Transcriptie

1 1

2 Inhoudstabel Hulp bij chronische hyperventilatie Bach bloesem mix 84 3 Wat is bach bloesem? 5 Chronische hyperventilatie Wat is chronische hyperventilatie 6 Symptomen 8 Klachten 10 Oorzaken 12 Test 13 Chronisch hyperventilatiesyndroom Het syndroom 16 Test voor het syndroom 18 Chronische hyperventilatie behandelen Wat te doen 20 Behandeling 22 Mogelijkheden 24 Chronische hyperventilatie therapieën Remedie 26 Therapie 28 Oefeningen 30 Ademhalingsoefeningen 32 2

3 BACHBLOESEM MIX 84 CHRONISCHE HYPERVENTILATIE? BACH BLOESEM MIX 84 VOORKOMT EEN NIEUWE AANVAL Spanningen Spanningen en stress zijn één van de belangrijkste uitlokkende factoren bij hypervantilatie. Deze spanning kan komen van het werk of uit het gezin. Bach bloesem helpt om spanningen te milderen en meer rust en kalmte te brengen. Verdriet Hevig verdriet kan ook een aanval van hyperventilatie uitlokken. Bach bloesem heeft de eigenschap om verdriet en pijn te verzachten waardoor het je minder emotioneel overhoop haalt. Woede Als je je enorm kwaad gemaakt hebt op iemand is de kans veel groter om een aanval van hyperventilatie te krijgen. Bach bloesem zorgt voor een evenwichtiger gemoed waardoor er minder snel tot woede uitbarstingen komen. 3

4 Angst Ook angst kan hyperventilatie uitlokken. Omdat hyperventilatie een beangstigende ervaring is, is vooral de schrik om een volgende aanval te krijgen heel groot. Bach bloesem helpt je de schrik te overwinnen en vertrouwen te hebben. Dit zorgt er ook voor dat de angst niet uitgroeit tot fobisch gedrag. Onverwerkte emoties Hyperventilatie kan ook vrij plotseling optreden. Meestal ligt de oorzaak dan in een onverwerkt trauma. Bach bloesem helpt traumatische ervaringen uit het verleden oplossen waardoor ze geen invloed meer kunnen uitoefenen op het huidig functioneren. Overbelasting Soms heb je de neiging teveel hooi op je vork te nemen. Daardoor geraak je op den duur overbelast. Dit kan de oorzaak zijn voor het krijgen van hyperventilatie. Bach bloesem leert je gepast om te springen met uw energie en op tijd te stoppen waardoor de kans op overbelasting sterk vermindert. BACH BLOESEM MIX 84 HYPERVENTILATIE De bach bloesem mix 84 helpt om: Spanningen te minderen. Nieuwe aanval te vermijden. Kalmer te worden. Verdriet en pijn te verzachten. 4

5 WAT IS BACHBLOESEM Wat is bach bloesem? Bach bloesem is vloeibare extract van planten, die je helpt om je emotionele leven weer in evenwicht te brengen. Ze helpen onder andere bij angsten, stress, oververmoeidheid en neerslachtigheid. Dr. Edward Bach De naam komt van Dr. Edward Bach ( ) die deze geneeswijze begin vorige eeuw ontdekt heeft. Reeds meer dan 70 jaar hebben deze bloesems hun deugdelijkheid bewezen zoals bij chronische hyperventilatie. Hoe werken ze Bachbloesems hebben de eigenschap om negatieve emoties om te buigen in hun positieve pool. Onzekerheid wordt omgebogen in zelfvertrouwen en irritatie in verdraagzaamheid. Ze hebben ook de eigenschap om stress te verminderen. Kortom ze brengen je in emoties weer in balans. Veilig en betrouwbaar De bachbloesems zijn 100 % natuurlijk en kunnen zowel door kinderen als door volwassenen met veel succes worden gebruikt. Ze zijn totaal veilig en onschadelijk. Er is geen enkele bijwerking, je kan ze niet over doseren en werken niet verslavend. Ze kunnen gebruikt worden in combinatie met ander medicatie of behandelingsvorm, zonder de werking hiervan te belemmeren. Kinderen en zwangere vrouwen In wezen zijn de Bach bloesem remedies voor elk van ons geschikt: jong en oud, klein en groot, mens en dier. Iedereen kan baat hebben bij de Bach bloesem remedies. Zelfs kleine kinderen en zwangere vrouwen mogen zonder probleem bachbloesems nemen. Vooral zwangere vrouwen kunnen al eens last hebben van chronische hyperventilatie, omwille van het natuurlijk en onschadelijk karakter zijn bachbloesems ideaal voor hen. 5

6 WAT IS CHRONISCHE HYPERVENTILATIE Wat is chronische hyperventilatie? Chronische hyperventilatie is op gebied van klachten vrij nauw verwant aan een acute aanval van hyperventilatie. De meeste mensen weten van een acute aanval van hyperventilatie wel dat het een bangelijke belevenis is; waarbij een aantal klachten optreden. Chronische hyperventilatie houdt in dat men deze klachten constant heeft, maar uiteraard in minder hevige mate dan. Aangezien de klachten in minder sterke mate voorkomen dan bij acute hyperventilatie; duurt het soms een hele poos vooraleer men de diagnose van chronische hyperventilatie kan stellen. Vaak zal men eerst al vele andere pistes van aandoeningen bewandeld hebben vooraleer men tot de vaststelling van chronische hyperventilatie komt. De klachten van chronische hyperventilatie in groepjes onderverdeeld De klachten die met chronische hyperventilatie samengaan kunnen gerangschikt worden in verschillende domeinen: 1. Klachten die met de spieren te maken hebben Mensen met chronische hyperventilatie hebben vaak last van stijve spieren, maar ook trillende spieren en tintelingen. 2. Psychologische klachten Chronische hyperventilatie ontwikkelt een gevoel van angst. Men is sterk vatbaar voor depressies. Ook het concentreren gaat niet altijd gemakkelijk. 3. Klachten met betrekking tot de spijsvertering Chronische hyperventilatie brengt vaak met zich mee dat men in de bovenbuik een opgeblazen gevoel heeft. Ook voelen mensen met chronische hyperventilatie zich vaak misselijk. Zij hebben ook te kampen met het veelvuldig laten van winden en boeren. 4. Klachten in verband met de ademhaling Men heeft een beklemmend gevoel in de borstkas, wat benauwdheid met zich meebrengt. 6

