PASSENDE BEOORDELING Verruimen van de zandige primaire kering op Terschelling

Transcriptie

1 PASSENDE BEOORDELING Verruimen van de zandige primaire kering op Terschelling Op verzoek van: Lievense - CSO Opgesteld door: Romke Aukema & Dirk Heijkers Projectnummer: Datum: 21 juni 2016 N A T U U R B A L A N S L I M E S D I V E R G E N S BV Radboud Universiteit, Toernooiveld 1 info@natuurbalans.nl Postbus 6508, 6503 GA Nijmegen T (024)

2 Colofon 2016 Natuurbalans - Limes Divergens BV / Lievense-CSO Tekst en samenstelling: Romke Aukema en Dirk Heijkers Projectleiding: Dirk Heijkers Eindverantwoordelijke: René Krekels Projectnummer: In opdracht van: Lievense-CSO Wijze van citeren: Aukema, R. & D. Heijkers, Passende beoordeling verruimen van de zandige primaire kering op Terschelling. Toetsing aan de Flora- en faunawet en de Natuurbeschermingswet Natuurbalans - Limes Divergens BV, Nijmegen. Niets uit dit rapport mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt worden door middel van scanning, internet, druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de opdrachtgever hierboven aangegeven en Natuurbalans-Limes Divergens BV noch mag het zonder een dergelijke toestemming worden gebruikt voor enig ander werk dan waarvoor het is vervaardigd. Natuurbalans-Limes Divergens BV is niet aansprakelijk voor gevolgschade, alsmede voor schade welke voortvloeit uit toepassingen van de resultaten van werkzaamheden of andere gegevens verkregen van Natuurbalans-Limes Divergens BV. De opdrachtgever vrijwaart Natuurbalans-Limes Divergens BV voor aanspraken van derden in verband met deze toepassing. Natuurbalans-Limes Divergens BV is lid van het Netwerk Groene Bureaus, brancheorganisatie voor kwaliteitsbevordering en belangenbehartiging.

3 INHOUD 1 INLEIDING BESCHRIJVING VOORGENOMEN INGREEP Locatie voor zandaanvulling Herkomst van zand voor aanvulling WETTELIJK KADER EFFECTBEOORDELING NATURA 2000-GEBIEDEN Natura 2000-gebied Duinen Terschelling Ingrepen binnen het Natura 2000-gebied Effecten op kwalificerende habitattypen Effecten op kwalificerende habitatsoorten Effecten op kwalificerende broedvogels Significantie van effecten Natura 2000-gebied Noordzeekustzone Ingrepen binnen het Natura 2000-gebied Effecten op kwalificerende habitattypen Effecten op kwalificerende habitatsoorten Effecten op kwalificerende broedvogels Effecten op kwalificerende niet-broedvogels Significantie van effecten Natura 2000-gebied Waddenzee Ingrepen binnen het Natura 2000-gebied Effecten op kwalificerende habitattypen Effecten op kwalificerende habitatsoorten Effecten op kwalificerende broedvogels Effecten op kwalificerende niet-broedvogels Significantie van effecten CONCLUSIES BRONNEN BIJLAGE 1 STIKSTOFDEPOSITIEONDERZOEK EN PASSENDE BEOORDELING TERSCHELLING... 24

4

5 1 INLEIDING In opdracht van Rijkswaterstaat wordt een planstudie uitgevoerd naar het verruimen van de zandige primaire kering op Terschelling. Dit om zo meer functies en bebouwing binnendijks te brengen. Daarbij wordt gebruik gemaakt van de bestaande duinen. Op 6 locaties blijkt niet voldoende zand aanwezig te zijn en zijn zandaanvullingen noodzakelijk (LievenseCSO, 2016). Door LievenseCSO Milieu B.V. is reeds een voortoets uitgevoerd (van de Craats, 2015). De conclusie van die voortoets is dat de werkzaamheden mogelijk een verstorend effect hebben op instandhoudingsdoelstellingen, maar dat deze niet significant zijn. Aanvullend is door LievenseCSO Milieu B.V. een stikstofdepositie-onderzoek uitgevoerd (Geebelen & Pirovano, 2016 (opgenomen in Bijlage 1)) om te beoordelen of de zandaanvullingen vanuit stikstofdepositie mogelijk significante gevolgen hebben voor nabij gelegen Natura 2000-gebieden. Hieruit is op basis van stikstofdepositie een passende beoordeling noodzakelijk gebleken. Rijkswaterstaat heeft gevraagd om die passende beoordeling uit te breiden met de effecten van de fysieke zandaanvullingen op locatie op habitattypen en vogels ter plaatse (conform de opmerkingen in de reviews van de voortoets). Het stikstofdepositie-onderzoek inclusief passende beoordeling (Bijlage 1) is een aanvulling op de voorliggende Passende Beoordeling. De conclusie van het stikstofdepositie-onderzoek (Bijlage 1) is als volgt: Op basis van het PAS en de conclusies van de gebiedsanalyses die in het kader van het PAS zijn gemaakt voor de Natura 2000-gebieden Duinen Terschelling en Noordzeekustzone kan worden geconcludeerd dat het toedelen van de benodigde ontwikkelingsruimte voor de zandaanvullingen op Vlieland en Terschelling niet leidt tot een aantasting van de natuurlijke kenmerken van de Natura gebieden Duinen Terschelling en Noordzeekustzone. De zandaanvullingen hebben verder, zoals gezegd, waarschijnlijk alleen tijdelijke effecten, maar geen significante negatieve effecten ten aanzien van de Natura instandhoudingsdoelstellingen. Probleemstelling Uit de voortoets is gebleken dat er mogelijk effecten optreden op de instandhoudingsdoelstellingen van Natura 2000-gebieden op en rond Terschelling. De reeds uitgevoerde onderzoeken zijn niet voldoende gedetailleerd en uitgebreid om een passende beoordeling uit te voeren. Hierdoor is niet voldoende duidelijk wat het effect van de werkzaamheden is op de instandhoudingsdoelstellingen van het Natura 2000-gebied. Opdrachtformulering Op verzoek van LievenseCSO Milieu B.V. heeft Bureau Natuurbalans Limes Divergens BV een passende beoordeling opgesteld waarbij de volgende onderdelen aan bod zijn gekomen: de verspreiding van habitattypen en vogels op de ingreeplocaties en binnen de invloedssfeer ervan; de verplichtingen die bij realisatie van de voorgenomen plannen voortvloeien uit de bepalingen in de Nbw. Passende beoordeling Verruimen van de zandige primaire kering op Terschelling 5

