eerste instantie denkt. De Provincie Noord-Holland bevestigt dit. Volgens een goed ingevoerde ambtenaar staat de provincie open voor creatieve aanpassingen die ten goede komen aan een gezonde economische exploitatie: Wij verlangen niet per se een conservatieve restauratie. In tegendeel zelfs, het is goed voorstelbaar dat wij plannen zullen steunen om bijvoorbeeld het betonnen dak deels te vervangen door een glazen dak. Beschikbare gelden Een aantal van de huidige exploitanten heeft met eigen kapitaal hun fort verbouwd, maar in veel gevallen is een beroep gedaan op subsidieverstrekkers. De experts en ook een aantal initiatiefnemers bevestigen dat er in Nederland voldoende middelen beschikbaar zijn, als je er maar naar zoekt. Het is vooral zaak om de plannen die men met een fort heeft, goed te onderbouwen en te presenteren. Daarbij is vaak het unieke karakter van een fort een doorslaggevend argument. 3) Informatie over de ILG en EXINH gelden is verkrijgbaar bij het Programmabureau Stelling van Amsterdam. Al eerder is aangegeven dat er een startsubsidie verstrekt kan worden aan ondernemers met een goed idee. Maar er zijn ook andere overheidsmiddelen om ondernemers op weg te helpen. Zo zijn er middelen beschikbaar uit het Investeringsbudget Landelijk Gebied (ILG), en zijn er subsidiemogelijkheden voor restauraties via de zogenoemde EXINH gelden. 3) Verder kan men een beroep doen op de gemeente en in sommige gevallen op bepaalde ministeries. Niet in de laatste plaats is er, voor rijksmonumenten, natuurlijk ook nog de Rijksdienst voor de Monumentenzorg. 10 PROVINCIE NOORD-HOLLAND

13 Fort Vijfhuizen Maar, zo leert de ervaring, het loont vaak ook de moeite om zich te richten op minder voor de hand liggende instanties. Zo denkt Bart Louw bijvoorbeeld aan ideële investeerders zoals de Triodos Bank of Groen- en Ecofondsen. Anderen noemen het VSB-fonds. Maar ook het bedrijfsleven heeft meer dan eens een cruciale rol gespeeld als sponsor. Er zijn nog andere manieren om investeringsgelden te genereren. In Fort Vijfhuizen bijvoorbeeld is een deel van het benodigde geld om het fort te restaureren verkregen door op het belendend terrein woningen te bouwen en die te verkopen. Volgens de vastgoedexperts is dit een idee dat navolging verdient. Immers, woningen in de directe nabijheid van een historisch object in een groene omgeving, kunnen rekenen op grote belangstelling uit de markt. De locatie van het fort als vestigingsfactor De forten van de Stelling van Amsterdam liggen in een wijde cirkel rond de stad, in de meeste gevallen in het buitengebied van andere gemeenten. Soms ligt een fort ver buiten de bebouwde kom, in andere gevallen juist erin of ertegenaan. De ligging van een fort is uiteraard een belangrijke factor bij het bepalen van een geschikte functie. Sommige functies behoeven de directe nabijheid van klanten of bezoekers, in andere gevallen geldt dit niet of minder. ECONOMISCH HERGEBRUIK VAN FORTEN 11

14 Fort aan de Drecht Fort aan de Drecht bijvoorbeeld, ligt tegen Uithoorn aan. In dit fort zijn ondernemingen gevestigd die het moeten hebben van de nabijheid van klanten. Zo is er een haarsalon, houdt een tuinarchitect er kantoor, en er is een kunstgalerie. En ook een gemeentelijk cultureel centrum is in het fort gevestigd. Ook fort Steurgat in Noord-Brabant, waar tegenwoordig mensen wonen, is voor deze functie optimaal gesitueerd, namelijk op loopafstand van de bebouwde kom van Werkendam. Er zijn echter ook ondernemingen die geen behoefte hebben aan de directe nabijheid van de klant. Juist de rust, de ambiance of de vervoerslogistieke voordelen van het buitengebied vormen hier gunstige vestigingsfactoren. Zo heeft een importeur van wijnen, de firma Bart, het uitstekend naar de zin op een locatie die voor andere ondernemers wellicht te ver van de bewoonde wereld zou zijn. Unieke ambiance als vestigingsfactor Uit de gesprekken met ondernemers en experts komt naar voren dat de bijzondere ambiance veruit de belangrijkste karakteristiek is van een fort uit de 19 e eeuw. Alle forten ademen geschiedenis, ambachtelijkheid, creativiteit en rust. De forten bestaan zonder uitzondering uit een ensemble van bijzondere gebouwen. Vaak uit beton opgetrokken maar in 12 PROVINCIE NOORD-HOLLAND

