Op zoek naar de kracht van een therapeutische gemeenschap: Een kwalitatief onderzoek aan de hand van focusgroepen

Transcriptie

1 Universiteit Gent Faculteit Psychologie en Pedagogische Wetenschappen Tweede Master Psychologie Afstudeerrichting Klinisch Psychologie Op zoek naar de kracht van een therapeutische gemeenschap: Een kwalitatief onderzoek aan de hand van focusgroepen Masterproef neergelegd tot het behalen van de graad van master in de Psychologie, afstudeerrichting Klinische Psychologie Promotor: Prof. Dr. Stijn Vanheule Begeleider: Virginie Debaere Vakgroep: Psychoanalyse en Raadplegingspsychologie Nele Nachtergaele

2 Ondergetekende, Nele Nachtergaele, geeft toelating tot het raadplegen van de scriptie door derden. Nele Nachtergaele 2

3 Dankwoord Eerst en vooral wil ik iedereen in De Evenaar bedanken voor het openstellen van hun instelling voor dit onderzoek. Zonder de bereidwilligheid van de voormalige bewoners van deze plek om hun verhaal te vertellen was deze masterproef niet mogelijk geweest. Het mogen luisteren naar hun verhaal was voor mij een erg leerzaam proces. Ten tweede wil ik graag mijn thesisbegeleidster, Virginie Debaere, bedanken voor onze samenkomsten om dit onderzoek te bespreken. Haar niet aflatende enthousiasme voor dit onderwerp motiveerde me wanneer mijn eigen enthousiasme even zoek was. Verder wil ik graag de groepen waarvan ik deel uitmaak(te) bedanken. Mijn gezin, mijn grootste bron van steun, steeds bereid tot eerste lezingen en ontbijttafeldiscussies. Mijn vrienden, mijn stageplek t PSC, de Sjim Akabe, Comac Gent en Camphill gemeenschap Ballytobin. Bij jullie ondervond ik zelf tijdens de voorbije jaren de kracht van de groep. Zonder jullie zou ik niet zijn wie ik vandaag ben. Nele Nachtergaele 3

4 Abstract Therapeutische gemeenschappen of TG s zijn langdurige residentiële behandelprogramma s voor personen die lijden aan ernstige problemen zoals een drugsverslaving of een persoonlijkheidsstoornis. Binnen de verschillende TG s wordt de werking van de groep als cruciaal beschouwd voor de behandeling. Deze unieke manier van werken past echter niet in de huidige visie rond psychische zorg, er werden in de afgelopen jaren wereldwijd heel wat TG s gesloten. Aangezien veel mensen overtuigd blijven van de kracht van deze werking is onderzoek nodig om deze behandelingswijze beter te begrijpen en mogelijks zo te legitimeren. Deze scriptie presenteert de resultaten van een kwalitatief onderzoek naar de ervaringen van ex-bewoners in een Belgische TG voor mensen die lijden aan een persoonlijkheidsproblematiek. Er werd onderzocht wat volgens de ex-bewoners de impact van de groep als methode, de belangrijkste behandelingswijze, was geweest. Uit het onderzoek bleek dat de meeste bewoners in hun eerste groep, het gezin van herkomst, vier eigenschappen gemeen hadden: zwijgen, maskers dragen, gevoelens onderdrukken en eenzaamheid. Na hun opname in De Evenaar bleken deze eigenschappen omgevormd tot spreken, met gevoelens omgaan, zichzelf mogen zijn en verbondenheid. Het belang van De groep als methode kon door dit onderzoek worden aangetoond. De weg naar verder onderzoek ligt echter nog wijd open, mogelijke toekomstige onderzoekspaden worden besproken in de discussie. Nele Nachtergaele 4

5 Inhoudstafel Dankwoord 3 Abstract 4 Inleiding 7 Literatuuronderzoek 10 Het ontstaan van de TG: een complexe geschiedenis 10 Een opmerkelijk experiment van oorlogspsychiaters 11 Nog steeds een rebelse visie 12 Wat is een therapeutische gemeenschap 14 Een unieke behandelingsomgeving 14 De deelnemers van de TG: bewoners en hulpverleners 15 Een specifieke visie op persoonlijkheidsstoornissen 17 De groep als methode 19 Foulkes: pionier van de groepspsychoanalyse 22 Onderzoek naar de therapeutische effecten van de TG 25 Een complex onderzoeksgebied 26 Conclusie literatuuronderzoek 29 De nood aan onderzoek binnen de TG beweging 29 Op zoek naar een geschikte onderzoeksmethode 32 Methode 35 Setting 35 Nele Nachtergaele 5

6 Opzet 36 Focusgroepen 37 Procedure 39 Het transcript 39 Klassieke inhoudsanalyse 39 Eerste onderzoeksvraag: de verhouding tot de Ander 41 Tweede onderzoeksvraag: de groep als methode 42 Resultaten 43 Kenmerken van de oorspronkelijke verhouding tot de Ander 43 Veranderingen na De Evenaar 46 Het aandeel van de groep 49 Discussie 53 Referenties 58 Nele Nachtergaele 6

7 Inleiding De therapeutische gemeenschap (TG) is een unieke behandelingssetting waarvan er in België maar enkele bestaan. Er zijn vele verschillende varianten van de TG, de meest voorkomende richten zich op mensen met een drugsverslaving of ernstige persoonlijkheidsstoornissen. De residentiële behandeling voor mensen met een persoonlijkheidsstoornis ontstond tijdens de Tweede Wereldoorlog en was populair tijdens de jaren 50 tot 70 (Schoenholtz-Read, 2001). Tegenwoordig zijn TG s echter niet meer prominent aanwezig in de geestelijke gezondheidszorg (Parish, 2012). Haar werkingswijze is deels psychoanalytisch, deels humanistisch geïnspireerd en gaat uit van een specifieke visie. De essentiële gedachte is dat het samenleven in groep, de groep als methode, dé manier is om mensen met psychische problemen te behandelen (Jones, 1979). Een opmerkelijk idee aangezien zowel de geschiedenis van de mensheid als onze actualiteit vooral de negatieve, destructieve kracht van groepen benadrukt. Zimbardo benoemde dit het Lucifer effect, wanneer heel gewone mensen zich door het groepseffect laten verleiden tot wreedheden tegenover medemensen zoals gebeurde in zijn beruchte Stanford gevangenis experiment, maar ook bijvoorbeeld in de gevangenis van Abu Ghraib (Zimbardo, 2010). De visie van de TG gaat er echter van uit dat de groep ook een zeer krachtig helend middel kan zijn. Het samenleven in groep is immers een cruciaal deel van onze menselijke natuur (Mertens, 2006). Maar net die verbondenheid is verloren gegaan in onze huidige maatschappij waar individualisme het hoogste goed is geworden. Dit heeft grote gevolgen voor onze identiteit. De grote opkomst van persoonlijkheidsstoornissen in onze samenleving is hiervan een indicatie (Verhaeghe, 2012). De therapeutische gemeenschap gaat ervan uit dat het psychische herstel ligt in het herstel van deze verbondenheid, dankzij het samenleven in groep. Om dit psychische herstel te kunnen bewerkstellingen biedt de therapeutische gemeenschap een langdurige en dus duur behandelingsmodel. Daarmee wijkt het af van de huidige trends binnen de geestelijke gezondheidszorg waarin kortdurende, ambulante behandelingen centraal staan (Van Hecke, Joos, Daems, Matthysen & De Bruyne, 2011). Van daaruit komt dan ook de kritiek naar voor dat deze methode verouderd zou zijn (Watson, 1992). Wereldwijd verdwijnen er steeds meer therapeutische Nele Nachtergaele 7