6 Doelstelling Doel van het onderzoek is het beantwoorden van de vraag of er een kans is op een significant negatief effect. De antwoorden zijn hierbij dezelfde als in de voortoets; de vervolgstappen wijken echter deels af: 1. Er is zeker geen negatief effect. Dit betekent dat de vergunning op grond van de Nbwet verleend kan worden. 2. Er is wel een mogelijk negatief effect, maar dit is zeker geen significant negatief effect. Dit betekent dat de passende beoordeling kan worden afgesloten en dat wordt teruggeschakeld naar de verslechterings- en verstoringstoets (omdat er wel sprake kan zijn van een mogelijk negatief effect). 3. Er is een kans op een significant negatief effect, dat wil zeggen de zekerheid bestaat niet dat er wetenschappelijk gezien redelijkerwijs geen twijfel bestaat dat er geen schadelijke gevolgen zijn. Na deze conclusie uit de passende beoordeling dient toetsing plaats te vinden aan de zogenaamde ADC-criteria: Zijn er geen Alternatieven? Is er sprake van een Dwingende reden van groot openbaar belang? Zijn er Compenserende maatregelen voorzien? Leeswijzer Hoofdstuk 2 beschrijft ligging en begrenzing van de ingreeplocatie en gaat in op de voorgenomen ingreep. In hoofdstuk 3 volgen opzet en uitvoering van het voorliggende onderzoek. In hoofdstuk 4 wordt de voorgenomen ingreep getoetst aan de Natuurbeschermingswet In hoofdstuk 5 worden de belangrijkste conclusies op een rij gezet. 6 Passende beoordeling Verruimen van de zandige primaire kering op Terschelling

7 2 BESCHRIJVING VOORGENOMEN INGREEP Om de definitieve ligging van de primaire waterkering te bepalen worden keuzes gemaakt over ligging van de kernzone en beschermingszones aan zowel land- als zeezijde. Het belangrijkste uitgangspunt daarbij is dat waar mogelijk de ligging van de primaire waterkering zo vastgelegd wordt dat de huidige aanwezige hoeveelheid zand binnen de vast te stellen kernzone en beschermingszones voldoet aan de voor hoogwaterveiligheid noodzakelijke afmetingen. Op deze wijze is zo min mogelijk zandaanvulling nodig. Als blijkt dat de vast te leggen waterkering niet voldoet aan de overschrijdingskans van 1:2000 over 50 jaar, is versterking door zandaanvulling nodig. Berekeningen tonen aan dat er voldoende zand in de duinen beschikbaar is om een kernzone en beschermingszones te kunnen definiëren aan de westzijde van Terschelling en langs de zeereep. Aan de oostzijde zijn op meerdere locaties zandaanvullingen nodig, in totaal ongeveer m3 verdeeld over 22 locaties met een totale oppervlakte van circa 12,5 ha (LievenseCSO, 2016). Hierbij is rekening gehouden met inpassing van de aanvulling in het landschap en op locaties met wegen en paden. Deze voortoets gaat in op de gevolgen en effecten van deze zandaanvullingen. 2.1 LOCATIE VOOR ZANDAANVULLING Zoals genoemd zijn aan de oostzijde op meerdere locaties zandaanvullingen nodig, in totaal ongeveer m 3 verdeeld over 22 locaties met een totale oppervlakte van circa 12,5 ha. De oppervlaktes en percentages zijn bepaald met een worstcase-inschatting. Waarschijnlijk is het oppervlak dat beïnvloed wordt kleiner. De locaties waar een zandtekort is liggen grotendeels op en rond wegen en paden (Figuur 1). Een deel daarvan ligt net ten noorden van Hoorn aan de rand van het Natura 2000-gebied Duinen Terschelling. Figuur 1. Locaties voor zandaanvullingen op Terschelling. Passende beoordeling Verruimen van de zandige primaire kering op Terschelling 7

8 2.2 HERKOMST VAN ZAND VOOR AANVULLING Voor de herkomst van het zand dat gebruikt wordt voor de aanvulling bestaan twee scenario s: aanvoer vanuit zee en aanvoer vanaf land. Scenario 1. Aanvoer vanuit zee In dit scenario wordt er gebruik gemaakt van zand dat wordt aangevoerd over zee, zoals bijvoorbeeld het zand dat op verschillende eilanden wordt gebruikt voor de zandsuppleties. In deze passende beoordeling worden de effecten beoordeeld vanaf het moment dat het zand op het strand aanwezig is. Bij de vergunningverlening voor de winning van het zand wordt de milieueffecten rondom de winningslocatie en transport afgewogen. Daarom is dat niet meegenomen in deze passende beoordeling. Wel wordt de cumulatie van de effecten van het transport van het zand naar Terschelling en de activiteiten op Terschelling beschouwd. Vanaf het strand wordt het zand met behulp van een kraan in vrachtwagens geladen. In het kader van mogelijke aanvoerroutes zal, indien mogelijk, gebruik gemaakt worden van aanwezige infrastructuur. Uitgangspunt is dat de vrachtwagens (eventueel via rijplaten) naar de Badweg Formerum rijden. Voor de aanvullingen Terschelling 1 en Terschelling 2 (zie Figuur 1) worden rijplaten gelegd vanaf de Badweg Formerum. Vanaf de Badweg Formerum weg rijden de vrachtwagens in zuidelijke richting om via de Molenweg op de Hoofdweg in Formerum uit te komen. De vrachtwagens rijden vervolgens in oostelijke richting. Voor de aanvullingen Terschelling 3 tot en met Terschelling 5 rijden de vrachtwagens via het Abt Folkertspad naar de locaties, indien mogelijk wordt daarbij gebruik gemaakt van de Duinweg Hoorn. Indien dit niet mogelijk is, of indien de aanvullingslocatie op grotere afstand van de weg is gelegen, worden rijplaten naar de aanvullingslocatie gelegd. Voor de locatie Terschelling 6 wordt de doorgaande route over het eiland langer gevolgd en wordt via de Oosterender Badweg naar de aanvulling gereden. In Figuur 2 worden de aanvoerroutes weergegeven door middel van blauwe lijnen. Figuur 2. Situering van transportroutes bij aanvoer van zand vanuit zee. 8 Passende beoordeling Verruimen van de zandige primaire kering op Terschelling