7 5. Klachten betreffende het hart en de bloedvaten Hartkloppingen, een onregelmatige hartslag en klamme handen. 6. Algemene klachten Men merkt dat mensen met chronische hyperventilatie angstig zijn en prikkelbaar. Zij voelen zich uitgeput want doorgaans hebben ze ook problemen met het slapen. Het zelfbeeld van mensen met chronische hyperventilatie is doorgaans aan de lage kant. Goed om weten betreffende de klachten van chronische hyperventilatie Omtrent de klachten van chronische hyperventilatie zijn er nog een aantal opmerkelijke punten. - Mensen die géén last hebben van chronische hyperventilatie ademen in rusttoestand tussen zes tot tien maal per minuut. Het merendeel van de mensen die wél last hebben van chronische hyperventilatie ademt per minuut dubbel zoveel in. Af en toe stelt men zelfs vast dat er mensen zijn die tot drie maal zoveel inademen. - Chronische hyperventilatie is een aandoening die men vaker bij vrouwen constateert dan bij mannen. Het komt ook meer voor op jongere leeftijd dan bij oudere mensen. - Alhoewel chronische hyperventilatie hinderlijke klachten veroorzaakt; is deze aandoening niet gevaarlijk. - Hoogstwaarschijnlijk is chronische hyperventilatie een gevolg van het jachtige leven van de mensen en van de vele eisen die worden gesteld. Het is een typische westerse aandoening waar het maatschappelijke leven hoge eisen stelt. 7

8 SYMPTOMEN De symptomen van hyperventilatie Hyperventilatie is een symptoom van situaties van angst, stress, emotie of oververmoeidheid. Het betekent dat men te veel en te diep ademt. Ons lichaam reageert automatisch als het geconfronteerd wordt met angst, stress, emotie door sneller te ademen. Hierdoor gaat het evenwicht tussen CO² en zuurstof in het bloed verstoord geraken men een aantal uiterst vervelende symptomen als gevolg: - Een benauwend gevoel, - Verkramping van de spieren, - Duizelig worden, - Een beklemmend, drukkend gevoel op de borst, - Tintelingen, - Een klam gevoel, - Het gevoel dat men gaat flauw vallen. Deze symptomen zijn niet bij iedere aanval van hyperventilatie aanwezig, en de hevigheid ervan kan verschillend zijn van persoon tot persoon. Een aanval van hyperventilatie is uiterst angstaanjagend; maar alsof dat nog niet genoeg is, ontstaan er na de aanval ook nog een aantal symptomen die het gevolg zijn van de aanval: - Spierpijnen - Een hoofdpijn waarbij men het gevoel heeft dat er een band rond het hoofd gespannen wordt - Buikpijn en diarree - Vermoeidheid Zijn er andere symptomen in het geval van chronische hyperventilatie? Hyperventilatie kan in twee vormen voorkomen. Er is de acute aanval van hyperventilatie die hierboven beschreven werd en die door heel wat mensen gekend is. Als iemand dergelijke aanval heeft, dan is dit ook een zeer opvallend gebeuren omwille van de hevige symptomen die ermee gepaard gaan. Algemeen kent men wel het middeltje met de 8

9 plastieken zak die voor de mond moet gehouden worden om de aanval te blokkeren. In praktijk zal de persoon die hyperventileert echter niet altijd zo gelukkig zijn met die plastieken zak. Naast deze vorm bestaat er ook de chronische vorm van hyperventilatie. Alhoewel deze vorm minder bekend is, is men er toch zeker van dat er meer mensen zijn die last hebben van deze vorm. Een chronische hyperventilatie kan jarenlang tergend door je lichaam zwerven. De symptomen zijn ongeveer gelijkaardig aan die van een acute aanval, maar veel minder opvallend aanwezig. De symptomen verplaatsen zich ook voortdurend, zodat het soms jaren lang kan duren vooraleer een arts de correcte diagnose vindt. Voor de persoon die aan chronische hyperventilatie lijdt, is dit zeer frustrerend. Hij/zij voelt wel dat er iets met het lichaam niet in orde is, maar medisch vindt men geen enkele aanwijzing dat er iets aan de hand is. De specifieke symptomen van chronische hyperventilatie zijn: - Er zijn een aantal klachten die wel draaglijk zijn, maar ze zijn aanwezig. - Je voelt je vaak ijl in je hoofd. - Je hebt regelmatig last van duizeligheid. - Je slaapt slecht. - Hierdoor ben je constant moe en prikkelbaar. - Je hebt maag- en darmklachten. - Je hebt vaak spierpijnen. 9

10 KLACHTEN Aan welke klachten kan je chronische hyperventilatie herkennen? De klachten bij chronische hyperventilatie zijn zeer verschillend van persoon tot persoon, wat als gevolg geeft dat zij moeilijk te herkennen zijn. Deze vorm van hyperventilatie is veel minder bekend dan de acute aanval van hyperventilatie; omdat deze doorgaans wel heel spectaculair is. Chronische hyperventilatie is minder spectaculair, minder gekend, maar vast en zeker meer voorkomend dan de acute vorm. Een juiste diagnose stellen voor chronische hyperventilatie kan jaren lang duren. De reden hiervoor is, dat de klachten niet gemakkelijk te herkennen zijn. De klachten bij chronische hyperventilatie kunnen we in een aantal groepen onderverdelen. Niet alle klachten komen bij alle personen voor en niet alle klachten komen even zwaar naar voor. 1. De algemene klachten Iemand die lijdt aan hyperventilatie slaapt doorgaans niet zo goed. Dit brengt dan met zich mee dat mensen met chronische hyperventilatie doorgaans vermoeid en prikkelbaar lopen. Doordat men bezorgd is over die slapeloosheid en prikkelbaarheid, gaat men vaak nog slechter slapen en gaat men vaak nog meer angst krijgen. Men heeft het gevoel dat er iets aan de hand is, maar kan de klachten niet precies identificeren. 2. Psychische klachten Angst en bezorgdheid zijn de voornaamste psychische klachten bij chronische hyperventilatie. Men voelt zich depressief en onrustig en men heeft het gevoel dat alles rondom zich onwerkelijk is. Aangezien men sterk bezorgd is over de lichamelijke gezondheid lijdt men ook aan hypochondrie. 3. Klachten aan hart en bloedvaten Door de chronische hyperventilatie gaat je hart sneller werken dan normaal. Hierdoor ontstaan hartkloppingen, een onregelmatige hartslag en heel vaak een pijnlijk en beklemmend gevoel in de borststreek. 4. Klachten aan het zenuwstelsel Door het te snel en te diep ademen gaan de bloedvaten samentrekken, zodat je een verminderde doorbloeding krijgt. Hierdoor kan men zich duizelig voelen, oorsuizingen hebben en het gevoel 10