8 gemeenschappen (Parish, 2012). De nood naar onderzoek om het TG model te rechtvaardigen weerklinkt. Zo is er nog maar weinig bekend over de positieve effecten van een verblijf in een therapeutische gemeenschap op mensen met een persoonlijkheidsproblematiek. Met dit kwalitatief onderzoek wordt er getracht een verdere bijdrage te leveren aan dit onderzoeksgebied (Rutte & Crawford, 2005). In deze masterproef werd dan ook voldoende aandacht besteed aan de huidige maatschappelijke context waarin we ons bevinden. Ideeën hierrond zijn in het bijzonder schatplichtig aan Verhaeghe (2005, 2009, 2010, 2012, 2012). De scriptie bestaat uit twee delen, een literatuurstudie en een kwalitatief onderzoek. In het eerste deel van de literatuurstudie wordt de unieke filosofie, geschiedenis en manier van werken binnen een TG besproken. Hierbij leggen we de nadruk op de functie van de groep als methode binnen de TG. In het bijzonder zullen we stilstaan bij de ideeën van de psychoanalyticus Foulkes (1965, 1965) over de therapeutische werking van de groep. Hij wordt beschouwd als één van de grondleggers van het psychoanalytisch werken met groepen en stond mee aan de basis van de eerste therapeutische gemeenschap in Engeland. Hij was één van de eersten die de therapeutische kracht van de groep benadrukte. In een volgend deel bespreken we bestaand onderzoek naar de therapeutische effecten van de TG. Is er bewijs gevonden voor de effectiviteit van deze methode? Welke elementen brachten veranderingen teweeg in de patiënten en wat is de plaats van de groep hierin? Om hier verder inzicht in te vergaren werden ook de inzichten van Yalom (1981) besproken. Hij is immers een autoriteit op het vlak van de kracht van de groep. Aan de hand van de resultaten van deze literatuurstudie werd getracht de essentiële elementen van de therapeutische gemeenschap te onthullen. De specifieke bedoeling was hierbij om inzicht te vergaren in de reden waarom het groepsgebeuren als belangrijkste methode wordt naar voren geschoven binnen de TG en hoe deze positieve effecten kan bereiken. Het doel van deze literatuurstudie was het bereiken van inzicht in het statuut van de groep binnen de werking van de therapeutische gemeenschap. Vanuit deze achtergrondkennis kon de werking van De Evenaar beter worden begrepen en werd het onderzoek adequaat voorbereid. Nele Nachtergaele 8

9 Het tweede deel van deze scriptie bevat het kwalitatieve onderzoek. Dit onderzoek vond plaats in De Evenaar. Deze TG in Antwerpen is de enige therapeutische gemeenschap in België die mensen met een ernstige persoonlijkheidsproblematiek opvangt. De Evenaar bestaat uit twee huizen in het centrum van Antwerpen. In elk huis kunnen maximaal acht mensen verblijven. De laatste jaren bestaat de populatie vooral uit jonge mensen, meestal vrouwen, met een persoonlijkheidsproblematiek zoals een borderline persoonlijkheidsstoornis (De Evenaar, p. 2). Vanuit het bestuur van De Evenaar kwam de vraag aan de Universiteit Gent, Faculteit voor Psychologie en Pedagogische Wetenschappen, om in De Evenaar een onderzoek te doen naar het proces en de uitkomst van hun behandelingswijze. Aangezien ik een jaar als vrijwilliger heb gewerkt in een gelijkaardige gemeenschap in Ierland, wekte dit onderwerp mijn interesse. Dit onderzoek dient onder andere tot het verkrijgen van meer inzicht en steun om het beleid van deze instelling te rechtvaardigen. Er werden zeven focusgroepen afgenomen bij voormalige bewoners van De Evenaar. Daarna werd op basis van het transcript van deze gesprekken een klassieke thematische analyse uitgevoerd. Er werd gewerkt vanuit twee centrale onderzoeksvragen rond het centrale thema van de groep binnen deze therapeutische gemeenschap. De onderzoeksresultaten die uit de verhalen van de voormalige bewoners tot stand kwamen gaven een inzicht in de problematische verhouding ten op zichte van de Ander die centraal stond binnen de persoonlijkheidsproblematieken van de exbewoners. Er kwam ook enige klaarheid over de wijze waarop deze verhouding is veranderd na het verblijf in De Evenaar. Het belang van de groep hierbij volgens de voormalige bewoners kwam als laatste aan bod. Nele Nachtergaele 9

10 Literatuuronderzoek Het ontstaan van de TG: een complexe geschiedenis De behandeling van mensen met psychische problemen heeft een lange en vaak onaangename weg afgelegd. In Madness: A brief history (2002) beschrijft Porter hoe men tot de 18 e eeuw mentale aandoeningen zag als het werk van de duivel. Deze denkwijze had tot gevolg dat psychiatrische patiënten door de eeuwen heen werden verstoten of behandeld door middel van exorcisme. Met de opkomst van het christendom in de Middeleeuwen verbeterde het statuut van de psychiatrische patiënt, hoewel hun behandeling nog steeds weinig menswaardig was (Porter, 2002). Pas in de 18e eeuw werd met de traitement morale de eerste basis gelegd voor een menswaardige behandeling van de mentaal zieken. Veel van deze denkwijze ging echter verloren in de 19e eeuw. In die tijd werd wie afweek van de normaliteit uitgesloten van de samenleving en opgesloten in overbevolkte gestichten onder miserabele omstandigheden (Rollin, 2003). Pas in 1950 begon de tijdsgeest voor de wie een psychische aandoening had echt te veranderen. Toen ontstond onder andere de gemeenschapsbeweging, die hen terug een plaats wou geven in de maatschappij. De opkomst van de therapeutische gemeenschappen wordt onder deze beweging gesitueerd. TG s vertegenwoordigen dan ook één van de meest significante vernieuwingen in de geschiedenis van de psychiatrie (Mills & Harrison, 2007) De geschiedenis van de therapeutische gemeenschap is ingewikkeld. Zo zijn er vanuit verschillende personen en plaatsen verschillende stromingen binnen deze beweging ontstaan. Er wordt wel algemeen aangenomen dat Wereldoorlog II de voedingsbodem is geweest waarin het prototype van de therapeutische gemeenschap tot stand kon komen. Dit gebeurde door een combinatie van factoren: nieuwe psychoanalytische inzichten, de nood om de vele door de oorlog getraumatiseerde soldaten op te vangen en een humanitaire ideologie die wou reageren tegen de autoritaire sfeer van het traditionele psychiatrische ziekenhuis (Bierenbroodspot, 1976). Dit verenigde zich tot een nieuwe stroming, de gemeenschapspsychiatrie. De therapeutische gemeenschap is de methode die voortkwam uit deze beweging. Deze pleitte ervoor dat de psychiatrie zich moest Nele Nachtergaele 10