9 Scenario 2. Aanvoer vanaf land Bij aanvoer vanaf land wordt gebruik gemaakt van zand dat vrijkomt bij natuurmaatregelen vanuit de PAS. Specifiek gaat het om zand dat vrijkomt bij het maken van stuifkuilen binnen het habitattype Grijze duinen (kalkarm). Het habitattype Grijze Duinen (kalkarm) is verspreid over het eiland Terschelling aanwezig (geel aangegeven in Figuur 3). Vanuit optimalisatie wordt er vanuit gegaan dat een stuifkuil wordt gemaakt in een centraal gelegen gebied ten opzichte van de aanvullingen zodat de kleinste afstand dient te worden overbrugd richting de zandaanvullingen. Figuur 3. Indicatieve ligging van de transportroutes (rode lijnen) op Terschelling bij zandaanvoer vanaf land. Wat betreft de aanvoerroutes wordt ervan uitgegaan dat voor de nabijgelegen locaties Terschelling 1, 2, 3, 4 en 5 de kortst mogelijke route wordt gevolgd (door de duinen). Om tot bij Terschelling 6 te komen, wordt waar mogelijk gebruik gemaakt van de aanwezige infrastructuur met name de Hoofdweg. Voor de aanvoer van het zand wordt gebruik gemaakt van vrachtwagens met een capaciteit van 10 m 3 zand per vrachtwagen daar waar de aanvoerroute door de duinen voert (1 t/m 5). Om het zand via de hoofdweg bij locatie 6 te krijgen kan gebruik gemaakt worden van een grotere vrachtwagen met een laadcapaciteit van 25 m 3 zand. Het zand wordt bij de grijze duinen Passende beoordeling Verruimen van de zandige primaire kering op Terschelling 9

10 ontgraven met een kraan en direct in vrachtwagens geladen. De vrachtwagens rijden (daar waar nodig via rijplaten) via de kortste route naar de aanvullocaties. De vrachtwagens storten het zand in de nabijheid van de aanvullingen. Kranen pakken het zand vervolgens op en verwerken het in de aanvulling. Bij kleine aanvullingen van 100 m 3 of minder (zoals op de locaties 2, 3 en 4) wordt het zand op een centrale locatie gestort in de nabijheid van een van de aanvullingen en wordt het zand met de kraan verplaatst naar de andere aanvullingen. Een aantal locaties voor aanvullingen zijn alleen bereikbaar via rijplaten. De rijplaten worden met een kraan neergelegd. Uitvoeringsperiode en duur van de werkzaamheden De exacte periode voor uitvoering van de zandaanvulling is nog niet bekend. Wel geldt als uitgangspunt dat de werkzaamheden worden uitgevoerd buiten het broedseizoen van aanwezige soorten. De exacte duur van de werkzaamheden is eveneens niet bekend; bij voorliggende toetsing is uitgegaan van een duur van enkele weken. 10 Passende beoordeling Verruimen van de zandige primaire kering op Terschelling

11 3 WETTELIJK KADER De Natuurbeschermingswet 1998 regelt de bescherming van natuurgebieden in Nederland. Het gaat daarbij om de bescherming van gebieden van nationaal belang (de Beschermde Natuurmonumenten) en van internationaal belang (Natura 2000). In een groot aantal gevallen overlappen de Beschermde Natuurmonumenten met gebieden die zijn aangewezen als Natura De waarden die behoren bij het Beschermd Natuurmonument zijn dan meegenomen in het Natura 2000-ontwerp- of concept-aanwijzingsbesluit. Het ondernemen van activiteiten in en rondom een Natura 2000-gebied kan gevolgen hebben voor de natuur in dat gebied. In bepaalde gevallen is daarom een vergunning op grond van de Natuurbeschermingswet 1998 nodig. Activiteiten waarvan niet op voorhand zeker is dat ze geen gevaar voor de instandhoudingsdoelstellingen leveren zijn vergunningplichtig. Een vergunning wordt pas verleend als zekerheid is verkregen dat er geen gevaar voor de instandhoudingsdoelstellingen dreigt. Mogelijk worden hierbij ook voorwaarden aan de uitvoering van de activiteit gesteld. Dit alles wordt bepaald in het kader van een zogenaamde habitattoets. Ook activiteiten buiten een Natura 2000-gebied kunnen de instandhoudingsdoelstellingen in gevaar brengen, denk aan geluidsverstoring of verdroging door wateronttrekking. Dit wordt externe werking genoemd. Voorliggend project bevindt zich in en nabij de Natura 2000-gebieden Duinen Terschelling, Noordzeekustzone en Waddenzee ( Figuur 4). Passende beoordeling Verruimen van de zandige primaire kering op Terschelling 11

12 Figuur 4. Ligging van de zandaanvullingen (rode stippen) op Terschelling ten opzichte van Natura gebieden. In de voortoets Natuurbeschermingswet, opgesteld door CSO, is bepaald welke verstoringsfactoren van de zandaanvulling en het zandtransport dienen te worden meegenomen in de effectbeoordeling. Het gaat om verstoring door: - Oppervlakteverlies - Versnippering - Verandering dynamiek substraat - Verstoring door geluid en optiek/beweging - Chemische verstoring door stikstofdepositie De laatste factor, stikstofdepositie, is in een apart onderzoek (Geebelen & Pirovano, 2016) uitgewerkt door LievenseCSO. Die toetsing is opgenomen in Bijlage 1 en komt in voorliggende rapportage verder niet aan de orde. De overige verstoringsfactoren worden in het volgende hoofdstuk per Natura 2000-gebied uitgewerkt. 12 Passende beoordeling Verruimen van de zandige primaire kering op Terschelling