11 hebben dat men gaat flauw vallen. Men kan zich slecht concentreren en er is constant een gevoel alsof er een band rondom je hoofdwordt aangespannen. Tintelingen aan handen, vingers en voeten worden ook vaak waargenomen. 5. Spierklachten Enerzijds door het feit dat men zich steeds krampachtig houdt en anderzijds omdat er minder calcium in het lichaam aanwezig is, heeft men vaak spierklachten bij chronische hyperventilatie. De gewrichten en de spieren kunnen vaak heel pijnlijk zijn. Opvallend is dat het meestal om de gewrichten en spieren aan de linkse lichaamshelft gaat. 6. Klachten aan de luchtwegen Bij chronische hyperventilatie ademt men op een foute manier. Men ademt namelijk te snel en te diep en via de borst in plaats van de buik. Hierdoor ontstaan klachten zoals een droge mond, vaak kuchen, kortademig zijn en het gevoel dat men heel vaak moet geeuwen. 7. Klachten aan maag en darmen Omdat men bij chronische hyperventilatie zonder het te weten vaak lucht inslikt, kan men een opgeblazen gevoel in de buik krijgen. Ook pijn in de maagstreek, veel boeren laten en zich winderig voelen en diarree zijn kenmerkend voor chronische hyperventilatie. 11

12 OORZAKEN Wanneer wordt men gevoelig voor de oorzaken van chronische hyperventilatie? Waarom heeft iemand last van chronische hyperventilatie, hoe wordt dit toch veroorzaakt? De eerste plaats waar men moet gaan zoeken om de oorzaak van chronische hyperventilatie te vinden, is de ademhaling. Normaal gezien is er een harmonieuze wisselwerking tussen koolzuurgas en zuurstof in het bloed. Maar om één of andere reden kan iemand te snel en te diep beginnen ademen, waardoor de harmonie tussen deze beiden verstoord geraakt. Op dat moment voelt men zich zeker niet in zijn nopjes. Je begint duizelig te worden, je hebt een drukkend gevoel op de borst, je hart klop veel sneller dan normaal en het wordt overal klam. Puur theoretisch ontstaat hyperventilatie dus doordat er teveel koolzuurgas wordt uitgeademd. Dat het lichaam zoiets automatisch gaat doen, komt door bepaalde gevoelens van angst, stress of emoties. De ware oorzaak van chronische hyperventilatie is tot nog toe vrij onduidelijk. Meestal vertoeft men in een lange periode van stress, ongerustheid of depressie. Men voelt zich gefrustreerd omwille van emotionele toestanden, zoals een sterfgeval, een echtscheiding, een ontslag, Aanvankelijk kropt men de gevoelens op die met deze gebeurtenissen gepaard gaan, maar uiteindelijk resulteert dit in situaties waarin men (vaak onbewust) sneller en dieper gaat ademen. Meer is niet nodig om een chronische hyperventilatie te laten ontstaan. Het mag dus niet verbazen dat in onze Westerse wereld met heel wat stress en heel wat prestatiedruk het probleem van chronische hyperventilatie meer en meer voorkomt. Wat zijn nu de concrete oorzaken van chronische hyperventilatie? De echte oorzaken van chronische hyperventilatie vinden, is vaak een lange en pijnlijke zoektocht. Het duurt doorgaans een hele tijd vooraleer men de diagnose van chronische hyperventilatie correct kan stellen. Ondertussen is vaak al heel wat water door de zee gevloeid en heeft de persoon met de hyperventilatie (de hyperventilant) al heel wat frustraties meegemaakt. Dit komt omdat hij/zij wel gewaar wordt dat er iets niet klopt met het lichaam; maar ieder medisch onderzoek toont geen enkel probleem aan. Dit is logisch ook; aangezien hyperventilatie geen ziekte is maar een aandoening. De meest voorkomende oorzaken voor chronische hyperventilatie zijn: - Men voelt zich overbelast (teveel werk, stress, ) - Een traumatische gebeurtenis (een inbraak, een sterfgeval, ) - Omgevingsstress (de mensen in je leefomgeving zijn druk bezig) - Psychologische aspecten (te weinig zelfvertrouwen) - Voedingsproblemen (een tekort aan bepaalde vitamines) - Problemen met het uiten van emoties (men verbergt vreugde, verdriet, ) 12

13 TEST Wat is de bedoeling van de test voor chronische hyperventilatie? De test om na te gaan of je chronische hyperventilatie geeft een richting weer waaruit je kan vermoeden of je al dan niet risico loopt chronische hyperventilatie te hebben. Een definitief uitsluitsel geeft de test niet. Hiervoor is het noodzakelijk om met een arts je probleem te bespreken. De test wilt enkel een indicator zijn of je al dan niet bezorgd moet zijn. Hoe ziet de test voor chronische hyperventilatie er uit? De test bestaat uit een reeks vragen met mogelijke antwoorden. Je kiest het antwoord dat het best bij jouw situatie past. Na ieder antwoord staat een getal. Het is de bedoeling dat je de getallen die bij jouw antwoorden passen optelt. 1.Voel je je regelmatig gespannen? a.nee (0 ) b.soms (1) c.regelmatig (3) 2.Voelt u zich oververmoeid? a.nee (0) b.soms (1) c.regelmatig (2) d.ja, zo erg dat ik mijn dagelijkse taken niet kan afwerken(5) 3.Hebt u één van de volgende ziekten? a.hersentumor (1) b.hartziekte (1) c.geen van deze (0) 13