11 focussen op de sociale manifestaties van mentale stoornissen, binnen sociale settingen. Volgens hen moest het ultieme doel van de psychiatrie zijn om de psychisch zieken terug te helpen functioneren in de samenleving (Mills & Harrison, 2007). Dit ging in tegen de heersende ideeën over psychiatrische zorg die toen voornamelijk neurologisch gericht waren. Zo werden soldaten met shell shock in die tijd vooral met elektroshocks en zware kalmerende medicijnen behandeld (McKenzie, 2012). Een opmerkelijk experiment van oorlogspsychiaters. Een ommekeer in dit denken over de psychische behandeling van soldaten is te danken aan het pionierswerk van John Rickman ( ) en Wilfred Ruprecht Bion ( ). Deze Britse psychiaters met een psychoanalytische achtergrond hadden daarom een beslissende invloed op de evolutie van de therapeutische praktijk (Mill & Harrison, 2007). Rickman werd in 1942 aan het hoofd gesteld van een ziekenhuisvleugel in het Northfield militair ziekenhuis in Birmingham, Engeland. Samen met Bion, begon hij daar het Eerste Northfield Experiment (Whiteley, 2004). Hun aandacht in het ziekenhuis ging niet uit naar de zorg voor het individu, maar naar welke gebeurtenissen en gedragingen de groep konden versterken. Dit idee kwam uit het heersende militaire gedachtegoed, waar de groep belangrijker was dan het individu. Het uiteindelijk doel van het experiment was om de door de oorlog getraumatiseerde slachtoffers voor te bereiden om terug naar het front te keren. Het Northfield ziekenhuis werd de geboorteplaats van de therapeutische gemeenschap, die de psychiatrische praktijk in ziekenhuizen na de oorlog zou gaan leiden, eerst in Groot-Brittannië en daarna in de Verenigde Staten. Helaas faalde dit eerste experiment door interne twisten en het ziekenhuis werd na zes weken gesloten (Thalassis, 2012). Vervolgens werd in 1945 het Tweede Northfield Experiment gestart, waar de ideeën van het eerste experiment werden verder gezet door de psychiaters Main, Bridger, Bierer en Foulkes. De nadruk lag nu eerder op het socialiseren van de patiënten, zodat ze terug konden gaan bijdragen aan de samenleving (Mills & Harrison, 2007). Een andere zeer bepalende figuur in die periode was Maxwell Jones. In Mill Hill, een kliniek in Londen, verzorgde ook hij soldaten met shell shock, geïnspireerd door de ideeën van zijn collega s in Northfield. Onder zijn leiding werd in Mill Hill een open communicatie Nele Nachtergaele 11

12 geïnstalleerd en de typische hiërarchische structuur van de kliniek werd veranderd. Rolvervaging zorgde ervoor dat de therapeutische input niet langer beperkt zou blijven tot het therapeutische personeel. Er waren dagelijks grote groepsontmoetingen om problemen te bespreken en beslissingen democratisch te nemen. Na de oorlog zou Jones zijn ideeën verder uitpuren en zo kwam hij tot de vier voornaamste ideologische concepten van de TG: permissiviteit, gemeenschapszin, democratie en confrontatie met de realiteit. Zijn gedachtengoed vormde de basis voor de wereldwijde beweging van de sociale psychiatrie, die als doel heeft de psychiatrische patiënt zo menselijk mogelijk te behandelen (Whiteley, 2004). Nog steeds een rebelse visie. De principes van de therapeutische gemeenschap vormden een breuk met de toenmalige, neurologische gerichte kijk op de behandeling van mensen met psychische problemen. Dankzij het vroege werk van Richman en Bion, gevolgd door Bridger en Main in de Northfield experimenten en Jones in Mill Hill verschoven de psychoanalytische praktijk en psychiatrische zorg van een visie gericht op het individu naar een groepsperspectief. Ze waren ervan overtuigd dat het groepsleven een genezende gemeenschap zou creëren. De therapeutische gemeenschapsbeweging en de sociale psychiatrie waren succesvol tijdens de jaren 50. Vanaf de jaren 70 tot heden kwamen de waarden van de therapeutische gemeenschap en de meer traditionele waarden van de medische wereld met elkaar in conflict. De opkomst van de biologische psychiatrie en de daarbij horende visie op psychiatrische zorg verzwakten de beweging (Schoenholtz-Read, 2001). Een belangrijke reden daarvoor lijkt te zijn dat vandaag de ideeën van de therapeutische gemeenschap opnieuw ingaan tegen de heersende orde. De TG staat in schril contrast met het huidige discours waarin elke stoornis een (DSM)label krijgt en elk probleem een pil (Verhaeghe, 2010). In de TG probeert men zo weinig mogelijk te steunen op medicatie als oplossing voor interpersoonlijke en levensproblemen. Verder ligt de nadruk niet op iemands label, maar zal men luisteren naar wat de persoon te zeggen heeft over zijn eigen ervaringen en problemen. De focus ligt op het empoweren van de persoon zodat hij zichzelf kan leren zien als een waardevol persoon, los van het zware stigma dat nog steeds aan psychische problemen Nele Nachtergaele 12

13 hangt (O Brien, Woods, Palmer, 1999). Bovendien gaat de visie van TG in tegen het artikel 107 van de ziekenhuiswet die in België de huidige trend van de vermaatschappelijking van de geestelijke gezondheidszorg dicteert (Van Hecke, et al, 2011). Een behandelingssetting die juist langdurige residentiële zorg aanbiedt past niet in de 107 visie die net pleit voor de actieve afbouw van bedden in psychiatrische klinieken en een focus op integratie in de maatschappij en ambulante zorg. Residentiële opnames mogen alleen nog van korte verblijfsduur met hoge intensiteit zijn voor mensen bij wie hun problematiek zo danig ernstig is dat ze op dat moment niet langer thuis kunnen wonen. De vraag rijst dan ook in hoeverre er nog plaats kan zijn voor therapeutische gemeenschappen in dit klimaat. Sinds Northfield heeft het concept van de therapeutische gemeenschap een lange weg afgelegd, maar hoewel erg verzwakt, is de beweging blijven bestaan. Het is moeilijk om in te schatten hoeveel therapeutische gemeenschappen er wereldwijd zijn, de literatuur is hierover zeer beperkt. Het grootste deel van de gemeenschappen bevindt zich in Europa, maar er zijn er ook in India, Nigeria en Malawi (Kennard, 2004). De meest recente review die kon gevonden worden meldde dat er wereldwijd 181 therapeutische gemeenschappen waren, in 38 verschillende landen, de meeste daarvan zijn gelegen in Groot-Brittannië of de Verenigde Staten (Lees, Manning & Rawling, 1999). De beweging heeft ook vele varianten voortgebracht. Zo zijn er therapeutische gemeenschappen voor kinderen, chronisch psychotische patiënten, mensen met acute mentale problemen, met leerstoornissen en voor gevangenen (Kennard, 2004). Er is ook een stroming van therapeutische gemeenschappen voor verslaafden die erg populair is. Deze soort TG heeft echter een andere ontstaansgeschiedenis en hun visie wijkt af van degene die in dit onderzoek wordt besproken. Slechts een beperkter aantal therapeutische gemeenschappen zijn zich blijven focussen op de behandeling van een breed spectrum van psychiatrische stoornissen, het onderwerp van behandeling van de oorspronkelijke TG s. Verschillende daarvan specialiseren zich in de behandeling van mensen met persoonlijkheidsproblemen (Hafner & Holme, 1996). Nele Nachtergaele 13