13 4 EFFECTBEOORDELING NATURA 2000-GEBIEDEN Duinen Terschelling ligt grotendeels in het plangebied en is aangewezen als Vogel- en Habitatrichtlijngebied. De zandaanvullingen vallen allemaal binnen dit Natura 2000-gebied. Een zeer beperkt deel van de zeewaartse beschermingszone valt binnen het gebied Noordzeekustzone dat ook is aangewezen als Vogel- en Habitatrichtlijngebied. In dit gebied wordt geen zand aangevuld en de afstand tot de dichtstbijzijnde zandaanvulling is 250 meter. In de omgeving ligt binnen geringe afstand het Natura 2000-gebied Waddenzee (Vogel- en habitatrichtlijngebied). De afstand tot de dichtstbijzijnde zandaanvulling is circa meter. De verschillende scenario s voor de routes voor het zandtransport liggen eveneens gedeeltelijk binnen deze Natura 2000-gebieden. De effecten van de zandaanvullingen worden in de volgende paragrafen per Natura gebied uitgewerkt. 4.1 NATURA 2000-GEBIED DUINEN TERSCHELLING Duinen Terschelling is een Vogel- en Habitatrichtlijngebied en heeft een oppervlakte van ha. De instandhoudingsdoelstellingen van Duinen Terschelling zijn gericht op het behoud van verschillende duin gerelateerde habitattypen en van een aantal soorten met een instandhoudingsdoelstelling. Verbeter- en uitbreidingsdoelstellingen bestaan uit de uitbreiding en het herstel van de kwaliteit van de grijze duinen door het tegengaan van vergrassing. Daarnaast worden als verbeterpunten genoemd de ruimte voor natuurlijke verstuiving in witte duinen, meer ruimte voor vochtige duinbossen en het herstel van de vochtgradiënt/hydrologie van duinbossen Ingrepen binnen het Natura 2000-gebied Zandaanvulling Het gebied waar zandaanvulling plaatsvindt bestaat vooral uit habitattype H2120 Witte duinen H2130 Grijze duinen, H2160 Duindoornstruweel en H2180 Droge duinbossen. De vegetatie van het plangebied bestaat uit plantensoorten die karakteristiek zijn voor deze habitattypen zoals helm en zeemelkdistel, buntgras, open rendiermos, struikhei, duinviooltje en duindoorn. De locaties waar zand wordt aangevuld vallen zowel onder de Vogel- als de Habitatrichtlijn. Zandtransport Om het zand naar de plaats van bestemming te bereiken zijn twee alternatieven mogelijk. 1. Aanvoer van zand vanuit zee, waarbij het transport zo veel mogelijk plaats vindt via verharde wegen. Slechts het laatste gedeelte van het transport gaat door de duinen, waarvan een deel is aangewezen als Natura 2000-gebied Duinen Terschelling. 2. Transport vanaf zandwinlocaties in de duinen. Bij deze route wordt het zand via de korst mogelijk route door de duinen getransporteerd. Een deel van deze route valt binnen het Natura 2000-gebied Duinen Terschelling. Passende beoordeling Verruimen van de zandige primaire kering op Terschelling 13

14 Van beide alternatieven worden de effecten getoetst op kwalificerende habitattypen, habitatsoorten en kwalificerende (niet-)broedvogels Effecten op kwalificerende habitattypen Zandaanvulling De zandaanvulling vindt voornamelijk plaats in de habitattypen Grijze duinen en Witte duinen. Bij enkele locaties komen ook Duindoornstruweel en Droge duinbossen voor. Kenmerkend voor de Witte en Grijze duinen is stuivend zand. Het aanbrengen van meer zand zal geen blijvend negatief effect hebben op deze habitattypen. Lokaal zullen exemplaren van soorten verdwijnen tijdens de werkzaamheden, maar deze zullen de locaties weer koloniseren als de zandaanvulling klaar is. Na het opbrengen van het zand wordt de locatie ingeplant met helmgras om te voorkomen dat het zand niet volledig wegstuift. Overige soorten die door het zand bedekt zijn (zoals zeemelkdistel, duinviooltje en zeewinde) zullen het duin spoedig weer koloniseren vanuit het omringende duingebied. Het lokale verlies van plantensoorten die kenmerkend zijn voor witte en grijze duinen is dus tijdelijk. Na verloop van tijd zal de vegetatie zich volledig herstellen. De maatregelen hebben geen negatieve effecten op de uitbreidingsdoelstellingen. De uitbreidingsdoelstellingen bestaan uit de uitbreiding en het herstel van de kwaliteit van de Grijze duinen door het tegengaan van vergrassing en het ruimte bieden aan natuurlijke verstuiving in Witte duinen. Met het opbrengen van het zand wordt het duin dynamischer en zal het stuiven van het zand juist toenemen. Het stuiven van zand gaat de vergrassing tegen. Ook in het duindoornstruweel zijn geen negatieve effecten te verwachten. Tijdelijk zullen struiken van duindoorn bedekt raken met zand. Vanuit het aangrenzende struweel zal duindoorn zich echter weer snel uitbreiden. Duindoorn kan kaal zand snel overwoekeren vanuit wortelstokken van naastgelegen of onder zand begraven struiken. De verwachting is dat het struweel zich snel zal herstellen. Er is dan ook geen significant effect te verwachten van de maatregelen op duindoorn. De locaties nabij de droge duinbossen bestaan uit vegetaties die vallen onder het habitattype Grijze duinen en een soortenarme vegetatie die sterk betreden is (de Hoop & van der Heijden, 2016). De zandaanvulling heeft geen significant negatieve effecten op het habitattype Grijze duinen. De sterk betreden vegetatie valt niet onder de habitattypen van Terschelling. Daarmee is ook op deze locatie geen sprake van negatieve effecten op kwalificerende habitattypen. Zandtransport Bij aanvoer vanuit zee vindt het transport voornamelijk plaats via verharde wegen. Het laatste deel van het transport wordt er gereden over de habitattypen Grijze duinen, Witte duinen en Duinheiden met Kraaihei. Bij aanvoer van zand vanuit de duinen vindt het transport vrijwel geheel plaats door de duinen. Ook hier gaat het transport over de eerder genoemde habitattypen. Stuivend zand speelt een belangrijke rol in het behoud van grijze en witte duinen. Kenmerkende soorten zoals helm, zeewinde, buntgras, open rendiermos en duinviooltje zijn afhankelijk van stuivend zand. Bij maatregelen in het kader van de PAS wordt geprobeerd open plekken te creëren en opnieuw zand te laten stuiven. Door verhoogde stikstofdepositie groeien duinvegetaties dicht en stuift het zand te weinig. Bij het transport door de duinen ontstaan er open plekken door het rijden met vrachtwagens. De zode zal her en der kapotgereden worden. Dit heeft geen blijvende negatieve effecten op de genoemde soorten. Op langere termijn kan zelfs een positief effect optreden doordat er weer meer zand gaat stuiven. Een effect dat ook 14 Passende beoordeling Verruimen van de zandige primaire kering op Terschelling