15 andere gevallen uit baksteen en voorzien van fraai metselwerk. Dikwijls liggen de forten verscholen achter een groene wal met in de directe omgeving nogal wat natuur. Denk ook aan de ringgracht of griend die meestal niet ontbreekt. En dit geheel dan ingebed in het weidse polderlandschap van Noord-Holland en in een deel van de provincie Utrecht. Het is dan ook niet verwonderlijk dat de ambiance van een fort als het ware afstraalt op de onderneming en er een onlosmakelijk onderdeel van vormt. Restaureren en verbouwen, aanpassen en instandhouden Ondernemen in een fort betekent het gebruik maken van de mogelijkheden, maar ook het overwinnen van beperkingen. Denk aan de beperkte lichttoetreding en aan het binnenmilieu (lucht, vochtigheid en temperatuur) dat soms om aanpassing vraagt. Daar komt nog bij dat het basismateriaal van de meeste forten veelal ongewapend beton is. Ondernemen in een fort houdt dus vaak in dat er verbouwd moet worden onder niet al te gemakkelijke omstandigheden. Ook hierbij geldt dat een goed plan, oftewel een uitgewerkt bestek, de basis is van een succesvolle aanpak. Niet zonder deskundige begeleiding Het inhuren van een deskundig architect is volgens de geïnterviewden daarom een absolute vereiste. Dat is dan bij voorkeur iemand met expertise op het gebied van restauratie en vernieuwbouw van forten of vergelijkbare incourante objecten. Creatief omgaan met bouwfysische problemen en beperkingen, is daarbij een van de vereisten. Maar dat niet alleen; een geschikte architect weet ook om te gaan met de instanties, en bij hen de juiste snaar te raken. Want zonder begrip en medewerking van de overheden komt een vernieuwbouwproces moeilijk van de grond. Overigens gelden vergelijkbare vereisten voor de aannemer. Zonder expertise in het restauratiewerk is het verbouwen van een fort een onderneming met aanzienlijke risico s. Creatieve oplossingen maken veel mogelijk Het enige daglicht in een fort komt binnen door kleine (boog)raampjes aan de voorzijde, de zogenoemde keelzijde. De voormalige soldatenverblijven en munitieopslagplaatsen hebben niet bepaald de karakteristiek van een doorzonwoning. Om meer direct licht te krijgen is bij diverse verbouwingen gekozen voor het (gedeeltelijk) wegnemen van het ECONOMISCH HERGEBRUIK VAN FORTEN 13

16 dekzand, en het aanbrengen van raampartijen of lichtschachten. In bijvoorbeeld Fort Vijfhuizen is een eenvoudiger oplossing gevonden. Achter de houten toegangsdeuren tot de ateliers zijn glazen tochtdeuren aangebracht, waardoor de buitendeur altijd open kan staan en extra daglicht beschikbaar komt. En in nagenoeg al deze gevallen is het resultaat bevredigend, zonder dat het exterieur al te ingrijpend is gewijzigd. Een vaak genoemde kwestie betreft de luchtvochtigheid en luchtcirculatie. Ook hier geldt dat de oplossing soms heel simpel kan zijn. In vroegere tijden hadden de manschappen in hun onderkomens de beschikking over potkachels, met elk een afvoerkanaal. En het zijn deze kanalen die nu, in een aantal gevallen, gebruikt worden als ventilatiekanalen. Als gezegd, beton is niet het eenvoudigste materiaal om mee te werken, zeker niet als je een doorgang wilt maken. Maar ook nu zien we weer dat er uiteindelijk nooit een belemmering is voor mensen met doorzettingsvermogen en vindingrijkheid. Zo memoreert de eigenaar van Fort Benoorden Purmerend, dat dankzij de expertise van een Zwitserse tunnelbouwer, een massief betonnen muur geen enkele hindernis meer was. Fort Vijfhuizen Niet onvermeld mag blijven dat bij de verbouwing van Fort Steurgat het zware aarden dak grotendeels is vervangen door een superlichte kunststof vulling. Hierdoor werd de oplossing gevonden voor een bouwkundig probleem. Met een toplaagje van klei en gras biedt het dak weer de aanblik van voorheen. Nieuwe mogelijkheden? In de navolgende hoofdstukken gaan we in op enkele succesvolle voorbeelden van economisch hergebruik van for- Fort Steurgat 14 PROVINCIE NOORD-HOLLAND

17 ten. Daarmee tonen we het bestaande palet van mogelijkheden. De vraag is, of er niet nog veel meer denkbaar is. Die vraag zal uiteindelijk beantwoord moeten worden door creatieve en ondernemende mensen: mensen die, met oog voor de realiteit, nieuwe kansen zien en die ook willen grijpen. Fort Steurgat Wat is er mogelijk met een 19 e eeuws defensiewerk? Waar bestaat behoefte aan in de markt en welke economische activiteiten zijn verenigbaar met het behoud van een militair Werelderfgoedmonument? En zeker ook met het behoud van de (beschermde) natuur in de directe omgeving? En dan zouden het bij voorkeur ook nog eens activiteiten moeten zijn die de vrije toegankelijkheid van het terrein voor bezoekers garanderen. Moeten we denken aan vormen van verblijfsrecreatie, een eco-hotel of bijvoorbeeld erfgoedlogies? Of meer in de richting van nieuwe vormen van bewoning, zoals een complex voor starters of juist voor bemiddelde senioren? Of loont het om een fort geschikt te maken als exclusief kantoor? Zou een fort zich misschien lenen als clubhuis van een internationaal bekende golfbaan, als stoeterij, of wellicht als meditatiecentrum? Of bieden de kenmerkende gewelven van een fort juist een geweldig uitgangspunt voor de aanleg van een klassiek Ottomaans badhuis annex Wellnesscentrum? U merkt wel, we laten ons nu meeslepen door onze fantasie en verliezen de haalbaarheid uit het oog. Of toch niet? Fort Voordorp ECONOMISCH HERGEBRUIK VAN FORTEN 15