14 Wat is een therapeutische gemeenschap Een unieke behandelingsomgeving. De therapeutische gemeenschap is een uniek soort residentiële setting waar mensen met psychisch problemen terecht kunnen voor hulp (O Brien, Woods & Palmer, 2001). Alle bewoners verblijven er gedurende een lange periode voltijds en vrijwillig op deze plek. De aanpak vergt veel motivatie en een actieve medewerking van haar bewoners (Rutte & Crawford, 2005). Een non-institutionele aanpak staat centraal en wordt gereflecteerd in alle aspecten van de TG (Jarvis&Nelson, 1966). Zo wordt wie er woont een bewoner genoemd, geen patiënt. Er wordt steeds gestreefd naar het creëren van een huiselijke sfeer, zo draagt iedereen in de gemeenschap informele kledij en is de gemeenschap gezellig ingericht. Ook wordt zo weinig mogelijk gebruik gemaakt van DSM labels en medicatie (O Brien, Woods&Palmer, 2001). Hoewel elke TG uniek is en haar eigen invulling heeft van deze ideeën, zijn er volgens Rapoport vier fundamentele thema s die elke therapeutische gemeenschap karakteriseren: democratie, permissiviteit, confrontatie met de realiteit en gemeenschapszin. De authenticiteit van de TG blijft bewaard wanneer deze ideeën worden toegepast (Whiteley, 2004). Het verwachtte resultaat is een atmosfeer die mensen aanmoedigt om hun emoties te beleven, fouten te maken, te leren en te groeien (Watson, 1992). 1. Democratie wijst op het feit dat personeel en bewoners allemaal evenveel zeggenschap hebben in de gemeenschap. De macht wordt eerlijk verdeeld, waardoor machtsmisbruik vermeden wordt. 2. Permissiviteit wijst op het aanvaarden van afwijkend gedrag, zonder elkaar te veroordelen. De angst die dit zou kunnen opwekken in de groep moet worden opgevangen door duidelijke regels. 3. Confrontatie met de realiteit gaat over het bespreken van elkaars gedrag, zodat ze beter bewust worden van zichzelf en ze kunnen leren van hun interpersoonlijke gedragingen. De groepsleden geven elkaar regelmatig feedback om dit te bereiken. Nele Nachtergaele 14

15 4. Gemeenschapszin betekent het delen in de gemeenschap. Iedereen is op die manier mee verantwoordelijk voor het goede verloop van de gemeenschap en voor elkaar (Dickey & Ware, 2008). Meer recent identificeerde Haigh (1999) nog vijf universele kwaliteiten die bewoners kunnen verwachten in de TG van vandaag. Deze vijf zouden cruciaal zijn voor het komen tot een gezonde emotionele ontwikkeling van haar bewoners. Deze elementen vindt men terug in de structuur en dynamiek van de therapeutische gemeenschap (Website van De Evenaar). Als eerste is er de hechting, dat is het gevoel ergens bij te horen. Het tweede element benadrukt het klimaat van veiligheid waarin dit gevoel tot stand komt. Er moet gewerkt worden aan het opbouwen van een omgeving die tolerant is maar tegelijk duidelijke grenzen stelt. Zo krijgen de bewoners het gevoel gedragen te worden en er is grote tolerantie voor hun symptomen. Verder is communicatie heel belangrijk. Er moet een cultuur van openheid heersen waarin alles mag worden besproken en waar er zal worden geluisterd naar elke boodschap. Ook moet iedereen betrokken zijn en mee willen werken, dit komt onder meer tot stand doordat er voldoende plaatsen van collectieve ontmoeting en samenspraak voorzien zijn. Ten slotte is autonomie ook zeer belangrijk: elke bewoner is verantwoordelijk voor zijn eigen behandeling (Haigh, 1999). De deelnemers van de TG: bewoners en hulpverleners. De positie van de deelnemers van de TG wordt duidelijk wanneer we verder ingaan op één van Rapoports fundamentele thema s van de TG, een egalitaire en democratische sociale structuur (Whiteley, 2004). Concreet betekent dit namelijk dat de bewoners constant worden betrokken in beslissingen over hun eigen behandeling en leefomstandigheden, in samenspraak met de hulpverleners. Er wordt samen met de bewoners in proces gegaan. Er wordt van hen dan ook verwacht dat ze een actievere rol spelen dan meestal gebruikelijk is in een instelling waar psychische zorg gegeven wordt (Jones, 1979). Zo organiseren en participeren de bewoners in alle aspecten van het dagelijkse leven in hun gemeenschap. Samen doen ze de boodschappen, koken alle maaltijden en houden het huis schoon op. Wanneer ze al die dingen zelf doen, in plaats Nele Nachtergaele 15