15 beoogd wordt met de maatregelen in het kader van de PAS. Het effect van het transport is dus zeker niet negatief in deze habitattypen. Het transport gaat ook deels over Duinheiden met kraaihei. Voor een groot deel bestaat de vegetatie uit struikhei, in combinatie met kraaihei, eikvaren en zandzegge. Mogelijk zijn enkele vochtige plekken aanwezig waar ook dopheide en grote veenbes voor kunnen komen. Door het transport over deze vegetatie kunnen soorten verdwijnen en vegetatie beschadigd worden. Heidestruiken gaan mogelijk dood indien er meerdere malen overheen gereden wordt. Dit betekent een verlies van kenmerkende soorten. Hierdoor ontstaan mogelijk open plekken in de vegetatie. Ook hier gaat het zand mogelijk weer meer stuiven. Zoals al eerder beschreven hoeft dit zeker niet negatief te zijn. Het verdwijnen van soorten door het transport is wel een negatief effect. Dit kan worden beperkt door kwetsbare locaties zoveel mogelijk te ontzien tijdens het transport. De verwachting is dat stuk gereden vegetaties zich snel zullen herstellen. Een zekere dynamiek hoort bij de duinen en zorgt niet voor blijvende schade. Het effect is hierdoor niet significant Effecten op kwalificerende habitatsoorten Zandaanvulling De habitatsoorten die zeer gevoelig zijn voor de genoemde verstorende factoren zijn de groenknolorchis (Liparis loeselii) en de drijvende waterweegbree (Luronium natans). Groenknolorchis komt voor in kalkrijke vochtige standplaatsen in de Noordvaarder. Dit is op ruime afstand van de plangebieden (de Hoop & van der Heijden, 2016). De plangebieden bestaan bovendien uit droge duinvegetaties en duindoornstruwelen. De maatregelen hebben geen negatieve effecten op groenknolorchis. Drijvende waterweegbree groeit in stilstaande of zwakstromende wateren, zoals duinplassen. Een bekend groeiplaats is de Waterplak op ruime afstand van de plangebieden. De ingreepgebieden bestaan uit droge vegetaties en zijn niet geschikt voor deze soort. De maatregelen hebben geen negatieve effecten op drijvende waterweegbree. Zandtransport Het transport vindt plaats via de verharde weg en via droge vegetaties in de duinen, op grote afstand van groeiplaatsen van groenknolorchis en drijvende waterweegbree. Het transport van het zand heeft daardoor geen negatief effect op deze soorten Effecten op kwalificerende broedvogels Kwalificerende broedvogels voor Terschelling zijn: dodaars, bruine kiekendief, blauwe kiekendief, bontbekplevier, strandplevier, dwergstern, velduil, paapje, tapuit en rietzanger. Van de genoemde soorten komen alleen velduil, blauwe kiekendief, paapje en tapuit mogelijk voor op de ingreeplocaties en langs de aanvoerroute. Velduil en tapuit broeden in droge open duinvegetaties zoals die op de planlocatie aanwezig zijn en blauwe kiekendief broedt in droge duinvalleien met kruipwilg zoals die langs de aanvoerroutes plaatselijk kunnen voorkomen. Paapje broedt in natte graslanden en natte heidevegetaties. Het voorkomen van deze soort op de in greeplocaties is hierdoor minder waarschijnlijk. Ook de overige soorten zijn gebonden aan natte gebieden zoals wateren, natte duinvalleien, rietmoerassen en vochtige struwelen (dodaars, bruine kiekendief en rietzanger) of aan pionierbegroeiingen zoals stranden met schelpenbanken (bontbekplevier, strandplevier en dwergstern) en deze soorten komen hierdoor niet op de planlocaties voor. Passende beoordeling Verruimen van de zandige primaire kering op Terschelling 15

16 Voor tapuit, blauwe kiekendief, velduil en paapje zijn NDFF gegevens geraadpleegd. Territoria van tapuiten en blauwe kiekendief zijn in de afgelopen tien jaar enkele malen aangetroffen in het duingebied tussen West aan zee en Midsland aan zee. Dit gebied ligt op grote afstand van de ingreeplocaties en de aanvoerroutes. Daarnaast zijn in het verleden (2008 en 2015) enkele territoria van tapuiten vastgesteld bij ingreeplocatie nr 1 nabij de zeereep. Dat tapuiten gebruikmaken van de ingreeplocaties als broedgebied is niet uit te sluiten. De kans dat tapuiten precies broeden op de ingreeplocaties is klein. De oppervlakte van het ingreepgebied is klein vergeleken bij het aangrenzende duingebied. Daarnaast maken tapuiten niet jaar in jaar uit gebruik van hetzelfde konijnenhol. Dit verschilt van jaar tot jaar. De maatregelen worden buiten het broedseizoen van tapuit uitgevoerd. Verstoring van broedende vogels is daarmee uitgesloten. Indien tapuiten op zoek zijn naar een geschikt konijnenhol om in te broeden in de buurt van de ingreeplocaties kunnen de ingreeplocaties zelf tijdelijk niet gebruikt worden na uitvoering van de maatregelen. Dit is een tijdelijke verslechtering van het broedgebied. Het duingebied is echter zo groot dat voldoende alternatieven voorhanden zijn. In de jaren na de ingreep groeit het ingreepgebied weer langzaam dicht. In die jaren ontstaan er ook weer konijnenholen. Bovendien zijn open vegetaties in het duin die ontstaan na de werkzaamheden geschikt foerageergebied voor tapuit. Er is geen sprake van een significant negatief effect op de broedpopulatie van tapuit door de uit te voeren maatregelen. Ook het transport van zand door de duinen heeft geen negatieve effecten op broedende tapuiten aangezien de werkzaamheden geheel buiten het broedseizoen plaatsvinden. Blauwe kiekendief broedt mogelijk op locaties in de buurt van aanvoerroutes. Mogelijk zijn daar vegetaties van kruipwilg aanwezig. Uit NDFF gegevens blijkt dat blauwe kiekendief de laatste tien jaar hier echter niet heeft gebroed. Op grond hiervan is de kans dat blauwe kiekendieven dit als broedgebied gebruiken klein. Mogelijk zijn kruiwilgvegetaties in het eerste seizoen na uitvoering van de maatregelen enigszins platgereden en zijn hierdoor tijdelijk minder geschikt als broedlocatie voor blauwe kiekendief. In de jaren daarna zal dit zich weer herstellen. Het aangrenzende duingebied is bijzonder uitgestrekt en er zijn voldoende alternatieve broedlocaties beschikbaar. De achteruitgang van blauwe kiekendief op de Waddeneilanden is vooral het gevolg van de voedselsituatie en niet van een tekort aan nestgelegenheid. De Boer en Klaassen concluderen in 2007 dat er sterke aanwijzingen zijn dat in sommige jaren, gemiddeld genomen, te weinig prooidieren beschikbaar zijn op Ameland en Terschelling. De maatregelen worden uitgevoerd buiten het broedseizoen. Concluderend zijn geen significant negatieve effecten te verwachten op blauwe kiekendief. Ook voor paapje is het NDFF geraadpleegd. Er zijn geen territoria bekend van Terschelling van de laatste tien jaar. Paapjes broeden meestal in natte heide, hoogvenen en natte graslanden. De ingreeplocaties bestaan voornamelijk uit droge, open vegetaties in de duinen. Het voorkomen van paapje op de ingreeplocaties is hierdoor niet waarschijnlijk. Er is geen sprake van negatieve effecten op paapje. Van velduil is één territorium indicerende waarneming bekend uit Het betreft een waarneming op grote afstand van het ingreepgebied uit het duingebied bij Oosterend. Het gaat zeer slecht met velduil op de Waddeneilanden. Van de broedparen die rond het jaar 2000 broedden op verschillende eilanden is vrijwel niets meer over. De kans dat velduilen broeden nabij de ingreeplocaties is erg klein. Aangezien de maatregelen buiten het broedseizoen worden uitgevoerd zijn geen negatieve effecten te verwachten op velduil. 16 Passende beoordeling Verruimen van de zandige primaire kering op Terschelling