18

19 2 De mooiste wijnen liggen Benoorden Purmerend Wijnimport J. Bart is naar eigen zeggen een traditioneel wijnimportbedrijf. Met een team van 40 enthousiaste personen brengt de firma kwaliteit en karakter direct van de wijnboer naar de Nederlandse horeca en de zakelijke markt. Het merendeel van het assortiment wordt op basis van exclusiviteit geïmporteerd. Fort Benoorden Purmerend, de thuisbasis van de firma, is een van de forten van de Stelling van Amsterdam. Het is een wat kleiner exemplaar dat, enigszins verscholen in het groen, is gelegen in het prachtige polderlandschap van de Beemster overigens eveneens Werelderfgoed. In de ronde gewelven van het fort liggen talloze flessen van exclusieve huizen in alle rust te wachten op de ware liefhebber. Het is er weldadig koel en precies op de juiste temperatuur voor goede wijn. Eigenaar Henk Bart leidt de bezoeker vol trots rond in zijn fort dat dankzij de dikke zandlaag op het dak ruim voldoende bescherming biedt tegen de elementen. In de jaren 80 stond het fort te koop. De Staat wilde ervan af en de firma Bart zag mogelijkheden. Het bedrijf had al eerder ervaring opgedaan met wijnopslag in een fort; in 1976 had Bart al eens opslagruimte gehuurd in het naburige Fort Spijkerboor. Aldaar ontdekten de wijnhandelaars de uitstekende condities die een fort biedt voor de opslag van wijn; altijd de juiste temperatuur en een behoorlijke luchtvochtigheid: Een beetje dauw op de fles staat gewoon goed. Inmiddels is het fort dus al jarenlang de hoofdvestiging van Wijnimport J. Bart. En bovendien biedt het gebouw onderdak ECONOMISCH HERGEBRUIK VAN FORTEN 17

20 aan restaurant La Ciboulette. De restaurateur huurt de accommodatie van Bart BV. De wijnimport en het restaurant vormen op het oog een vanzelfsprekende combinatie, maar Henk Bart maakt duidelijk dat beide bedrijven los van elkaar opereren. Beide bedrijven maken natuurlijk wel in gelijke mate gebruik van een van de meest in het oog springende eigenschappen van het fort: ambiance. Want ambiance, sfeer, en uitstraling zijn voor Henk Bart belangrijke redenen om het fort als hoofdvestiging te blijven koesteren. In het verleden heeft Henk af en toe overwogen om te verhuizen, bijvoorbeeld naar een modern bedrijventerrein. Vooral toen duidelijk werd dat het oude fort de groei van het bedrijf niet goed kon opvangen. Het ruimtegebrek werd nijpend, en ook de entree tot de opslagruimte voldeed niet meer aan de eisen. Grote vrachtwagens konden er niet door. Daar kwam ook nog bij dat het fort, na decennia verwaarlozing, groot onderhoud nodig had. Met name de betonnen dakgewelven onder het dekzand vertoonden lekkage en moesten grondig worden aangepakt. Bart heeft echter niet lang gewikt en gewogen. Na alles op een rijtje gezet te hebben, stond voor hem vast dat Fort Benoorden Purmerend de vaste stek van de firma zou zijn en blijven. Bart: Het fort heeft een uitstraling die wij als wijnimport nergens anders kunnen vinden; de sfeer van het fort is een onlosmakelijk deel van ons kwaliteitsimago. Daar komt nog bij dat Henk Bart in de loop van de jaren zelf steeds meer plezier in zijn stek is gaan krijgen. Ik ben wel een beetje fortengek geworden. 18 PROVINCIE NOORD-HOLLAND

21 Toen het besluit om te blijven genomen was, werd het tijd om de handen uit de mouwen te steken. Het hele dak is eraf geweest, wat in het geval van een fort betekent dat duizenden kubieke meters zand en grond moesten worden afgegraven. Nadat de noodzakelijke reparaties waren verricht, is de deklaag weer in de oorspronkelijke vorm teruggebracht. Intussen had onder het zanddak wel een enorme uitbreiding van de opslagruimte plaatsgevonden. Het grote zandlichaam dat vroeger bedoeld was als bescherming, is als het ware van binnenuit uitgehold. Waar eens een dik pak zand en grond lag, is nu een extra opslagruimte van 3000 m 2 gecreëerd. En ook is er een nieuwe entree gekomen, aan de achterzijde van het gebouw, en een betere aanvoerroute via een nieuwe dam. Hierdoor beantwoordt het fort aan de modernste logistieke vereisten. En dat zonder dat het aangezicht van het fort drastisch is veranderd. Sterker nog: nog nooit heeft het fort er zo patent uitgezien. Ook de kantoorruimtes aan de voorzijde van het fort zijn flink aangepakt. Deze werkplekken (voor in totaal zo n 30 medewerkers) moesten natuurlijk voldoen aan de moderne eisen, zoals voldoende lichttoetreding, ventilatie en klimaatbeheersing. En dat valt nog niet mee in een gebouw waarvan het grootste deel onder een dikke grasmat ligt. De kantoorruimtes zijn daarom aan de raamzijde van het gebouw gesitueerd, en er is hier en daar vloerverwarming aangelegd. Voor de leidingen en de bedrading moesten doorgangen door de muren worden gemaakt. Muren van zeer dik beton. Ook dat viel in eerste instantie niet mee. De Nederlandse aannemer ECONOMISCH HERGEBRUIK VAN FORTEN 19