16 van ze van hen over te nemen, worden ze zich bewust van hun eigen vaardigheden, die in de groep optimaal zullen worden benut (De Leon, 2000). Doordat de bewoners een dergelijk functionele rol krijgen toebedeeld in de gemeenschap, zal het beeld dat ze van zichzelf hebben wijzigen. Het meer volwassen en gezonde deel van hun persoonlijkheid wordt op deze manier aangesproken (Bierenbroodspot, 1976). Bovendien zal deze aanpak de persoon empoweren. Hij leert zichzelf zien als iemand die in staat is om iets bij te dragen aan zijn omgeving en zo los te komen van het stigma van patiënt met een mentale stoornis. Dit alles zal hun terugkeer in de maatschappij later bevorderen (O Brien, Woods & Palmer, 2001). Hoewel de bewoners veel inspraak en verantwoordelijkheid krijgen en de structuur van de TG bijzonder los is in vergelijking met andere residentiële settingen, spelen de hulpverleners nog steeds een cruciale rol in de therapeutische gemeenschap. Het personeel blijft verantwoordelijk voor het behouden van de structuren en therapeutische activiteiten binnen de gemeenschap. Alleen op deze manier kan de groep een voldoende veilige plaats blijven, zowel op fysiek als op emotioneel vlak (Schimmel, 1997). Hierin ligt een belangrijke taak voor de sociotherapeuten. Zij zijn constant aanwezig in de leefgroep en hebben een tweeledige taak. Enerzijds creëren zij het huiselijke aspect, een onthalend kader waarin de bewoners zich veilig voelen. Anderzijds bewaken zij ook de grenzen en regels om zo het therapeutische milieu te bewaken (Rode kaft visie en concept). Het team in de TG is erg gevarieerd. Naast de sociotherapeuten zijn er ook psychotherapeuten, een psychiater, nachtverpleging en logistieke medewerkers betrokken. Dit biedt een veelheid van standpunten en perspectieven. Doorheen de tijd kan het team zo een goed beeld opbouwen van wie elk individu is, zijn sterktes, moeilijkheden en reacties op verschillende situaties. Elk lid van het team wordt aangemoedigd om zijn therapeutische vaardigheden te ontwikkelen en te gebruiken in elke mogelijke situatie, ongeacht iemands beroep of ervaring (Jarvis & Nelson, 1966). Op deze manier is er dus sprake van een zekere rolvervaging bij het personeel van de TG. De bewoners zijn vrijer om te kiezen met wie ze gesprekken willen hebben en een relatie willen opbouwen. Dit wordt eerder ingegeven door hun eigen innerlijke vraag dan door de voorgeschreven rollen (Rapoport, 1957). Deze visie zal het ontstaan van helende therapeutische relaties bevorderen. Dit alles maakt het werken in een TG een intens beroep. De hulpverleners zullen, net als de bewoners, Nele Nachtergaele 16

17 geneigd zijn hun eigen dysfunctionele patronen te recreëren. Zij moeten openstaan om dit te herkennen, om eventuele kritiek te aanvaarden zowel van andere teamleden als van de bewoners. Door de relatief democratische atmosfeer in de setting bestaat de kans dat het personeel zich kwetsbaarder voelt dan in andere settingen. Het personeel moet een bepaalde hoeveelheid controle opgeven om de patiënten autonomie te laten ervaren en dit is geen gemakkelijke taak (Schimmel, 1997). Dit is ook het geval voor de psycholoog van het team. Zijn therapeutische pogingen blijven niet beperkt tot alleen de vastgelegde individuele of groepssessies, waarbij de rest van de dag neerbuigend bekeken wordt als dag-invulling. Het is juist zo dat in de TG elk moment kan worden aangegrepen als een therapeutisch moment. Contacten met de bewoners gaan dus verder dan de artificiële setting van het kantoor van de klinische psycholoog (Jarvis & Nelson, 1966). Een specifieke visie op persoonlijkheidsstoornissen. De unieke setting en principes van de therapeutische gemeenschap is gestoeld op haar visie op pathologie, die voornamelijk voortkomt uit de psychoanalytische theorie. Om de behandelingswijze van de TG volledig te kunnen begrijpen moet dus dieper in gegaan worden op de oorsprong van persoonlijkheidsstoornissen. Verhaeghe vertelt hierover in Over normaliteit en andere afwijkingen: De psychische identiteit komt tot stand via de identificatie met de betekenaars van de Ander, maar onder deze vervreemdende lagen schuilt geen oorspronkelijke of authentieke identiteit (Verhaeghe, 2002, p. 178). Dit impliceert dus dat we, zonder die Ander, niet kunnen bestaan. Een kind verwerft zijn identiteit door het contact met de eerste Ander. Die eerste Ander zijn de mensen die hem opvoeden, meestal de ouders. Die impact van de Eerste Ander is bovendien blijvend. De manier waarop deze verhouding geïnstalleerd wordt, is determinerend voor alle latere verhoudingen tussen subject en Ander (Verhaeghe, 2002, p.191). Deze typische verhouding van het subject tot de Ander zal het subject dus steeds opnieuw herhalen bij alle belangrijke mensen die hij zal ontmoeten in zijn leven. Dat is wat in de psychoanalyse wordt bedoeld met het basisfantasma. Op basis van de theorie van Verhaeghe kunnen we concluderen dat een probleem in de persoonlijkheid voortkomt uit een problematische verhouding tot de Nele Nachtergaele 17

18 Eerste Ander, een probleem met dit basisfantasma, want dit vormt de persoonlijkheid. Vandaag is de meest gestelde diagnose binnen de categorie van persoonlijkheidsstoornissen die van de borderline persoonlijkheidsstoornis. De oorsprong van deze stoornis is de mislukking van de garanderende functie van de eerste Ander. Er was sprake van een vroegkinderlijke traumatische verhouding ten op zichte van de Ander, door seksueel of andere, meer subtiele vormen van misbruik. Daardoor kon de basisveiligheid tussen kind en Ander niet worden bewerkstelligd, het basisfantasma kon niet tot ontwikkeling komen. De belangrijkste gevolgen hiervan voor het subject zijn een gevoel van chaos of leegte op vlak van de identiteit, problemen in het reguleren van het eigen affect en een problematische verhouding tot de Ander die zich kenmerkt door een basiswantrouwen. Via het basisfantasma wordt de problematische verhouding tot de Ander steeds opnieuw herhaald, bevestigd en dus versterkt. De therapeutische consequentie hiervan is dat een behandeling van een subject met een (borderline) persoonlijkheidsstoornis zich voornamelijk moet richten op het opbouwen van een goede therapeutische relatie. Door het opbouwen van een ondersteunende en benoemende verhouding tussen therapeut en patiënt kan een vernieuwde ontwikkeling op gang komen. Het zelfbeeld en het beeld van de Ander kunnen op deze manier gecorrigeerd worden (Verhaeghe, 2002). Een verblijf in een TG is op dit idee gebaseerd. Het is namelijk zo dat wanneer iemand gedurende een jaar in een TG verblijft, de andere bewoners en de hulpverleners zijn belangrijke anderen zullen worden. Hij zal met hen in relatie gaan en zijn basisfantasma bij hen herhalen. Zo wordt de problematische verhouding van het subject met de Ander onvermijdelijk vanzelf duidelijk. Bewoners in een TG worden geholpen door hun medebewoners en het personeel om deze te identificeren en om de oorsprong daarvan in zichzelf te onderzoeken (Schimmel, 1997). Zaken die naar boven komen in de dagelijkse onderlinge contacten in de gemeenschap kunnen de patiënten dan gebruiken als onderwerp in de therapie. In functie hiervan wordt een omgeving gecreëerd waar men probeert om alle gebeurtenissen via bespreking therapeutisch te benutten. Dit wordt ook wel een leef-en leeromgeving genoemd. De bewoners zelf beschrijven het als een gevoel van vierentwintig uur per dag in therapie te zijn (Schimmel, 1997; O Brien, Woods & Palmer, 2001) In de veilige context van de groep kunnen deze patronen worden besproken en krijgen ze een nieuwe betekenis. De Nele Nachtergaele 18