17 4.1.5 Significantie van effecten Realisatie van de ingreep leidt tot tijdelijke effecten op enkele habitattypen binnen het Natura 2000-gebied Duinen Terschelling. Het gaat om tijdelijke verslechtering als gevolg van zandbedekking en transport. Na verloop van tijd zullen deze habitattypen zich weer herstellen. Negatieve effecten kunnen worden beperkt door de meest kwetsbare terreindelen (vochtige plekken) zoveel mogelijk te ontzien bij het situeren van de transportroutes. De locaties waar de zandaanvullingen plaatsvinden zijn tijdelijk niet te gebruiken als broedlocaties door tapuit. Op de transportroute zijn mogelijk terreindelen tijdelijk niet te gebruiken door blauwe kiekendief. Aangezien de effecten tijdelijk en beperkt van omvang zijn, en niet leiden tot aantasting van de gunstige staat van instandhouding, is er geen sprake van een significant negatief effect op de instandhoudingsdoelstellingen van het Natura 2000-gebied Duinen Terschelling. 4.2 NATURA 2000-GEBIED NOORDZEEKUSTZONE De Noordzeekustzone is een gebied van hectare groot met verschillende habitattypen zoals permanent overstroomde zandbanken, slik- en zandplaten, zilte pionierbegroeiingen en embryonale duinen. De instandhoudingsdoelstellingen zijn gericht op het behoud van deze habitattypen en de kenmerkende soorten. De uitbreidingsdoelstellingen voor dit Natura gebied zijn een meer natuurlijke opbouw van de vispopulaties (meer zeeprik, rivierprik en fint) en de verbetering van de kwaliteit van het leefgebied van zeezoogdieren. In deze paragraaf wordt het effect van de zandaanvullingen, en de opslag van het zand op het strand beoordeeld. De zandwinning in zee en het transport over zee is niet beoordeeld in deze rapportage Ingrepen binnen het Natura 2000-gebied Het tijdelijke depot op het strand ligt binnen dit Natura 2000-gebied. Vanuit dit depot wordt zand op vrachtauto s geladen die het zand naar de plaats van bestemming brengen Effecten op kwalificerende habitattypen De verschillende habitattypen zijn niet aanwezig op de locatie op het Noordzeestrand waar het zand opgeslagen ligt. Slik- en zandplaten, zilte pionier begroeiingen en embryonale duinen zijn aanwezig op de uiterste westpunt van Terschelling op het groene strand, op het Noordzeestrand ter hoogte van paal 14 t/m 17, langs de wadkant en op de Boschplaat. Deze locaties liggen op grote afstand van de depotlocatie en van de aanvoerroute richting de ingreeplocatie. Het transport en de tijdelijke opslag van het zand hebben derhalve geen negatieve effecten op kwalificerende habitattypen Effecten op kwalificerende habitatsoorten Rustplaatsen van zeehonden bevinden zich met name aan de kant van de Waddenzee, op ruime afstand van de depotlocatie (bron: ontwerpbeheerplan Noordzeekustzone). De dichtstbijzijnde rustplaats bevindt zich tussen Vlieland en Terschelling, op een afstand van ruim 5 kilometer van de depotlocatie. De recreatiedruk op het strand rond het tijdelijke depot is te groot voor aanwezigheid van belangrijke rustplaatsen. Van verstoring van rustplaatsen van zeehonden is daardoor geen sprake. Voor bruinvis kan sprake zijn van enige verstoring van foeragerende dieren voor de kust door het geluid van het opspuiten van het zand op het strand van Terschelling. Zowel foeragerende bruinvissen als zeehonden kunnen last hebben van het geluid van met name motoren van boten. Bruinvissen hebben waarschijnlijk wat meer last aangezien deze dieren gebruikmaken Passende beoordeling Verruimen van de zandige primaire kering op Terschelling 17