22 kreeg het niet voor elkaar. Uiteindelijk heeft Bart contact gezocht met nota bene een Zwitserse tunnelbouwer. Deze expert kwam met de ultieme tip hoe je een gat door een muur in een Nederlands fort kunt krijgen: met hydraulische druk. Bart: Als je het eenmaal weet, lijkt het zo simpel. Bart wijst erop dat het fort met oog voor detail is aangepast. Zo werden de nieuwe deuren vormgegeven naar het voorbeeld van de oorspronkelijke, met de klassieke lijsten en panelen. Op die manier hou je niet alleen aan de buitenzijde, maar ook binnen de sfeer van het oude fort vast. En dat weten veel mensen te waarderen, niet in de laatste plaats de echte liefhebbers van dit soort oude verdedigingswerken. Af en toe komen die eens kijken, en zij steken dan hun waardering voor de renovatie niet onder stoelen of banken. Dhr. Bart Voor de firma Bart is het bezit van een fort bedrijfseconomisch een zegen gebleken. Dankzij de nodige investeringen, is het gebouw prima te gebruiken, en de uitstraling van het gebouw ondersteunt het exclusieve imago van het bedrijf. Dat het fort niet langs een snelweg ligt, maar in een polder, deert de importeur in het geheel niet. Van passanten hoeven wij het niet te hebben. En de overheid? De ervaringen van Henk Bart met de instanties zijn door de jaren heen wisselend geweest. In de jaren 80 maalde niemand om deze forten, ook de overheid niet. Nog maar enkele jaren geleden daarentegen, toen de Stelling van Amsterdam Werelderfgoed werd, mocht er opeens veel minder. Als ik toen pas met mijn verbouwingsplannen was gekomen, zou ik niet zomaar een vergunning hebben gekregen. Maar intussen merkt Bart duidelijk dat de overheid weer wat ontspannen raakt en veel meer wil toelaten. De instanties zien intussen ook wel in dat dit soort gebouwen alleen maar een toekomst heeft, als je er economische waarde aan mag toevoegen. En dat komt voor Henk Bart heel mooi uit, want hij broedt op nieuwe plannen. Niet zozeer met fort Benoorden Purmerend, alswel met een ander fort van de Stelling van Amsterdam. Hij wil er nog niet te veel over kwijt, want er zijn altijd kapers op de kust. Maar denkend aan zijn nieuwe plannen, beginnen zijn ogen te twinkelen 20 PROVINCIE NOORD-HOLLAND

23 3 Kunstfort Vijfhuizen Elke ochtend om 10 uur wordt de poort geopend die toegang geeft tot Fort Vijfhuizen waarna bezoekers zich de hele dag op het terrein kunnen verpozen. In de weekenden is ook het fort zelf opengesteld voor publiek. De bezoekers komen voor de oude, opgeknapte defensiewerken, maar zeker ook voor de wisselende kunsttentoonstellingen. Aan de voorzijde van het fort bevinden zich veertien ateliers. Door de glazen deuren heen kan het publiek een blik naar binnen werpen. Een doorbraak in het fort leidt de bezoekers naar het Terreplein. In de zomermaanden lonken hier de zitjes en schenken de uitbaters van het restaurant er hun drankjes. Eten kan binnen in het fort. Ook in het restaurant hangt kunst aan de muur. En wie na een goede maaltijd nog iets langer van de betovering van het fort wil genieten, kan overnachten in één van de drie hotelkamers in het fort. Dat gebeurt dan wel achter gesloten hekken, want na het vertrek van de laatste eters, doorgaans zo rond een uur of 11 in de avond, sluit de kok de poort. ECONOMISCH HERGEBRUIK VAN FORTEN 21

24 Het creëren van een broedplaats van kunst en cultuur verweven in de historische ruimte van de Stelling van Amsterdam, maar ook een vruchtbare vermenging van idealistische en commerciële activiteiten. Zo ongeveer luidde de droom van een groep mensen die een paar jaar geleden vanaf de Geniedijk naar het afgesloten forteiland met het vervallen fort keek. Jacques Ninaber, voorzitter van de stichting Kunstfort bij Dhr. Ninaber Vijfhuizen en van begin af aan betrokken bij dit project, vertelt hoe de stichting haar droom heeft verwezenlijkt. De eerste stap die de stichting zette, was uitzoeken wie eigenlijk de eigenaar van het fort was. Dat bleek de Provincie Noord-Holland te zijn. Tijdens een gesprek met ambtenaren van de provincie bleek dat men eventueel bereid was het fort over te dragen aan de stichting. Maar alleen als de stichting met een goed plan zou komen en indien het fort een openbare, liefst educatieve functie zou krijgen. Mede dankzij een startsubsidie vanuit het Planontwikkelingsfonds kon er enige tijd later een doortimmerd voorstel aan de provincie worden voorgelegd. Van begin af aan was duidelijk dat er naast de verwachte subsidiegelden ook een andere geldbron gevonden moest worden om de noodzakelijke restauratie te bekostigen. Daarom werd besloten om op het fortterrein veertien atelierwoningen en een aantal appartementen te bouwen. De verkoop van deze woningen heeft het geld opgebracht om de restauratie mogelijk te maken. In de aanloopperiode is er veelvuldig contact geweest met de Provincie Noord-Holland. Ninaber vertelt dat dit belangrijk is gebleken in het verdere proces. Ook benadrukt hij dat er zeker geen sprake is geweest van een starre houding van de afdeling monumentenzorg 22 PROVINCIE NOORD-HOLLAND