19 groepsleden worden aangemoedigd om tijdens hun behandeling te leren over hun reacties in moeilijke situaties, om nieuwe strategieën te verkennen en deze gedurende de dag in de groep uit te proberen (Schoenholtz-Read, 2001). In het samen leven ontstaan de persoonlijke veranderingen, maar die moeten komen uit eigen initiatief. Dit alles is alleen mogelijk binnen een atmosfeer van tolerantie, respect en zorg (Schimmel, 1997). Door de herhaalde ervaringen van persoonlijke veiligheid ontwikkelt zich vertrouwen bij de bewoners. Dit vertrouwen wordt een manier van denken die hen leert nieuwe mensen en situaties aan te durven (De Leon, 2000). Uiteindelijk kan op die manier een andere verhouding tot de Ander mogelijk worden en zo ontstaat ook een verandering in de eigen persoonlijkheid (Verhaeghe, 2002). De groep als methode Om dit therapeutische doel te kunnen bereiken wordt in de TG expliciet gewerkt met de groep als methode. Binnen de visie van de therapeutische gemeenschap is de groep namelijk het belangrijkste werkinstrument. Maxwell Jones, de medeoprichter van het TG model, legt in zijn boek De therapeutische gemeenschap in de samenleving, sociaal leren en sociale psychiatrie uit hoe dit in zijn werk gaat (Jones, 1979). Wanneer bewoners dagelijks aanwezig zijn in de groep, worden ze geconfronteerd met hun eigen problemen en met die van hun groepsleden. Doordat ze hun problemen binnen de groep bespreken, leren mensen langzaamaan over zichzelf en over hoe anderen hen zien. Ze leren verder ook iets over de waarde van het delen van hun gevoelens met anderen en worden zich bewust van nieuwe mogelijkheden om hun eigen problemen en die van anderen tegemoet te treden. Vaak komen de bewoners namelijk uit een thuissituatie waar ze nooit leerden om te praten over hun gevoelens en problemen. Vooral in tijden van spanning, waar men de meeste behoefte voelt aan contact met anderen, voelden ze zich geblokkeerd om zich te uiten (Jones, 1979). Door op die manier samen te spreken ontstaat een groepsgevoel bij alle bewoners. In de groep binnen de TG leren ze voor het eerst dat omgaan met anderen anders kan en dat veiligheid en steun mogelijk zijn. De groep zal op die manier als een surrogaatfamilie functioneren (Whiteley, 2004). De bewoners hechten zich aan elkaar Nele Nachtergaele 19

20 en aan de hulpverleners. Vaak is het de eerste succesvolle hechting die de patiënt maakt na herhaalde mislukte hechtingen die hij had in zijn eerdere persoonlijke ontwikkeling. Door hun verblijf leren ze spreken en de problemen die ze thuis hadden worden zo in een verhaal gegoten. In de groepssetting komen innerlijke conflicten naar boven en kunnen zo stap voor stap bewerkt worden (Kinet, 2009). Bovendien leren ze de waarde van het communiceren met anderen kennen. Er ontstaan intimiteit tussen de groepsleden, ze worden getraind in interpersoonlijke vaardigheden in een beschermende omgeving (Foulkes & Antony, 1965). Het belang van de groep als methode binnen de TG wordt onderschreven door vele auteurs (Kinet, 2009; Foulkes, 1965; De Leon, 2000; Vanier, 2002; Dermantis&Galanter, 2001, Jones, 1979). De meerwaarde van het werken in groep bestaat uit verschillende elementen. Om te beginnen heeft het spreken in groep een specifiek stimulerend effect. Er worden veel meer thema s aangeraakt want het is gemakkelijker om over iets te praten als het door anderen wordt aangebracht. Dit gebeurt ook op latent niveau, onbewust materiaal komt sneller en meer volledig naar boven. Doordat ze met elkaar informatie en verklaringen kunnen uitwisselen, wordt de discussie niet alleen levendiger en voller, maar veranderd ook de emotionele situatie. Groepsleden nemen van elkaar meer aan dan van hulpverleners (Foulkes, 1965). Alleen al het getuige zijn van het verhaal van anderen die in gelijkaardige situaties leven, brengt een verandering in het individu op gang. Deze verhalen stimuleren immers om zelf te gaan reflecteren over het eigen verhaal. Ze brengen ook hoop op persoonlijke verandering (De Leon, 2000). Bovendien kan zien dat een ander het moeilijk heeft of onwillig is om zijn problemen aan te pakken een stimulerend effect hebben. Zo kan dit leiden tot een voornemen om het zelf beter te gaan doen. Op deze manier werkt de discussie, interpretatie en analyse van materiaal in op verschillende mensen op hetzelfde moment, zelfs al zijn ze alleen maar aan het luisteren (Foulkes, 1965). Maar daarvoor is het dus wel cruciaal dat er een veilig en onderzoekend klimaat kan ontstaan waar er ruimte is voor verschillen tussen groepsleden en respect voor de eigenheid van iedereen (Kinet, 2009). Jean Vanier, de oprichter van l Arche, een wereldwijde organisatie van gemeenschappen voor mensen met een mentale beperking schreef hier verschillende boeken over. In Community and Growth (2002) beschrijft hij de helende kracht van het samenleven in groep treffend met de woorden: Onze zwakheden en moeilijkheden Nele Nachtergaele 20

21 delen is zoveel meer voedend voor anderen dan het delen van onze kwaliteiten en successen. De ontdekking dat we allemaal in dezelfde boot zitten helpt ons door te gaan. In gemeenschap leren we om te durven kwetsbaar zijn, want we zijn omgeven door mensen die onze kwetsbaarheid respecteren (Vanier, 2002, p. 72). In de TG leert de bewoner zichzelf aanvaarden, vaak voor het eerst, net doordat hij of zij aanvaard wordt door anderen. Die aanvaarding is mogelijk door het wederzijds begrip binnen de peergemeenschap. Vervolgens brengt die ervaring van begrepen worden door anderen opluchting teweeg. Ook gevoelens van angst en schaamte worden verlicht wanneer ze merken dat andere mensen gelijkaardige ideeën, angsten of impulsen hebben. De frustratie van het niet gehoord worden en de emotionele stress daalt eens iemand zich kan aansluiten bij de groep (De Leon, 2000). Vervolgens is het therapeutische proces vooral toegespitst op het leren spreken over wat er in iedereen omgaat. Wanneer een groep positief aan het werk is, zal het idee leven dat het belangrijk is om de unieke beleving van elk groepslid te onderzoeken en te proberen begrijpen. Die betrokkenheid bij elkaars innerlijke leven en de mogelijkheid om te kunnen bijdragen aan elkaars evolutie is erg belangrijk. Op deze manier groeit immers het besef dat men tot goede dingen in staat is, wat een positief effect kan hebben op de zelfwaarde. De groepswerking biedt zo de gelegenheid iets voor anderen te betekenen. Dit verzacht de eenzaamheid die gepaard gaat met psychisch lijden en creëert hoop (Kinet, 2009). Dit saamhorigheidsgevoel is volgens het TG model de basis om therapeutische verandering in gedrag, attitudes en waarden te brengen. Want een groep die sterk samenhangt zal alle leden stimuleren zich te gedragen naar de groepsnormen (Dermantis & Galanter, 2001). Om al deze positieve effecten die een groep kan teweegbrengen te kunnen bereiken is het creëren van een hechte groep dé cruciale taak in een TG. In de gemeenschap leven de groepsbewoners vierentwintig uur op vierentwintig samen, alles wordt gedeeld. Daarnaast zijn alle activiteiten zo gestructureerd dat ze zoveel mogelijk interactie tussen de bewoners bevordert (O Brien, Woods & Palmer, 2001). Elke dag wordt begonnen en afgesloten met een groepsvergadering. Alle leden van de gemeenschap, bewoners en personeel, zijn hier op aanwezig. Tijdens deze vergaderingen worden praktische zaken, maar ook individuele problemen openlijk besproken. Alles wat relevant is in het samenleven is er bespreekbaar, zo weet iedereen Nele Nachtergaele 21