14 4.Is de zuurtegraad van je bloed te laag? a.ja (3) b.nee (0) c.ik weet het niet (0) 5.Zijn er van de volgende verschijnselen zaken die regelmatig in combinatie met elkaar voorkomen? a. een benauwend gevoel (1) b. een krop in de keel (1) c. een droge mond (1) d. zich slapjes voelen in de benen (1) e. krampen (1) f. duizeligheid (1) g. hoofdpijn (1) h. verminderd (wazig) zicht (1) i. opgespannen bovenbuik (1) j. overgevoelig voor wat er in de omgeving gebeurt (voor geluid, geur, ) (1) k. hartkloppingen (1) l. paniekerig zijn (1) m. versnelde hartslag (1) n. het gevoel hebben dat je gaat flauw vallen (1) o. een klam gevoel (1) De uitslag van de test voor chronische hyperventilatie Als je de test voor chronische hyperventilatie gedaan hebt, ligt het totaal aantal punten binnen één van de volgende groepen: Tussen 0 en 8 punten: de kans dat je aan chronische hyperventilatie lijdt, is enorm klein. Mocht je toch twijfelen omdat je bepaalde klachten hebt, dan kan je daar best met je huisarts over spreken. Tussen 9 en 16 punten: Er zijn enkele kenmerken bij u waar te nemen die op chronische hyperventilatie zouden kunnen wijzen. Als de kenmerken die op u van toepassing zijn, te maken 14

15 hebben met het beklemmende gevoel op de borst, dan is het aan te radeno m de arts te raadplegen. Deze kan dan uitsluiten dat uw klachten met een hartziekte zouden te maken hebben. Tussen 17 en 30 punten: uw kans op chronische hyperventilatie is zeer groot. Er zijn heel wat kenmerken die op u van toepassing zijn. Het is zeer sterk aan te raden dat u de dokter raadpleegt als: - u maatregelen neemt tegen hyperventileren maar als deze niet helpen, - het beklemmend gevoel op de borst niet over gaat, - u vermoedt dat het benauwende gevoel een andere reden kent dan hyperventilatie, - er zich nog meer klachten dan hierboven vermeld voordoen. 15

16 HET SYNDROOM EXTRA INFO OVER HET SYNDROOM CHRONISCHE HYPERVENTILATIE Wat is het chronisch hyperventilatiesyndroom? Het chronisch hyperventilatiesyndroom omvat alle klachten die gepaard gaan met een aanval van hyperventilatie. Hyperventilatie bestaat enerzijds uit het woord hyper (te veel) en anderzijds uit ventilatie (ademen). Hyperventilatie betekent dus dat men teveel ademt. Dit zorgt voor een verkeerde balans tussen zuurstof en koolzuurgas in het bloed met een hele reeks nare gevolgen. Het chronische hyperventilatiesyndroom, een reeks klachten die in je lichaam rondzwerven. Het chronisch hyperventilatiesyndroom brengt een reeks klachten met zich mee die uiterst vervelend kunnen zijn. De voornaamste klachten zijn pijn in de borst, duizeligheid, een benauwd gevoel, hartkloppingen en een gevoel van paniek. Deze klachten zwerven door je lichaam, waarbij af en toe een klacht een poosje blijft hangen en dan na een tijd vervangen wordt door een andere klacht. Hoe dan ook zijn de klachten zeer vervelend en blijven zij aanhouden. Aangezien de klachten als het ware verhuizen doorheen je lichaam, is het ook heel moeilijk om onmiddellijk een diagnose te stellen. Het feit dat in je lichaam geen enkele ziekte terug te vinden is (hyperventilatie is een aandoening en geen ziekte) zorgt dan vaak voor onbegrip bij de omgeving. Hierdoor gaat de hyperventilant zich vaak schuldig en gefrustreerd voelen. Een bijkomende reden waarom chronische hyperventilatie zo moeilijk is vast te stellen is het feit dat geen twee personen dezelfde symptomen hebben. Het chronisch hyperventilatiesyndroom: een syndroom van de huidige maatschappij Het chronisch hyperventilatiesyndroom komt in onze samenleving ontzettend veel voor. Ook vermeerdert het aantal klachten. De reden hiervoor is eenvoudig terug te vinden in het steeds drukker wordende leven dat iedereen heeft en in de steeds hogere eisen die van mensen worden gesteld. Zo stellen huisartsen momenteel vast dat tot meer dan 10 % van de patiënten te kampen heeft met het chronisch hyperventilatiesyndroom. Iemand die lijdt aan het chronisch hyperventilatiesyndroom heeft vermoedelijk de aandoening al enkele jaren. Dit syndroom kan wel nare gevolgen hebben op professioneel, familiaal en financieel vlak. Een eerste stap in de richting van herstel is dat men zelf leert aanvaarden dat er iets fout loopt. Heel wat mensen gaan de symptomen negeren; wat vaak nefast is. Voor jezelf aanvaarden dat het niet goed gaat met je lichaam; is van essentieel belang als je van het chronisch 16

17 hyperventilatiesyndroom wilt af geraken. Eens je er voor jezelf uit bent dat je een probleem hebt, kan je verder gaan zoeken. Wees er terdege van bewust dat de zoektocht naar een juiste diagnose, en daarna naar een degelijke behandeling, een zoektocht is die niet evident verloopt. Je kan stellen waar een wil is, is een weg ; maar in het geval van chronische hyperventilatie moet men er rekening mee houden dat er onderweg heel wat wegwerkzaamheden zullen zijn. 17

18 TEST VOOR HET SYNDROOM Hoe kan je chronische hyperventilatie testen? Testen die nagaan of je effectief lijdt aan chronische hyperventilatie zijn er niet in grote getale. Dit komt omdat chronische hyperventilatie zeer verschillend is van persoon tot persoon. De aandoening is zeer moeilijk te doorgronden. Bewijs hiervan is het feit dat het soms jaren kan duren vooraleer een correcte diagnose gesteld wordt. Doorgaans ondervindt de arts niet echt een probleem bij jou, terwijl je zelf wel ondervindt dat er iets aan de hand is. Je maakt dus een periode mee waarbij heel wat mensen denken dat er niets met jou aan de hand is en dat je je aan het aanstellen bent; terwijl je zelf maar al te goed weet dat er wel iets scheelt. Er bestaat wel een lijst van klachten. Herken je jezelf in meerdere van die klachten, dan is het goed om met de huisarts het probleem van chronische hyperventilatie aan te kaarten. De klachten waar we het over hebben zijn: - heb je vaak een benauwend gevoel? - heb je regelmatig last van hartkloppingen? - vraag eens in je omgeving na of je vaak zucht. - voel je soms tintelingen in je handen en/of voeten? - voel je je soms duizelig of afwezig? - ben je onzeker of verlegen? - heb je het gevoel dat je iets mankeert, terwijl er je vaak gezegd wordt dat er niets met je aan de hand is? Daarnaast kan je ook je ademhaling eens bekijken. Ga rustig liggen, leg je hand op je buik en voel eens of je buik beweegt bij het ademhalen. Als dat niet zo is, dan zal je waarschijnlijk via je borst ademen wat de kans op hyperventilatie sterk vergroot. Een acute aanval van hyperventilatie is een ingrijpend gebeuren. Je beseft niet wat je overkomt; en je hebt het gevoel alsof je einde genaderd is. De symptomen van een aanval van hyperventilatie zijn zeer gelijklopend met die van een hartaanval. Omwille van de zeer benauwende factoren die met een aanval gepaard gaan, laten veel mensen zich met een aanval van hyperventilatie opnemen in het ziekenhuis. Hier zal men nagaan of de aanval niet iets met het hart te maken had; waaruit men kan concluderen dat je een aanval van hyperventilatie had. 18