18 van echolocatie. De verstoring is tijdelijk en beslaat slechts een zeer klein deel van het leefgebied van bruinvissen, dat de gehele Noordzeekustzone beslaat. Ook in cumulatie met de verstoring van de bruinvis door het transport van het zand blijft het totale gebied dat verstoord wordt een fractie van de ha van het Natura 2000-gebied Noordzeekustzone. Dit effect heeft zeker geen negatieve gevolgen op de gunstige staat van instandhouding van populaties van bruinvis. Van een significant effect is dan ook geen sprake Effecten op kwalificerende broedvogels Bontbekplevier, dwergstern en strandplevier zijn de kwalificerende broedvogelsoorten voor de Noordzeekustzone. Deze soorten leggen hun eieren in een kuiltje op het zand op schelpenbanken op verlaten zandstranden en tussen primaire duintjes. De vogels zijn gevoelig voor verstoring van recreanten. Vlak bij de strandopgang komen veel recreanten. Op het strand bevinden zich twee strandpaviljoens. In de duinen vlak bij zee ligt een strandhotel en een gebied met huisjes (Midsland aan Zee). Er komen dus veel recreanten in het gebied rondom de strandovergang, op de locatie van het tijdelijke depot. De genoemde soorten zullen hier vanwege de hoge recreatiedruk niet broeden. Bovendien vindt de aanleg van het zanddepot en het transport van het zand plaats buiten de broedperiode van vogels. Na afloop van de werkzaamheden wordt het strand weer in de oorspronkelijke staat hersteld. Om die reden zijn geen negatieve effecten te verwachten op de kwalificerende broedvogels Effecten op kwalificerende niet-broedvogels De niet broedvogels, waarvoor de Noordzeekustzone is aangewezen zijn verschillende soorten eenden, duikers en steltlopers. Voorbeelden van soorten zijn: roodkeelduiker, aalscholver, bergeend, toppereend, eider, zwarte zee-eend, kluut, bontbekplevier, zilverplevier, drieteenstrandloper, rosse grutto, steenloper en dwergmeeuw. Soorten die mogelijk last hebben van het zanddepot en de bewegingen van vrachtwagens en graafmachines zijn soorten die op het strand verblijven. De eenden, duikers en dwergmeeuw verblijven meestal op zee. Er zijn dan ook geen negatieve effecten te verwachten op deze soorten. Soorten die op het strand hun voedsel zoeken, zoals bontbekplevier, kanoet, drieteenstrandloper, rosse grutto en steenloper worden mogelijk wel verstoord door de activiteiten op het strand. Mogelijk treedt enige verstoring op van groepjes vogels. De ingreep vindt plaats op een klein gedeelte van het strand. Het strand op Terschelling is over het algemeen zeer breed, waardoor de verstoring langs de vloedzijn gering is. Op het hele eiland zijn voldoende rustige locaties op het strand over voor de genoemde soorten om voedsel te zoeken. Significant negatieve effecten op de populaties van kwalificerende niet-broedvogels treden dan ook niet op Significantie van effecten Realisatie van de ingreep leidt tot een zeer geringe verstoring van het leefgebied van bruinvis en van (marginaal) rust- en foerageergebied van enkele kwalificerende niet-broedvogels. Aangezien de effecten tijdelijk zijn en beperkt van omvang, en deze niet leiden tot aantasting van de gunstige staat van instandhouding van habitatsoorten en vogels, is er geen sprake van een significant negatief effect op de instandhoudingsdoelstellingen van het Natura 2000-gebied Noordzeekustzone. 4.3 NATURA 2000-GEBIED WADDENZEE 18 Passende beoordeling Verruimen van de zandige primaire kering op Terschelling

19 Het natura 2000-gebied Waddenzee is een ha groot gebied dat bestaat uit een complex van diepe geulen en ondiep water met zand- en slibbanken waarvan grote delen bij eb droog vallen. Deze banken worden doorsneden door een fijn vertakt stelsel van geulen. Langs het vasteland en de eilanden liggen verspreid kweldergebieden, die door grote verschillen in vocht- en zoutgehalte bijdragen aan een zeer diverse flora en vegetatie. De instandhoudingsdoelstellingen van de Waddenzee zijn gericht op het behoud van verschillende gerelateerde habitattypen en van een aantal soorten met een instandhoudingsdoelstelling. Het landschap kenmerkt zich door zijn vrijwel ongerepte en weidse en open karakter. De identiteit van het Waddengebied wordt mede bepaald door de natuurlijke samenhang tussen Waddenzee, waddeneilanden, Noordzeekustzone en de vastelandkust en de karakteristieke overgangen tussen land en zee, zoet en zout en droog en nat Ingrepen binnen het Natura 2000-gebied Het Natura 2000-gebied Waddenzee ligt op enkele kilometers afstand van de ingreeplocatie en van de transportroutes. Er vinden geen ingrepen plaats binnen dit Natura 2000-gebied Effecten op kwalificerende habitattypen Voorbeelden van habitattypen die kwalificerend zijn voor het Natura 2000-gebied Waddenzee zijn: permanent overstroomde zandbanken, slik- en zandplaten, zilte pionierbegroeiingen, schorren en zilte graslanden, grijze duinen en vochtige duinvalleien. Aangezien er geen ingrepen plaats vinden binnen het Natura 2000-gebied Waddenzee treden geen negatieve effecten op, op de verschillende habitattypen. De afstand van de activiteiten tot het Natura 2000-gebied Waddenzee bedraagt enkele kilometers Effecten op kwalificerende habitatsoorten Nauwe korfslak, zeeprik, rivierprik, fint, grijze zeehond en gewone zeehond zijn de habitatsoorten voor het Natura 2000-gebied Waddenzee. De effecten op grijze zeehond en gewone zeehond zijn beschreven in paragraaf In deze paragraaf is reeds geconcludeerd dat er geen significante negatieve effecten optreden op deze soorten. Ook treden geen negatieve effecten op, op de vissoorten fint, rivierprik en zeeprik. Er vinden namelijk geen ingrepen plaats in het leefgebied van deze soorten. Nauwe korfslak komt voor op meestal vochtige plekken in bladstrooisel van loofhout in kalkrijke duinen. Aangezien de werkzaamheden niet plaatsvinden binnen de begrenzing van het Natura 2000-gebied Waddenzee zijn negatieve effecten op deze soort niet aan de orde Effecten op kwalificerende broedvogels De volgende soorten zijn kwalificerend voor het Natura 2000-gebied Waddenzee: lepelaar, eider, blauwe kiekendief, bruine kiekendief, kluut, bontbekplevier, strandplevier, kleine mantelmeeuw, grote stern, visdief, noordse stern, dwergstern en velduil. Mogelijke effecten op bruine kiekendief, blauwe kiekendief, bontbekplevier, strandplevier, dwergstern en velduil zijn reeds beschreven in paragraaf In deze paragraaf is reeds geconcludeerd dat geen significant negatieve effecten optreden op deze soorten. Kleine mantelmeeuwen broeden in de duinen. Gezien de ligging van de locaties en de transportroutes in duinen met veel fietspaden is verstoring van broedende mantelmeeuwen niet te verwachten. Broedende mantelmeeuwen zijn te vinden in rustiger gebieden zoals de Boschplaat. De overige soorten broeden in hoge vegetaties nabij water en moerasgebieden (lepelaar, eidereend) of op zand en schelpenbanken op zandplaten of rustige locaties op het strand (kluut, grote stern, visdief, noordse stern). Ook Passende beoordeling Verruimen van de zandige primaire kering op Terschelling 19