22 wat er speelt en wordt het therapeutisch klimaat optimaal gehouden (Kinet, 2009). Door elke dag te beginnen en af te sluiten met een bijeenkomst ontstaat het cruciale groepsgevoel (Rutter & Tyrer, 2003). Verder wordt het vormen van de groep ook bewerkstelligd door het geven van feedback aan elkaar. Dat is één van de basisgedachten van de therapeutische gemeenschap. De therapeut moedigt de bewoners steeds aan om feedback te vragen bij anderen en te leren zichzelf feedback geven over zijn eigen vooruitgang. Zo worden ze zich bewust van hun eigen proces en de veranderingen die ze doormaken tijdens hun verblijf. Maar het zorgt er ook voor dat de groepsleden erg betrokken zijn op elkaar, ze zijn samen verantwoordelijk voor het therapeutische groepsproces (Jones, 1979). Om diezelfde reden gebeuren de meeste therapieën in de TG in groep, hoewel er ook individuele therapie wordt gegeven (De Evenaar, p.5). Foulkes: pionier van de groepspsychoanalyse. Het kan dan ook geen verrassing meer zijn dat groepstherapie bijna gelijktijdig ontstond met de therapeutische gemeenschapsbeweging. Siegfried Heinrich Foulkes ( ) wordt beschouwd als één van de pioniers van de groepspsychoanalyse. Deze psychiater was een Duits-Joodse vluchteling, die werkte in de allereerste therapeutische gemeenschap, Northfield. Tijdens de tweede wereldoorlog bracht hij voor het eerst individuele patiënten samen in een groep met een therapeutische bedoeling (Thalassis, 2012). Foulkes geloofde dat tot een groep willen behoren in de essentie van de mens zit (Foulkes & Antony, 1965). Naar zijn mening wordt elke stoornis veroorzaakt en moet dus ook behandeld worden binnen een netwerk van interpersoonlijke relaties (Kinet, 2009). De psychoanalytische theorie zoals die door Freud werd uitgedacht, erkend de cruciale rol van relaties met andere mensen. De mens heeft immers de Ander nodig om een identiteit te kunnen ontwikkelen (Verhaeghe, 2002). Foulkes volgde deze redenering en was ook van mening dat alle psychische problemen werden gevormd door de eerste groep waartoe een persoon behoort, het gezin van herkomst. Maar de klassieke psychoanalytische therapie die deze psychische problemen individueel behandelde vond hij te beperkt (Kinet, 2009). Hij was van mening dat een probleem dat wordt gevormd in groep, ook moet worden opgelost in Nele Nachtergaele 22

23 groep, door middel van groepspsychotherapie (Foulkes & Antony, 1965). Hij was ervan overtuigd dat de groepssituatie een veel breder en rijker inzicht bood in de patiënt: hoe die (re)ageerde op andere mensen, in onvoorziene situaties en onder condities die veel dichter liggen bij het gewone leven (Oakley, 1999). De therapeut kan ook meerdere subjecten op hetzelfde moment bestuderen en kan zien hoe ze met hun psychologische impulsen in een echte levenssituatie reageren, in plaats van dat ze gewoon door hen gerapporteerd worden. De groep kan op die manier als een diepgaand instrument voor diagnose dienen (Foulkes & Antony, 1965). Ook vertegenwoordigt psychoanalytische groepstherapie volgens Mark Kinet, een Belgisch psychiater en psychoanalytisch therapeut, een adequatere techniek om de patiënt terug te integreren in maatschappij, werk en gezin. De transitie zou vlotter verlopen dan na een individuele analyse omdat de groepstherapie dichter staat bij het echte leven dan een individuele therapie (Kinet, 2009). Uiteraard is de behandeling van een patiënt in een groepssetting ver verwijderd van de klassieke psychoanalytische één-op-één setting. Maar de groepssituatie is niet een psychoanalytische situatie manquée, een soort goedkoop vervangmiddel van de psychoanalyse (Foulkes &Antony, 1965). Foulkes was van mening dat dit soort therapie het therapeutisch effect net intensifieert en daarom de duur van de behandeling verkort (Foulkes, 1965). Foulkes geloofde namelijk dat een groep niet louter een verzameling van personen is, maar wel een entiteit met krachtige creatieve mogelijkheden. Zijn centrale concept is dat van de groepsmatrix, het netwerk van communicaties dat zich in de groep ontwikkelt. Dit slaat op alles wat zich tussen de groepsleden afspeelt, verbaal en non-verbaal, bewust en onbewust. Elk individu is als een knooppunt in dat netwerk (Kinet, 2009). In plaats van zich te focussen op elk individu tegelijkertijd, concentreert de therapeut zich op het totale veld van interacties, op de matrix waarin deze onbewuste reacties elkaar ontmoeten. Hij houdt de groep als geheel altijd bewust in het achterhoofd (Foulkes & Anthony, 1965). Het individu wordt bekeken vanuit deze achtergrond. Groepsanalyse is de psychotherapie van het individu, in de groep, door de groep (Oakley, 1999). Deze manier van werken benadrukt het hier-en-nu, dat wat onmiddellijk aanwezig is in de therapeutische transacties. Daardoor heeft het een directer effect op de huidige leefsituatie van de patiënt en zijn gedrag. Maar zo onthult het ook minder van de individuele ontwikkeling van de patiënt en van de oorsprong van Nele Nachtergaele 23