25 van de provincie. Integendeel, volgens Ninaber hebben de verschillende partijen zich steeds flexibel opgesteld bij het vinden van passende oplossingen. Zo wilden wij twee doorbraken in het fort. We kregen toestemming de aarden wal door te breken, mits we het afgegraven zand op het fort zouden storten, waardoor het dak weer in oude luister werd hersteld. Ook bij de woningbouw heeft de provincie meegedacht. De woningen waren gepland binnen 20 meter van de Geniedijk. Maar volgens een gemeentelijke verordening was bouw binnen deze afstand niet toegestaan. De provincie heeft de gemeente er uiteindelijk van overtuigd dat deze huizen vanwege de architectonische bijzonderheid de belevingswaarde van het fort alleen maar zouden vergroten. Ninaber: En dat klopt, de woningen voegen inderdaad iets toe. Dat hoor ik aan de reacties van mensen die over de Geniedijk fietsen of lopen. Iedereen vindt er iets van en praat erover. Ninaber legt vervolgens nog eens uit dat het belangrijk is dat alles wat er ondernomen wordt op een fort, goed wordt aangepakt. Ninaber: Zo hebben wij bijvoorbeeld niet zomaar een architect aangesteld, maar hebben wij een prijsvraag georganiseerd onder jonge architecten. Vervolgens heeft een comité bestaande uit iemand van Schiphol Real Estate, een wethouder van de gemeente Vijfhuizen, en Ernst van der Kleij namens de provincie, het beste ontwerp uitgekozen. Dat het een goede keuze was, blijkt wel uit het feit dat deze architect voor dit ontwerp onlangs de tweede prijs heeft gewonnen in de architectuurprijs van de Haarlemmermeer. De voorzitter zou uren kunnen praten over alle inspanningen die de leden van de stichting zich hebben getroost om hun plannen te verwezenlijken. Uit zijn verhaal wordt wel duidelijk dat lang niet alles zonder slag of stoot verlopen is. Zo duurde het lange tijd voordat de bouwvergunning rond was. Ninaber: Lobbyen en goed gebruikmaken van onze netwerken en natuurlijk de steun van de provincie Noord-Holland zijn onontbeerlijk geweest, met name in de fase voordat wij met de restauratie en de bouwwerkzaamheden zijn begonnen. ECONOMISCH HERGEBRUIK VAN FORTEN 23

26 In augustus 2004 begon de restauratie van het fort en de genieloods. Tegelijkertijd begon men ook met de bouw van de woningen. Nog geen jaar later, in mei 2005, is het werk opgeleverd. Dit werd gevierd met een openingstentoonstelling. Ninaber legt uit dat de exploitatie van het fort gedragen wordt door twee belangrijke bronnen van inkomst: de pacht van het restaurant en de verhuur van de ateliers. Dat levert een basisinkomen op dat voldoende is om fort te onderhouden en te exploiteren. Zo wordt daar onder meer het salaris van de beheerder en de energierekening van betaald. Wat de tentoonstellingen betreft, geldt het uitgangspunt dat deze niet ten laste mogen komen van het fort. Voor het organiseren van kunsttentoonstellingen wordt een beroep gedaan op subsidiegevers. Ninaber: En, dat gaat goed. Tot mijn stomme verbazing is er ongelooflijk veel geld in Nederland. Een half jaar na de opening stelt Ninaber vast dat de droom van een vruchtbare combinatie van idealistische en commerciële activiteiten is uitgekomen. Wij hebben altijd gezegd dat commercie samen moet gaan met subsidie. Daarom wilden wij naast tentoonstellingsruimtes ook een restaurant in het fort, want dat levert geld op. Ninaber geeft nog een ander voorbeeld van de succesvolle formule. In het fort bevinden zich naast de elf regulier verhuurde ateliers ook nog drie ateliers met logeerkamers. Elk jaar mogen drie jonge afgestudeerde talentvolle kunstenaars op kosten van de stichting drie maanden in deze ateliers werken en wonen. Na afloop wordt hun de mogelijkheid geboden werk in het fort tentoon te stellen. De overige negen maanden van het jaar kunnen deze ateliers en logeerkamers gehuurd worden door andere kunstenaars. Want, zo besluit Ninaber, je moet zoveel mogelijk commercieel denken om extra gelden te generen die ten goede komen aan het behoud van het fort. 24 PROVINCIE NOORD-HOLLAND

27 4 Een bijzonder bedrijfsverzamelgebouw in Uithoorn Even ten zuiden van Uithoorn ligt Fort aan de Drecht, een van de verdedigingswerken van de Stelling van Amsterdam. Zoals de meeste forten ligt het hoofdgebouw op een lommerrijk eiland, achter een groene wal, en met het vasteland verbonden via een dam. Begin jaren 90 lag het fort, eigendom van de gemeente, er verlaten en deplorabel bij, wachtend op het initiatief van wie dan ook. Dat kwam uiteindelijk van een wethouder. Hij zag de mogelijkheden en raakte enthousiast. Samen met een architect werd een renovatieplan gemaakt. En er kwam een goed onderbouwd plan van aanpak. Daaruit bleek dat er ruim 3 miljoen gulden nodig was om de renovatie uit te voeren. Hiervan bleek ongeveer de helft te kunnen worden gedekt door subsidies van onder andere de gemeente en van het Kranenburgfonds, een cultuurfonds van de provincie. Daarnaast werd er een flink bedrag verdiend door enkele bijgebouwen van het fort aan een particulier te verkopen. Niettemin ontbrak er nog zo n 6 ton om de renovatiekosten geheel af te dekken. Van groot belang was vervolgens de oprichting van stichting Fort aan de Drecht, aangevoerd door lokale notabelen. De heer Janssen, bedrijfsmanager in ruste en tegenwoordig voorzitter van de stichting, wijst herhaaldelijk op de tactische betekenis van het lokale netwerk. In het bestuur van de stichting werden (bewust) vooral lieden uitgenodigd met een uitgebreid netwerk in de plaatselijke gemeenschap en het bedrijfsleven. Denk daarbij bijvoorbeeld aan de Lionsclub Uithoorn, die zich zeer actief heeft getoond. Via deze netwerken werd een fondsenwervingsactie op touw gezet, en er ECONOMISCH HERGEBRUIK VAN FORTEN 25