19 Een hyperventilatie test: de provocatie test Er bestaat een test om na te gaan of je lijdt aan hyperventilatie. Deze test is er vooral op gericht om na te gaan op welke manier je ademt. Je zit tijdens deze test in een stoel en je moet door een mondstuk ademen dat verbonden is met een apparaat dat vastlegt hoe vlug je ademt en hoeveel koolzuurgas er wordt uitgeademd. Je neus wordt afgesloten zodat je niet door je neus kan ademen. Er zal je op het hart gedrukt worden dat je tijdens de test rustig moet blijven. Je moet dan een aantal keren rustig door het apparaat ademen, daarna een aantal keren snel en diep ademen om te eindigen met een aantal keren rustig ademen. Het is een totaal pijnloze test. 19

20 WAT TE DOEN WAT KAN MEN DOEN BIJ CHRONISCHE HYPERVENTILATIE? De ademhaling als dé remedie tegen chronische hyperventilatie Welke vorm van hyperventilatie (de chronische of de acute) men ook heeft, altijd zal er aan de ademhaling moeten gewerkt worden als men deze hyperventilatie te lijf wilt gaan. Chronische hyperventilatie is weliswaar de meest voorkomende vorm van hyperventilatie; maar tegelijkertijd ook de minst gekende. De reden hiervoor is dat chronische hyperventilatie zeer moeilijk te detecteren is. Het stellen van een juiste diagnose (chronische hyperventilatie in dat geval) kan soms jaren duren. Bij iedere vorm van hyperventilatie is het van belang om de ademhaling aan te pakken. Hyperventilatie houdt in dat men te snel en te diep ademt. De reden dat dit gebeurt is vaak een situatie van angst, stress of emotie. Door de verkeerde manier van ademen ontstaat er een onevenwicht tussen koolzuurgas en zuurstof in het bloed. Dit geeft dan een gevoel dat je te weinig zuurstof hebt, terwijl je er eigenlijk net teveel hebt. Een aanval van hyperventilatie, zeker van acute hyperventilatie, is zeer beangstigend, zowel voor de hyperventilant als voor de omgeving. Het onevenwicht tussen koolzuurgas en zuurstof werkt in de hand dat je duizelig wordt, je voelt je ijl in je hoofd, je krijgt hartkloppingen en je voelt je heel angstig en benauwend. Remedies tegen chronische hyperventilatie Bij een aanval van hyperventilatie (en dan hebben we het eerder over een acute aanval en niet over chronische hyperventilatie), is de alom gekende remedie de plastieken zak. Louter theoretisch is dit een zeer goede oplossing om het probleem van het hyperventileren zo vlug mogelijk te onderdrukken. In de praktijk echter zal men vaak merken dat het aanbrengen van een plastieken zak rond de neus en de mond voor de hyperventilant een zeer negatieve ervaring is. Men gaat zich als het ware nog banger voelen. Doeltreffender en van langere duur is het aanleren van een correcte ademhaling. Een kinesist kan je perfect aanleren hoe je je ademhaling onder controle moet houden; om zo een aanval van hyperventilatie te vermijden. Daarnaast zijn er nog een aantal uitlokkers van hyperventilatie, zoals drugs, alcohol en cafeïne. Het spreekt voor zich dat men deze beter ofwel helemaal vermijdt, ofwel beperkt in het gebruik. Wat eveneens van belang is, is dat men voldoende geïnformeerd moet zijn omtrent het probleem van hyperventilatie. Uiteindelijk is een aanval van hyperventilatie op zich totaal ongevaarlijk. Dit weten zal voor heel wat hyperventilanten al zeer geruststellend zijn. Die informatie omtrent hyperventilatie kan vinden in boeken, via internet en zelfs via hulpgroepen waarin lotgenoten met elkaar hun ervaringen omtrent hyperventilatie uitwisselen. 20

21 Tot slot bestaat er nog een mooi alternatief om aanvallen van hyperventilatie te onderdrukken. We hebben het over de Bach bloesem. Bachbloesems kunnen heel effectief inwerken op het gemoed en op die manier aanvallen van hyperventilatie stevig onderdrukken. Het grootste voordeel hiervan is, dat deze totaal ongevaarlijk zijn en in zowat alle omstandigheden mogen gebruikt worden. 21

22 BEHANDELING DE BEHANDELING VAN CHRONISCHE HYPERVENTILATIE Chronische hyperventilatie: een brede waaier aan klachten Chronische hyperventilatie behandelen is niet zo eenvoudig. Dit komt voornamelijk omdat deze aandoening gepaard gaat met een groot spectrum aan problemen en klachten. Het gebeurt maar uiterst zelden dat er slechts één oorzaak kan aangeduid worden voor chronische hyperventilatie. Afhankelijk van de verschillende aspecten die voor het ontstaan van de chronische hyperventilatie zorgen, zal er een behandeling gezocht worden. De verschillende aspecten waar een behandeling bij chronische hyperventilatie moet rekening mee gehouden worden. Bij de behandeling van hyperventilatie moet men rekening houden met verschillende aspecten: 1. Het psychologisch aspect Chronische hyperventilatie heeft vaak een psychologische oorzaak. Om deze te kunnen achterhalen, is het van groot belang dat de patiënt leert om zich emotioneel te uiten en de gevoelens durft verwoorden. 2. Het aspect ademhaling Ademhalingstherapie is van groot belang om de patiënt te leren op de juiste manier (via de buik) te leren ademen. Een foute ademhaling verhoogt de kans op hyperventilatie aanzienlijk. 3. Het aspect houding Een juiste lichaamshouding, waarbij de spieren onder de juiste spanning komen te staan, zal er voor zorgen dat de ademhaling beter verloopt. 4. Het aspect ontspanning Mensen met chronische hyperventilatie komen zelden tot volledige ontspanning. Door het volgen van ontspanningsoefeningen zullen zij zich meer leren relaxeren en zo stressbestendiger worden. 22