24 zijn verstoringen dan psychoanalyse in de één-op-één situatie dat doet (Foulkes & Anthony, 1965). In zijn boek Therapeutic Group Analysis (1965) beschrijft Foulkes hoe hij de groep specifiek gebruikt in het therapeutische proces. Het werken met de groep is namelijk gebaseerd op het idee dat iemand zich in een therapeutische groep gedraagt zoals hij dat elders zou doen, in een voor hem typische manier. Hij is zich hier niet van bewust. Maar in een therapeutische groep worden de gerecreëerde conflicten naar buiten gebracht. Voor de recreatie van de typische conflicten en situaties, gebruikt het individuele lid de andere leden van de groep, inclusief de therapeut. Hij bekleedt hen met eigenschappen van mensen uit zijn echte leven, uit zijn heden en zijn verleden. Hij gebruikt hen als personificaties van zijn innerlijke objecten en angsten. Deze compulsieve herhaling is de essentie van de overdracht. De situatie van de overdracht is in de groepssetting erg verschillend van die in de individuele analyse. In een individuele psychoanalytische therapie is de overdracht alleen aanwezig tussen patiënt en therapeut. In groepstherapie absorbeert de groep een deel van de overdracht, want die is nu aanwezig tussen de therapeut en alle groepsleden. Daardoor is er in de groepssetting ook meer afstand tussen de patiënt en de therapeut (Foulkes, 1965). De individuele overdracht komt niet volledig tot bloei en kan niet volledig worden geanalyseerd in de groep. De overdracht van de groep als geheel is wel het onderwerp van analyse. De therapeut onderzoekt namelijk steeds de dynamieken die ontstaan tussen de groepsleden, de verschillende rollen die ze aan elkaar toeschrijven en voor elkaar innemen en de effecten die dit heeft op alle groepsleden. Ook de manier waarop het gesprek tijdens deze therapie verloopt, is anders in een groep, het is als een vrij zwevende discussie. Deze zogenaamde groepsassociaties zijn het groeps-analytisch equivalent van de vrije associatie in de individuele psychoanalytische therapie. Het materiaal dat wordt geproduceerd in de groep en de acties en de interacties van haar leden worden geanalyseerd, uitgesproken, geïnterpreteerd en bestudeerd door de groep. Een ander belangrijk en onderscheidend element van Foulkes groepsaanpak is namelijk dat de groepsleden deels de analytische, interpretatieve rol zelf opnemen. Collectief kunnen ze doen waar ze individueel niet in slagen, elkaars therapeut worden (Oakley, 1999). De groepsanalyticus gaat ervan uit dat groepsleden elkaar waardevolle duidingen kunnen geven en dat deze niet tot het exclusieve domein van de therapeut behoren (Kinet, 2009). Nele Nachtergaele 24

25 Foulkes had vele tekortkomingen, zowel op theoretisch als op persoonlijk vlak. Zo wou hij in Northfield alleen maar werken met een specifieke selectie van ideale patiënten en beweerde hij dat zijn groepstherapie ver superieur was boven elke vorm van psychotherapie (Thalassis, 2012). Ondanks dit alles wordt de groepspsychoanalyse, geïnspireerd door zijn ideeën, nog altijd en zelfs steeds meer toegepast. Groepsanalyse is een belangrijke plaats gaan innemen in het psychoanalytische veld. Door zijn aandringen op het erkennen van de kracht van de groep, wat daarvoor voornamelijk werd genegeerd in dit vakgebied, trok Foulkes onze aandacht op dat wat we nu logisch en vanzelfsprekend vinden. Bovendien verbreedde hij het idee van de psychoanalytische dialoog door deze buiten de één-op-één setting te brengen (Oakely, 1999). Zijn ideeën zijn dan ook sterk verweven met die van de groep als methode in de therapeutische gemeenschap. Onderzoek naar de therapeutische effecten van een TG Net zoals het gedachtegoed van Foulkes over groepstherapie aansluit bij de visie van de TG, is de zoektocht naar onderzoek over de therapeutische effecten van de TG moeilijk los te denken van onderzoek naar groepstherapie. Beiden geloven in de kracht van de groep en gebruiken haar expliciet als methode. Ter voorbereiding van het eigen onderzoek werd gezocht naar eerder onderzoek over de therapeutische effecten van de TG. Deze zoektocht leidde tot de ontdekking van de boeiende bevindingen van Yalom. Hoewel het werk van Irvin D. Yalom niet specifiek gaat over de therapeutische gemeenschap, is hij wel een autoriteit op het vlak van de groep (Ohrt, Robinson & Hagedorn, 2013). Meer dan veertig jaar na de eerste publicatie is The Theory and Practice of Group Psychotherapy (1970) nog steeds een standaardwerk als het gaat om de meerwaarde van het werken met een groep. Daarom mag zijn werk met betrekking tot de groep en groepstherapie hier niet ontbreken. Vanuit zijn eigen jarenlange ervaring als groepstherapeut vertelt Yalom (1970) over zijn bevinden uit de kliniek, waaruit bleek dat het werken in groep krachtige genezende mogelijkheden had. Meer specifiek bakende hij zeven genezende factoren van een groep af: Nele Nachtergaele 25

26 1. Het wekken van hoop: patiënten ontmoeten elkaar op een verschillend punt in hun therapeutisch proces. Vooruitgang zien bij mensen met dezelfde problemen creëert een gevoel van hoop en geloof in hun eigen proces. 2. Universaliteit: wie psychische problemen heeft geloofd vaak de enige te zijn die met deze last moet leven, dit zorgt voor een constant gevoel van eenzaamheid. Lotgenoten in groep ontmoeten geeft dan ook gevoelens van opluchting, aanvaarding en samenhorigheid. 3. Informatie geven: door met elkaar te praten en begrip te krijgen vinden de groepsleden bij elkaar troost en geruststelling. 4. Altruïsme: het gevoel van waardeloosheid dat bij veel patiënten leeft kan door het steunen van anderen verdwijnen en zelfvertrouwen geven. 5. Verbetering door herbeleving van de oorspronkelijke gezinssituatie: in groep wordt iets van het oorspronkelijke gezin herhaald. Mits de juiste aanpak kan er dankzij de groep een corrigerende emotionele ervaring ontstaan. 6. Sociale vaardigheden ontwikkelen: de groep geeft feedback aan elkaar en zo kan men leren wat sociaal aanvaardbaar gedrag is en hier verder in groeien. 7. Nabootsend gedrag: iemand in therapie zien gaan kan de motivatie en de moed geven om ook zelf in proces te gaan (Yalom, 1970). Een complex onderzoeksgebied. Yaloms klinische ervaring over de genezende kracht van een groep kon ook in onderzoek over de TG worden terug gevonden, al bleken de onderzoeksresultaten lang niet alleen tot de groep beperkt te zijn. Ten eerste werd een interessant kwalitatief onderzoek van Whiteley (2004) gevonden, waarbij hij bewoners van een TG ondervroeg naar de positieve effecten tijdens hun verblijf. Uit deze gesprekken bleek dat de belangrijkste therapeutische momenten volgens hen gebeurden binnen de grenzen van de gemeenschap, maar buiten de formele therapiegroep. In het begin vonden ze vooral geaccepteerd worden en hoop krijgen belangrijk. Later kwam daarbij het leren van Nele Nachtergaele 26