28 Dhr. Janssen werd voor de gelegenheid een smaakvolle prospectus samengesteld. En toen ging het lopen. In betrekkelijk korte tijd werden sponsors gevonden en de benodigde gelden ingezameld. Zo kwam het Schipholfonds over de brug met een ton, en ook de plaatselijke bank liet zich van z n beste kant zien. Alle donerende bedrijven werden vervolgens door de stichting aangemerkt als Vrienden van het Fort. Uiteindelijk is er zelfs meer opgehaald dan in eerste aanzet nodig was. De stichting, die tegenwoordig de exploitatie van het fort bestiert, kon dus beginnen met een behoorlijk eigen vermogen. En dat is natuurlijk een prettige uitgangssituatie, aldus de heer Janssen. Het hoofdgebouw werd vervolgens prachtig opgeknapt. Medewerkers van de Stichting Herstelling speelden daarbij een cruciale rol. Al jarenlang helpen medewerkers van deze organisatie, in feite een werkervaringsproject, mee om de forten van de Stelling van Amsterdam op te knappen. Ook de renovatie van Fort aan de Drecht zou zonder hun bijdrage een stuk lastiger tot stand zijn gekomen. Ook de gemeente Uithoorn heeft de renovatie ondersteund, niet alleen met geld, maar ook met ondersteunende werkzaamheden. Zo heeft de gemeente de toegangsweg naar het fort opgeknapt en voorzien van straatverlichting. Na de renovatie heeft het fort een tweede leven gekregen als onderkomen 26 PROVINCIE NOORD-HOLLAND

29 van diverse organisaties en bedrijven. In die zin is het een opvallend bedrijfsverzamelgebouw, met een artistiek-creatief profiel. Ga maar na: in het fort zit onder andere een galerie, een wijnhandelaar, een theatermaker, een beeldend kunstenaar en een trendwatcher. Bovendien is er een goed aangeschreven restaurant gevestigd dat borg staat voor gezelligheid en sfeer. Zeker als op mooie dagen het terras aan het water kan worden uitgezet. De Stichting Fort aan de Drecht (inmiddels omgedoopt tot Stichting Beheer Historisch Erfgoed Uithoorn) treedt op als verhuurder. De prijzen die gerekend worden zijn marktconform en de exploitatie van het fort is op deze manier geheel rond te krijgen. De exploitatie maakt het mogelijk om reserves aan te leggen, waarmee ook in de toekomst het noodzakelijk onderhoud aan het fort verzekerd is. De stichting draagt er ook zorg voor dat de omwonenden (het fort ligt op het randje van een woonwijk) tevreden buren blijven. Daartoe ziet de stichting erop toe dat het gebruik van het fort in overeenstemming is met de bedoeling. (Janssen: Dus geen discoavonden in de galerie bijvoorbeeld. ) Met de huurdersvereniging belegt de stichting twee keer per jaar een overleg, om voeling te houden met de huurders en eventuele kwesties zo snel mogelijk te verhelpen. Dat de huurders tevreden zijn, mag blijken uit het feit dat het verloop gering is. In het stichtingsbestuur hebben overigens diverse partijen zitting, met wie bij de exploitatie van het fort rekening gehouden moet worden. Naast vertegenwoordigers van het bedrijfsleven zijn dat onder andere een vertegenwoordiger van de gemeente en iemand van het Noord-Hollands Landschap, de organisatie die borg staat voor de beschermde natuur in de omgeving. Terugkijkend meent Janssen dat het succes van Fort aan de Drecht van een aantal factoren afhankelijk is geweest. Om te beginnen werd een aansprekend plan van aanpak gepresenteerd, op grond waarvan lokale sponsors enthousiast gemaakt konden worden. Sowieso is veel te danken aan het lokale bedrijfsleven, dat in de stichting zitting nam en via de juiste netwerken een belangrijk deel van de startinvestering op tafel kon leggen. Ook het enthousiasme van de gemeente was heel belangrijk. ECONOMISCH HERGEBRUIK VAN FORTEN 27

30 En dan is er natuurlijk het fort zelf. Het gebouw moest weliswaar opgeknapt worden, maar verkeerde ondanks jaren van achterstallig onderhoud, eigenlijk in een redelijke conditie. Bovendien maakt de indeling van het gebouw (veel ruimtes met een eigen ontsluiting naar buiten) het heel geschikt als verzamelgebouw. En dan de locatie. De ligging aan het water, omringd door bomen en struweel, geeft aan het complex een bijzondere ambiance. En minstens zo belangrijk: het fort ligt op wandelafstand van de bewoonde wereld, en dat is natuurlijk heel gunstig voor bedrijven die het van aanloop moeten hebben. Zo beschouwd, is het niet zo gek dat het hergebruik van Fort aan de Drecht op een gezonde economische basis kan plaatsvinden. En dat de toekomst er voor het fort rooskleurig uitziet. Janssen: We hebben momenteel zelfs een wachtlijstje van bedrijven die op het fort willen huren. 28 PROVINCIE NOORD-HOLLAND