23 5. Het aspect voeding Bepaalde voedingsmiddelen (cafeïne, alcohol, bijvoorbeeld) kan men beter vermijden als men lijdt aan chronische hyperventilatie. Deskundig voedingsadvies zal de kans op een aanval van hyperventilatie verminderen. Zijn er medicijnen om chronische hyperventilatie te behandelen? Een specifiek medicijn om chronische hyperventilatie te behandelen bestaat er niet. Toch krijgen mensen met chronische hyperventilatie vaak kalmeringspillen of antidepressiva voorgeschreven. Hiermee kan men de klachten wel enigszins afzwakken; maar de oorzaak wordt niet aangepakt. Daar komt dan ook nog bij dat de geneesmiddelen niet zonder gevaar zijn. Kunnen Bachbloesems helpen in de behandeling van chronische hyperventilatie? Bachbloesemtherapie heeft in de behandeling van chronische hyperventilatie vaak zeer positieve resultaten. Dat komt voornamelijk omdat de Bachbloesems wel op de oorzaken van de chronische hyperventilatie inwerken. Bachbloesems werden uitgevonden door dokter Bach. Het gaat hier om extracten die inwerken op het gemoed van de mensen. Zij zullen de gevoelens van stress en spanning sterk verminderen, zodat de mensen die aan chronische hyperventilatie lijden zich een stuk beter gaan voelen. Op die manier kan de vicieuze cirkel waarin iemand die lijdt aan chronische hyperventilatie zich bevindt, doorbroken worden. Deze Bachbloesems bieden bovendien het grote voordeel dat zij compleet onschadelijk zijn. 23

24 MOGELIJKHEDEN Chronische hyperventilatie kennen om het te kunnen genezen Als je van chronische hyperventilatie wilt genezen, is het noodzaak om eerst te weten wat het eigenlijk is en waar het vandaan komt. Een aanval van acute hyperventilatie is bij het merendeel van de mensen gekend. Mensen die dergelijke aanval meemaken voelen zich tijdens zo n aanval ontzettend slecht en angstig. De symptomen zijn zeer gelijklopend met die van een hartaanval; en dat zorgt ervoor dat men een heel bang gevoel heeft tijdens zo n aanval. Veel minder gekend is de chronische vorm van hyperventilatie. Nochtans zijn er meer mensen die met deze aandoening te kampen hebben, dan met acute aanvallen van hyperventilatie. Dat komt voornamelijk omdat de symptomen niet zo goed herkenbaar zijn. De symptomen komen zeer goed overeen met die van acute hyperventilatie; maar ze zijn minder hevig. Toch kan chronische hyperventilatie zwaar doorwegen op het leven van wie er mee geconfronteerd wordt. Men voelt zich constant angstig, duizelig, zwaar vermoeid omdat men niet vast kan slapen. En nog meer frustrerend wordt het als men voor deze klachten geen diagnose vindt. Ieder onderzoek draait er op uit dat je niets zou mankeren, terwijl je zelf beseft dat je je ellendig voelt. Doorgaans duurt het een hele poos vooraleer men ontdekt dat al deze symptomen eigenlijk te maken hebben met chronische hyperventilatie. Nochtans heb je als hyperventilant zelf niet het gevoel dat je op een verkeerde manier ademt; wat uiteindelijk toch altijd aan de basis van hyperventilatie ligt. Toch zal je door grondig onderzoek ervaren dat er wel degelijk iets met de ademhaling schort. Hoe chronische hyperventilatie aanpakken en genezen? Je kan bij chronische hyperventilatie moeilijk van genezen spreken, aangezien het niet om een ziekte gaat, maar om een aandoening. Om de aandoening weg te werken zal men zowel op de verstoorde ademhaling moeten werken als op de symptomen die ermee gepaard gaan. In onze huidige maatschappij is chronische hyperventilatie iets wat meer en meer voorkomt. Hoogstwaarschijnlijk is het stressvolle leven dat men heeft hiervan de oorzaak. Stress is namelijk één van de uitlokkers van chronische hyperventilatie; samen met angsten en emotionele toestanden. Wat ook nog hyperventilatie kan uitlokken zijn het gebruik van alcohol, drugs en cocaïne. Het gebruik van deze zaken beperken, kan de chronische hyperventilatie wel verminderen maar niet doen verdwijnen. 24

25 Een aantal tips die je best in acht neemt om chronische hyperventilatie te weren zijn ook: - Light producten gebruiken, - Onvoldoende bewegen, - Vaak binnen zitten in warme ruimtes, - Overgewicht, - Lang in bed blijven liggen. Anderzijds kan je met behulp van Bach bloesem je hyperventilatie positief beïnvloeden. Bachbloesems zijn extracten van vruchten die weliswaar een heilzame werking op het gemoed kunnen hebben maar toch totaal onschadelijk zijn. 25

26 REMEDIE WELKE REMEDIES BESTAAN ER TEGEN CHRONISCHE HYPERVENTILATIE? Medicatie als behandeling tegen chronische hyperventilatie Om chronische hyperventilatie te kunnen behandelen, moet men uiteraard eerst weten dat men chronische hyperventilatie heeft. Het stellen van de diagnose is een heel complex gegeven. Dit komt omdat de symptomen niet zo duidelijk aanwezig zijn. Zelf voel je dat er iets aan de hand is, maar de symptomen zijn niet altijd in hevige mate aanwezig en vaak zal de arts deze symptomen onder een andere aandoening catalogeren. Op die manier word je dan vaak behandeld voor een aandoening die je niet eens hebt; waardoor je uiteraard geen verbetering in jouw klachten merkt. Zowel voor jezelf als patiënt, als voor je omgeving en voor je behandelende arts is het frustrerend dat er geen verbetering merkbaar is. Als dan uiteindelijk de diagnose van chronische hyperventilatie toch gesteld worden, dan is het tijd om een behandeling te gaan zoeken. Ook dit is geen eenvoudige taak. Vaak zal men de klacht op zich kunnen behandelen, maar daarmee is de oorzaak van de hyperventilatie nog niet aangepakt. Om de klachten aan te pakken, zal men vaak kalmeringsmiddelen voorschrijven. Dit kan eventjes wel voor een opluchting zorgen, maar op termijn is er bij deze medicijnen altijd het gevaar op verslaving. Ook antidepressiva kunnen helpen om de chronische hyperventilatie aan te pakken. Dit blijkt vaak effectief te werken; maar het behandelt eigenlijk ook alleen maar de symptomen en niet echt de oorzaak. Bachbloesems zijn extracten van planten, die door dokter Edward Bach werden uitgevonden en die vaak een gezond alternatief kunnen vormen voor zowel kalmeringsmiddelen als voor antidepressiva. Deze zijn compleet onschadelijk en kunnen zonder enig gevaar genomen worden. Therapie als behandeling tegen chronische hyperventilatie De bovenvermelde medicijnen helpen weliswaar tegen de symptomen van de chronische hyperventilatie. Toch is het van groot belang om ook de oorzaak aan te pakken. Meestal is de oorzaak te vinden in een verkeerde ademhaling. En daarnaast staat dan ook nog dat de verkeerde ademhaling een gevolg is van angsten of situaties van stress. Deze angsten en stress kan men aanpakken met behulp van een psychiatrische behandeling. Er zal je geleerd worden om beter met angst om te gaan en ook dat bepaalde angsten helemaal niet gegrond zijn. 26