20 deze soorten broeden niet in de buurt van de ingreeplocaties of de transportroutes. Doordat de maatregelen ook nog eens buiten het broedseizoen worden uitgevoerd, treedt geen verstoring op van de genoemde broedvogels. Er zijn dus geen negatieve effecten te verwachten op broedvogels die kwalificerend zijn voor de Waddenzee Effecten op kwalificerende niet-broedvogels De Waddenzee is van groot belang voor een groot aantal wintergasten en doortrekkende vogels. Voorbeelden daarvan zijn: rotgans, brandgans, pijlstaart, eider, middelste zaagbek, goudplevier, kanoet, drieteenstrandloper, bonte strandloper, rosse grutto, zwarte ruiter, steenloper en groenpootruiter. Voor genoemde soorten is het waddengebied een belangrijk foerageer en overwinteringsgebied. Voedsel wordt door deze soorten gezocht op zee, op droogvallende wadplaten, op het Noordzeestrand en in moerasgebieden en graslanden op de Waddeneilanden. De werkzaamheden en de transportroutes liggen ruim buiten deze gebieden. Negatieve effecten op populaties van genoemde soorten zijn niet aan de orde Significantie van effecten De ingreep leidt niet tot negatieve effecten op het Natura 2000-gebied Waddenzee. Daarmee is er ook geen sprake van significante effecten. 20 Passende beoordeling Verruimen van de zandige primaire kering op Terschelling

21 5 CONCLUSIES Door de zandaanvullingen en het transport kan binnen het Natura 2000-gebied Duinen Terschelling tijdelijk een verslechtering plaatsvinden van een beperkt areaal van de kwalificerende habitattypen Grijze duinen, Witte duinen en Duinheiden met Kraaihei. Door het transport door de duinen en door het bedekken met zand van de vegetaties op de ingreeplocaties kunnen lokaal kenmerkende soorten verdwijnen. Gezien de beperkte omvang van de ingreep en de relatief snelle hersteltijd van deze habitattypen is er geen sprake van een significant effect. Door het bedekken van vegetaties met zand kan een klein oppervlak van het duingebied tijdelijk niet gebruikt worden door tapuiten als broedgebied. Tapuiten maken gebruik van konijnenholen om in te broeden. Mogelijk kunnen op enkele locaties kruiwilgstruwelen worden platgereden. Hierdoor zijn deze korte tijd niet te gebruiken als broedlocatie door blauwe kiekendief. Gezien de snelle hersteltijd van duinvegetaties en het geringe oppervlak en de uitvoer buiten de broedperiode, is geen sprake van een significant effect. Door het gebruik van aanvoerroutes voor het zand vindt een tijdelijke verstoring plaats van niet-broedvogels binnen het Natura 2000-gebied Noordzeekustzone. Met name soorten die op het strand hun voedsel zoeken, zoals bontbekplevier, kanoet, drieteenstrandloper, rosse grutto en steenloper worden mogelijk verstoord door de activiteiten op het strand. Mogelijk treedt enige verstoring op van groepjes vogels. De ingreep vindt plaats op een klein gedeelte van het strand. Het strand op Terschelling is over het algemeen zeer breed, waardoor de verstoring langs de vloedzijn gering is. Op het hele eiland zijn voldoende rustige locaties op het strand over voor de genoemde soorten om voedsel te zoeken. Significant negatieve effecten op de populaties van kwalificerende niet-broedvogels treden dan ook niet op. Dit effect is gering; de gunstige staat van instandhouding van deze soorten komt niet in gevaar. Ook in combinatie met andere projecten is geen sprake van significante aantasting van natuurlijke kenmerken van het duingebied. Samenvattend is er sprake van een geringe verslechtering en verstoring, maar dit effect is niet significant. Aanbevolen wordt om deze toetsing voor te leggen aan het bevoegd gezag om na te gaan of een vergunning nodig is. In onderstaande tabel is een samenvatting gegeven van de resultaten van de passende beoordeling. De kleuren geven aan in hoeverre er een kans is op verstoring, en of er een vergunning nodig is. Passende beoordeling Verruimen van de zandige primaire kering op Terschelling 21

22 GROEN ORANJE ROOD geen negatief effect, werkzaamheden kunnen zonder vergunning worden uitgevoerd. kans op verstoring of verslechtering, maar geen significant effect. significant effect, ADC toets is nodig. OMSCHRIJVING EFFECTEN DOOR UITVOERING WERKZAAMHEDEN VERVOLG Duinen Terschelling H2120 Witte duinen Tijdelijk geringe verslechtering door zandaanvulling Vergunningaanvraag H2130 Grijze duinen Tijdelijk geringe verslechtering door zandaanvulling Vergunningaanvraag H2140 Duinheiden met Kraaihei Tijdelijk geringe verslechtering door transport Vergunningaanvraag A277 Tapuit Tijdelijk geringe verslechtering door zandaanvulling Vergunningaanvraag A082 Blauwe kiekendief Tijdelijk geringe verslechtering door transport Vergunningaanvraag Noordzeekustzone Diverse niet-broedvogels Geringe verstoring door zandtransport Vergunningaanvraag Waddenzee Geen negatief effect 22 Passende beoordeling Verruimen van de zandige primaire kering op Terschelling

23 6 BRONNEN De Boer & O. Klaassen, Minder blauw op de Wadden: achtergronden van de afname van blauwe kiekendieven op Ameland en Terschelling. Limosa 80: pp Craats, A. van de, Voortoets Natuurbeschermingswet. Planstudie Projectplan en Legger Terschelling. LievenseCSO Milieu B.V. Bunnik. Geebelen, Uitgangspuntennotitie stikstofdepositie-onderzoek Terschelling. LievenseCSO Milieu B.V. Bunnik. Geebelen N. & N. Pirovano, Stikstofdepositieonderzoek en Passende Beoordeling Terschelling. LievenseCSO Milieu B.V. Bunnik (zie Bijlage 1). Hoop, P. de & E. van der Heijden, Ecologisch onderzoek zandaanvullingen primaire waterkering Terschelling. A&W rapport Altenburg & Wymenga ecologisch onderzoek, Feanwâlden. Ministerie van LNV, Besluit Natura 2000-gebied Duinen Terschelling. Ministerie van LNV, Besluit Natura 2000-gebied Noordzeekustzone Ministerie van LNV, Besluit Natura 2000-gebied Waddenzee LievenseCSO Infra, Water, Milieu, Ligging primaire zandige waterkering Terschelling. Integraal ontwerprapport. Natura 2000-Beheerplan Noordzeekustzone. Periode Concept-ontwerpplan versie februari Passende beoordeling Verruimen van de zandige primaire kering op Terschelling 23

24 BIJLAGE 1 STIKSTOFDEPOSITIEONDERZOEK EN PASSENDE BEOORDELING TERSCHELLING 24 Passende beoordeling Verruimen van de zandige primaire kering op Terschelling