31 5 Noordzeevissen in de Stelling van Den Helder Ongeveer tweehonderd jaar geleden gaf Napoleon opdracht om de verdediging van Den Helder te verbeteren. En niet voor niets. De verdediging van de haven leek nergens op, zoals bleek in 1799, toen de Engelsen en de Russen bij een inval Den Helder in no time onder de voet liepen. In 1811 brengt Napoleon hoogstpersoonlijk een bezoek aan Den Helder (en noemt het stadje bij die gelegenheid de rots van Gibraltar van het Noorden ) en niet veel later begint de bouw van de stelling. Fort Kijkduin, het fort dat bovenop een strategisch gelegen duin werd gebouwd, vormt hiervan een van de belangrijkste onderdelen. De verdedigingslinie werd in latere tijden steeds verder uitgebreid en versterkt, totdat na de Tweede Wereldoorlog de stelling zichzelf had overleefd en niemand er nog naar omkeek. ECONOMISCH HERGEBRUIK VAN FORTEN 29

32 Dhr. Vroome Ergens in de jaren 80 veranderde dat. Een ambtelijke werkgroep van de gemeente Den Helder zocht in de stad naar geschikte expositieruimte en een aantal ambtenaren ging om die reden eens kijken in het dan vervallen en desolate fort. Een van hen was Gerard de Vroome. Tijdens het bezoek aan het oude fort viel bij hem en zijn collega s opeens het kwartje: hier was sprake van een uniek cultuurhistorisch erfgoed dat voor het nageslacht bewaard moest worden. Let wel, de Stelling van Den Helder is ouder dan de Stelling van Amsterdam en de Nieuwe Hollandse Waterlinie. De initiatiefgroep werd al snel bijgestaan door een groeiend aantal enthousiaste burgers uit Den Helder. Een van de eersten was Rob van Beckhoven. Als De Vroome en Van Beckhoven bijna 20 jaar later samen aan een tafeltje in het restaurant van Fort Kijkduin zitten, en terugdenken aan die begintijd, worden ze weer net zo enthousiast als toen. Langzaamaan, zo herinneren ze zich, begon in de kring van initiatiefnemers overeenstemming te ontstaan over de toekomst van fort Kijkduin. Het zou grondig opgeknapt en als erfgoed opengesteld moeten worden voor het publiek. Daarbij werd ook vastgesteld dat het fort zichzelf zou moeten bedruipen, zonder dat het historische karakter ervan te grabbel gegooid mocht worden. Rob van Beckhoven: Het mocht absoluut geen feest- en patattent worden. Het was dus zaak om activiteiten te vinden die passen bij het karakter van het fort en die ook nog eens borg konden staan voor een gezonde economische exploitatiebasis. Na lang wikken en wegen viel de keuze op een historisch museum, horeca en een Noordzeeaquarium. Vervolgens werd door een extern bureau, in opdracht van de inmiddels opgerichte stichting Stelling van Den Helder, objectief nagegaan of de ideeën economisch haalbaar waren. De bevindingen zijn in een overtuigend businessplan neergelegd. Een in de arm 30 PROVINCIE NOORD-HOLLAND

33 genomen architect (een erkend renovatie-expert met zijn wortels in de regio) had inmiddels de restauratieplannen uitgetekend. Toen het masterplan in 1990 gepresenteerd werd aan een bont gezelschap beleidsmakers uit Den Haag, van de provincie en de gemeente, was het de initiatiefnemers al snel duidelijk: dit moest gaan lukken. Zeker toen uit Brussel de toezegging kwam dat de helft van de benodigde gelden uit EU-subsidie zou bestaan, mits de andere helft door de Nederlandse overheid zou worden bijgedragen. Spoedig daarna kwamen de Nederlandse instanties met financiële toezeggingen over de brug en was het pleit beslecht. De Stichting kreeg het fort officieel in eigendom en de renovatie kon in 1993 beginnen. ECONOMISCH HERGEBRUIK VAN FORTEN 31

34 Er is in een paar jaar tijd vreselijk veel werk uitgevoerd, waarbij steeds het streven was om het fort terug te brengen in de situatie van Sommige nieuwere toevoegingen werden weggenomen, karakteristieke elementen en bijgebouwen die in de loop van de tijd waren verdwenen, werden opnieuw opgericht. En tegelijkertijd werd het fort van binnen zo aangepast, dat de nieuwe functies er een geschikte plek konden krijgen. Direct onder het dak het restaurant, met een geweldig uitzicht over de zee, het strand en de duinen. Het aquarium en het fortenmuseum kregen een plek in de beuken, de diep in het duin weggestoken halfronde ruimtes, met metersdikke bakstenen muren. Inmiddels is Fort Kijkduin al weer jaren een van de topattracties in de Kop van Noord-Holland. Bezoekers komen van heinde en verre, en ook de afzienbare toekomst ziet er goed uit. En dat is voor De Vroome en Van Beckhoven een prettige gedachte, ook al omdat De Vroome inmiddels secretaris is van de Stichting Stelling van Den Helder, terwijl Rob van Beckhoven al jaren bij de stichting werkt als coördinator. De verschillende activiteiten in het fort hebben elk hun bijdrage aan het geheel. In het museum brengen maquettes, levensgrote modellen van soldaten in tenue, en een groot aantal documenten en gebruiksartikelen de geschiedenis van het fort tot leven. Het Noordzeeaquarium laat op spectaculaire wijze zien wat zich, op steenworp afstand van het fort, onder de zeespiegel afspeelt. Met name de grote glazen tunnel waar de bezoeker doorheen kan lopen met aan alle kanten vissen, spreekt tot de verbeelding. En als je - moe van alle indrukken - zin hebt in een goede maaltijd, kun je in het wokrestaurant aan je trekken komen. 32 PROVINCIE NOORD-HOLLAND