27 Daarnaast is het aanleren van een goede manier van ademhalen ook van essentieel belang. Doorgaans zullen mensen met chronische hyperventilatie via de borst ademen en niet via de buik. Door rustig op een stoel te gaan zitten met de hand op de buik adem je rustig in en uit. Je moet je buik op en neer voelen gaan; wat dan inhoudt dat je juist aan het ademen bent. Als je voelt dat je borst op en neer gaat, dan ben je niet via de buik aan het ademen. Daarnaast is het ook van belang om op een rustige ritmische manier te gaan ademen. Een ritme van drie tellen inademen en zes tellen uitademen is doorgaans zeer rustgevend. De combinatie van een goede therapie, zowel om de ademhaling te verbeteren als het beter leren omgaan met de angsten, kan de chronische hyperventilatie fel doen afzwakken. Maar voor iedere behandeling, is het noodzakelijk dat men weet wat de chronische hyperventilatie eigenlijk juist is. Een goede informatie is van essentieel belang om een juiste therapie te kunnen uitkiezen. 27

28 THERAPIE THERAPIE BIJ CHRONISCHE HYPERVENTILATIE Ademtherapie in de strijd tegen chronische hyperventilatie Chronische hyperventilatie is een aandoening die ontstaat doordat men te snel en te die ademt. Hierdoor geraakt het evenwicht tussen koolzuurgas en zuurstof in het bloed verstoord. Aangezien een foute manier van ademhalen aan de basis van de aandoening ligt, is een ademtherapie uiterst efficiënt in de strijd tegen chronische hyperventilatie. Ademen lijkt een automatisme en is het voor de meeste mensen ook. Toch is het voor sommige mensen niet zo evident om op een ontspannen manier te ademen. Geregeld foutief ademen kan leiden tot allerlei lichamelijke klachten en vervelende nevenverschijnselen. Bij ademtherapie probeert men er voor te zorgen dat de patiënt zich bewust wordt van zijn manier van ademen. Ook probeert men dan aan te leren op welke manier men op een meer ontspannen manier kan ademen. Dit zal er dan uiteindelijk voor zorgen dat er met situaties van stress, angst of emoties beter kan worden omgesprongen. Ontspanningstherapie in de strijd tegen chronische hyperventilatie Ontspanningstherapie is naast ademtherapie eveneens heel geschikt om chronische hyperventilatie aan te pakken. Door allerlei oefeningen leert men hier hoe men zich beter kan ontspannen in situaties die hyperventilatie kunnen uitlokken: angst, stress, emotie. Een combinatie van ademtherapie en ontspanningstherapie is het meest doeltreffend. Het anders leren ademen zal veel vlotter verlopen aangezien men minder gespannen is. Yoga-therapie in de strijd tegen chronische hyperventilatie Bij chronische hyperventilatie kan yoga je leren om je beter te ontspannen. Yoga bestaat reeds eeuwenlang. Je leert er niet alleen mee te ontspannen, maar het helpt ook om de spieren in vorm te houden, de gewrichten losjes te houden en het zorgt voor een betere bloeddoorstroming. Door je via de yoga-therapie beter te ontspannen, zal je ook meer controle over je ademhaling krijgen, wat uiteraard zeer doeltreffend is bij chronische hyperventilatie. Bachbloesemtherapie in de strijd tegen chronische hyperventilatie Een zeer doeltreffende therapie tegen chronische hyperventilatie is de Bachbloesemtherapie. Bachbloesems werken zeer positief in op de aspecten die hyperventilatie uitlokken. Zo zijn spanningen een zeer belangrijke uitlokker van hyperventilatie. Bachbloesems werken zodanig in op spanningen dat deze ruimte maken voor rust en evenwicht. 28

29 Chronische hyperventilatie kan ook ontstaan door emotionele toestanden zoals verdriet en woede. Bachbloesems brengen meer evenwicht in het gemoed zodat met deze emoties beter kan worden omgegaan. Ook angst is vaak een oorzaak van chronische hyperventilatie. Bachbloesems helpen om deze angsten te overwinnen en te relativeren. Ten slotte zorgen Bachbloesems er ook voor dat men beter aanvoelt wanneer de boog te hevig gespannen staat. Op die manier kan men situaties van stress en overbelasting beter het hoofd bieden. 29

30 OEFENINGEN Zeer belangrijke oefeningen bij chronische hyperventilatie: de ademhaling Chronische hyperventilatie ontstaat door een fout in het ademhalen. Men haalt te snel en te diep adem, waardoor het evenwicht tussen CO² en zuurstof verstoord geraakt. Ademhalingsoefeningen zijn om die reden van groot belang om enerzijds aanvallen van hyperventilatie tegen te houden en anderzijds om met aanvallen beter te leren omgaan. Een heel eenvoudige oefening die iedereen op zichzelf kan uitvoeren en die toch zeer positief werkt is de volgende: men gaat ontspannen op een stoel zitten, mooi rechtop. De voeten moeten plat op de grond staan en je legt je handen op je onderbuik. Dan adem je in drie tellen in en in zes tellen uit. Ondertussen voel je met je handen of je buik beweegt. Is dit niet zo, dan ben je door je borst (en op een verkeerde manier) aan het ademen. De bedoeling is dat je via deze oefening leert om langs je buik te ademen. Deze oefening kan je enkele malen per dag herhalen. Na verloop van tijd kan je ook proberen om deze oefening al staande te doen. Door dit regelmatig te oefenen zal je automatisch beginnen ademen via je buik; wat er voor zal zorgen dat de aanvallen van hyperventilatie fel gaan verminderen. Ontspanningsoefeningen tegen chronische hyperventilatie Chronische hyperventilatie zorgt er onder andere voor dat het lichaam nooit volledig kan ontspannen. Altijd is er wel ergens één of ander spanningsveld aanwezig. Om die reden is het dan ook zeer nuttig om ontspanningsoefeningen aan te leren waarbij het ganse lichaam kan ontspannen. Ook hier kunnen we een oefening meegeven die op een eenvoudige manier door iedereen kan gedaan worden. Je concentreert je op je volledige lichaam; waarbij je je ganse lichaam in gedachten even overloopt. Daarna span je de spieren enkele seconden op waarna je ze weer ontspant. Zorg ervoor dat er geen kramp in de spieren ontstaat of dat de oefening geen pijn doet aan de spieren. Herhaal dit enkele malen in deze volgorde: 1. De rechtervoet opspannen, dit zo houden en dan loslaten. 2. Je doet hetzelfde met de linkervoet. 3. Dan strek je je rechterbeen naar voren en trek je je tenen naar je toe. Je houdt dit aan; en daarna ontspan je. 4. Dezelfde oefening doe je met je linkerbeen. 5. De buik intrekken, dit zo houden en dan los laten. 6. De bilspieren samenknijpen. 7. De borstkas opzetten. 30

31 8. De schouders ophalen. 9. Je nek naar links brengen, dan naar rechts en dan naar voor. Tussen iedere beweging eventjes laten ontspannen. 10. Een vuist maken met de rechterhand en de spieren van de rechterarm aanspannen en loslaten. 11. Hetzelfde met je linkerhand en je linkerarm. 12. Een gek gezicht trekken door je gezicht samen te trekken. Concentratieoefeningen tegen chronische hyperventilatie Mensen met chronische hyperventilatie hebben vaak problemen met de concentratie. Ook hier bestaan eenvoudige oefeningen voor. Je gaat rechtop zitten met de voeten op de grond en je handen hangen los langsheen je lichaam. Je concentreert je op één onderwerp, bijvoorbeeld een strand, je favoriete voetballer, je auto, je huis, Neem wel best een beeld dat je aangenaam vindt. Elke keer als je het gevoel hebt dat je afgeleid geraakt; verplicht je jezelf om bij het onderwerp te blijven. Je zal ervaren dat je naarmate je meer oefent je langer met je gedachten bij het onderwerp zal kunnen blijven. 31

32 ADEMHALINGSOEFENINGEN MOGELIJKE ADEMHALINGSOEFENINGEN BIJ CHRONISCHE HYPERVENTILATIE Chronische hyperventilatie aanpakken door iets anders dan oefeningen? Als je chronische hyperventilatie wilt aanpakken, moet je werken via oefeningen op de ademhaling, aangezien dit de hyperventilatie veroorzaakt. Weliswaar bestaat er medicatie, maar daarmee alleen kan je niet tot een degelijke oplossing komen tegen chronische hyperventilatie. Deze medicatie zal namelijk je ademhaling niet corrigeren. Want uiteindelijk ontstaat hyperventilatie, of het nu de acute of de chronische vorm is, door een foutieve ademhaling. Door een verkeerde manier van ademen wordt het evenwicht tussen koolzuurgas en zuurstof in het bloed verstoord en dat veroorzaakt hyperventilatie. Dus als je de ademhaling niet aanpakt; zal de hyperventilatie ook niet verdwijnen. Je kan het vergelijken met een huis waar het binnenregent. Je kan weliswaar emmers plaatsen om het symptoom van het binnenregenen (natte vloeren) tegen te gaan; maar daarmee is het probleem niet opgelost. Ook het dak dient te worden aangepakt. De medicatie die soms voorgeschreven wordt om chronische hyperventilatie te lijf te gaan, bestaat doorgaans uit enerzijds kalmeringspillen en anderzijds antidepressiva. Maar zoals reeds eerder gesteld; deze pillen op zich zullen het probleem zelf niet oplossen. Ademhalingsoefeningen tegen chronische hyperventilatie, een woordje uitleg. Op een aangepaste manier beginnen ademen zal sowieso de hinder die gepaard gaat met hyperventilatie verminderen, zo niet zelfs herstellen. De Nederlandse Hyperventilatie Stichting heeft zelfs een boekje uitgegeven om mensen geconfronteerd worden met hyperventilatie beter te leren ademen. Het boekje heet op adem komen. Zij gaan in het boek als volgt te werk: - Je begint met liggend op je rug te ademen. Belangrijk is dat je rustig en compleet ontspannen op de grond ligt. Je kan dit nagaan door te onderzoeken of je tong los ligt in je mond; of je kaken ontspannen zijn, of je achterwerk de grond raakt en ook of je kuiten en hielen de grond raken. - Als dit zo is; dan leg je één van je handen op je buik en je probeert zodanig te ademen dat je hand je buik op en neer voelt gaan. - De volgende stap is dat je opnieuw gaat liggen maar nu met je knieën opgetrokken en je voeten op de grond. Je doet dezelfde oefening met je handen op je buik. Nu wordt het belangrijk dat je na het inademen niet zomaar direct gaat uitademen. In deze tweede stap moet je na het inademen de adem twee tellen inhouden en pas dan uitademen. - Bij de derde stap doe je dezelfde oefening maar al staande. Je staat met je beide voeten op de grond maar een beetje uit elkaar. Je zorgt er ook voor dat je schouders ontspannen zijn. - Als dat allemaal zo is, dan begin je met de ademhalingsoefeningen. 32

33 Is er nog een alternatief naast oefeningen tegen chronische hyperventilatie? De oefeningen om juist te leren ademen zijn bij de behandeling van chronische hyperventilatie van essentieel belang. Naast deze ademhalingsoefeningen kan je echter ook veel geholpen worden met Bachbloesems. Dit zijn zeker geen medicijnen. Bachbloesems zijn extracten van vruchten die een zeer positieve inwerking hebben op het gemoed. Dus in plaats van antidepressiva zou men Bachbloesems als alternatief kunnen overwegen. Deze zijn totaal ongevaarlijk en kunnen op alle leeftijden en in combinatie met alle medicijnen worden toegediend. 33