35 Dankzij de inspanningen van velen is het fort prachtig gerestaureerd en tegelijkertijd aangepast aan de moderne eisen. Er is een bedrijfseconomisch gezonde basis gevonden voor de instandhouding van het oude verdedigingswerk. De inkomsten van de stichting zijn afkomstig uit de entreegelden en de huuropbrengsten van de in het fort gevestigde horeca. En bovendien bestaat de mogelijkheid om in het fort te trouwen. Daar betaal je wat voor, maar dan breng je de mooiste dag van je leven wel door in een sfeervol ingericht ondergronds gewelf, aldus de website van Fort Kijkduin. Als De Vroome en Van Beckhoven desgevraagd terugkijken op de laatste twee decennia, kunnen ze in grote lijnen wel aangeven waarom het initiatief tot hergebruik van het Fort Kijkduin succesvol is verlopen. Volgens hen hebben de volgende factoren daar in ieder geval aan bijgedragen: Een duidelijke visie op de toekomst van het fort, waarbij centraal staat dat het fort zichzelf economisch moet kunnen bedruipen; Een groep enthousiaste initiatiefnemers uit de lokale gemeenschap, onder wie veel lokale politici, die voor lobby en draagvlak kunnen zorgdragen; Een doortimmerd businessplan, opgesteld door een onafhankelijk bureau, dat op het juiste moment aan de instanties wordt gepresenteerd, die direct overtuigd waren; Een ervaren architect die het vak van renovatie verstaat, en een eveneens ervaren aannemer, die voor elk probleem wel een oplossing weet. Maar de mensen van de Stichting Stelling van Den Helder rusten niet op hun lauweren. Het succes smaakt naar meer en er is nog zo veel aan te pakken. Het Fort Kijkduin is immers maar een klein gedeelte van de Stelling. Er zijn nog veel andere onderdelen van de Stelling van Den Helder die hoognodig tegen verder verval beschermd moeten worden. Dus wederom worden plannen gemaakt en de mogelijkheden doorgerekend. En weer zoekt de Stichting naar fondsen en naar samenwerking met lokale, regionale en nationale instanties. Het werk is wat dat betreft nooit af. ECONOMISCH HERGEBRUIK VAN FORTEN 33

36 6 Confereren in Fort Voordorp Fort Voordorp aan de Voordorpsedijk in De Bilt is een van de vele fortificaties van de Nieuwe Hollandse Waterlinie. Het bevindt zich op een kunstmatig eiland, omringd door weidelandschap en met uitzicht op de autosnelweg A27 en vlak daarachter de contouren 34 PROVINCIE NOORD-HOLLAND

37 van de stad Utrecht. Het fort stamt uit de periode rond Gelegen op ongeveer 4000 meter van de toenmalige stadsgrens van Utrecht, vormde het fort, samen met enkele andere bolwerken in de omgeving, de zogenoemde tweede linie. Deze linie moest de Domstad in geval van een vijandelijke aanval vrijwaren van artilleriebeschietingen. De aanleg van de tweede fortenlinie was noodzakelijk geworden door de invoering vanaf 1863 van het getrokken voorlaadgeschut, dat een bereik had van circa 3,5 kilometer. Maar goed, dat is intussen lang geleden en Fort Voordorp was eigenlijk al voor de Tweede Wereldoorlog als militair bolwerk volledig opgegeven. Nadien is het fort, ondanks de ECONOMISCH HERGEBRUIK VAN FORTEN 35

38 fraaie ligging en de prachtige karakteristieke bakstenen façade, vele jaren in de vergetelheid geraakt. Het fort is in de jaren 90 echter door een particuliere eigenaar gerestaureerd en is nu een bekende locatie voor congressen, bedrijfspresentaties, recepties en vergelijkbare bijeenkomsten. Eén van de directeuren van het evenementencentrum Fort Voordorp BV, mevrouw Jantine van Denderen, spreekt ons in het ontvangstlokaal, een fraai gemeubileerde halfronde ruimte, waar ooit soldaten zullen hebben gebivakkeerd. Het fort is meer dan vijftien jaar geleden door haar vader overgenomen van de Staat, die er vanaf wilde. Van Denderen senior, een transportondernemer in ruste, werd daarmee een van de eerste particuliere eigenaren van een oud defensiewerk in Nederland. Het fort verkeerde in een zorgwekkende staat, want jarenlange leegstand en verwaarlozing hadden hun sporen achtergelaten. Vooral het aarden dak had te lijden gehad; het lekte flink. De belangrijkste oorzaak daarvan waren de bomen op het dak, of beter gezegd, de wortels die zich een weg zochten naar beneden en op die manier een vervaarlijke aanval waren begonnen op het bakstenen dakgewelf. Om de noodzakelijke reparaties te kunnen uitvoeren, moest het aarden dak er dus in z n geheel af. Dat was een gigantische en kostbare klus. Maar door dit te doen, nam de familie Van Denderen wel meteen bij diverse overheden de angst weg, dat een historisch fort in particuliere handen een onge- 36 PROVINCIE NOORD-HOLLAND