HELP! MIJN BATTERIJEN LOPEN LEEG

Transcriptie

1 HELP! MIJN BATTERIJEN LOPEN LEEG EEN BURN-OUT KRIJG JE NIET ALLEEN KIES VOOR JE TALENT LUK DEWULF GUIDO VANGRONSVELD

2 INHOUD Inleiding 7 1 Over burn-out 11 2 Een talentenbril gericht op het leeglopen van batterijen 21 D/2012/45/377 - ISBN NUR 808 Vormgeving cover: Peer De Maeyer Vormgeving binnenwerk: Wendy De Haes Luk Dewulf, Guido Vangronsveld en Uitgeverij Lannoo nv Tielt, 2012 Uitgeverij LannooCampus maakt deel uit van Lannoo Uitgeverij, de boeken- en multimediadivisie van Uitgeverij Lannoo nv. Alle rechten voorbehouden. Niets van deze uitgave mag verveelvoudigd worden en/of openbaar gemaakt, door middel van druk, fotokopie, microfilm, of op welke andere wijze dan ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Uitgeverij LannooCampus Erasme Ruelensvest 179 bus Leuven België 3 Het individuele perspectief: een relationele kijk op het proces van krachtig werken tot aan een burn-out 49 A Als loslaten niet meer mogelijk wordt: een relationele dynamiek 53 B Loyaal aan iedereen, maar niet aan mezelf: een bijzondere relationele dynamiek 75 4 Je krijgt het niet zonder de anderen 83 5 Het kan ook anders. Tien aanbevelingen voor individuen en organisaties in het omgaan met energieverlies en burn-out 111 Over de auteurs 131 Eindnoten 133

3 INLEIDING 7 Veel mensen spreken ons aan met de vraag hoe het komt dat wij een boek schrijven over burn-out en daling van energie voor je werk. Ze snappen het niet goed: twee professionals die in hun werk gedreven zijn door talent, sterktes en waarderend kijken naar mensen en organisaties. Wat hebben zij met burn-out te maken? En toch is de aanleiding voor dit boek erg eenvoudig te begrijpen. Net zoals veel professionals hebben wij in onze loopbaan hoogteen dieptepunten gekend. Doordat we als auteurs ook in ons vak de afgelopen jaren steeds intensiever zijn gaan samenwerken, hebben we ook ons eigen zoeken gedeeld. We hebben allebei op een ander moment in onze loopbaan een erg moeilijke periode meegemaakt die ons deed bungelen aan de rand van een burn-out en van onze organisatie... Door onze veelvuldige professionele contacten en de daarin opgebouwde vriendschap zijn we elkaar gaan steunen in die moeilijke momenten. Doordat we niet in dezelfde organisatie werken, was het voor ons makkelijk om in gesprekken de nodige mentale afstand te nemen van onze organisaties. En op een of andere manier was die ondersteuning zo sterk dat we beiden weer helemaal in onze kracht kwamen. Deze ervaringen maakten ons nieuwsgierig naar het fenomeen burn-out. En hoe mensen een plotsklapse, hevige daling van de motivatie en energie voor het werk kunnen ervaren. We kwamen het

4 8 ook tegen in ons werk. Als adviseur en systeemtherapeut werkt Guido met vraagstukken in grote organisaties in de zorgsector. Hij zag er mensen, vaak in hoge posities, die helemaal uitgeblust waren. Of mensen die vochten tegen het systeem en de macht tot ze er helemaal uitgeput en uitgeblust van werden. Luk kreeg na het schrijven van zijn boek Ik kies voor mijn talent steeds meer cliënten die ofwel een burn-out hadden of er sterk tegen aanleunden. Groot was onze verwondering dat we steeds meer inzicht kregen in het mechanisme dat mensen naar een burn-out toe brengt en ze er weer uithaalt. Dat bracht Luk ertoe om een afspraak te maken met Stijn Vanheule van de vakgroep Psychoanalyse van de Universiteit Gent. Stijn Vanheule is expert op het gebied van burn-out en auteur van diverse wetenschappelijke artikelen over burn-out. Het is vooral zijn psychodynamische benadering die onze aandacht trok. Bij het horen van de praktijkverhalen was ook hij verbaasd. En dat kwam omdat hij in zijn eigen onderzoek van de afgelopen jaren en in verschillende publicaties de theoretische onderbouwing van die dynamiek zorgvuldig heeft beschreven. Dat leidde vervolgens tot het bestuderen van de literatuur en het achterliggende onderzoek. En zo kwam geleidelijk het voornemen tot stand om hierover een boek te schrijven. Met dit boek richten we ons zowel tot individuen als organisaties. Het is een praktijkboek waarin energieverlies en burn-out worden benaderd vanuit een talent- en systemisch perspectief, aan de hand van levensechte voorbeelden uit onze praktijk. De kernboodschap van dit boek is dat een burn-out geen individueel, maar een relationeel vraagstuk is. Dat het gaat om een dynamiek waarin mensen zich steeds minder gezien voelen in hun talent. Dat ze gaan vechten voor erkenning en waardering die er in veel gevallen niet komt. En daardoor steeds meer last krijgen van energiever- lies, gaan twijfelen aan hun eigen kunnen en niet de kracht en de zelfsturing kunnen opbrengen om er iets aan te doen. We willen individuen helpen om de dynamiek te herkennen waarin ze terecht zijn gekomen. Om weer de weg te vinden naar eigen talent, naar zelfsturing en arbeidsvreugde. Dit boek is niet alleen bedoeld voor mensen die effectief kampen met een burn-out. Het zal met name herkenbaar zijn voor iedereen die het wel eens moeilijk heeft in zijn job. Die worstelt met de druk die steeds hoger wordt in organisaties. Die het gevoel heeft om soms de controle te verliezen. Die energie voelt dalen en twijfelt aan zijn eigen competentie. We willen organisaties inzicht geven in de ingewikkelde processen en systeemdynamieken die ertoe leiden dat steeds meer mensen het moeilijk krijgen. We willen hen ook handvatten en kapstokken aanreiken om hierin met de nodige wijsheid verantwoordelijkheid te nemen. Verder willen we ook hulpverleners, personeelswerkers en coaches een aanpak aanreiken voor de professionele begeleiding van mensen die zich in een risicozone of in een burn-out bevinden. Wie dit boek leest, zal tot de conclusie komen dat je als organisatie nooit meer kunt zeggen dat iemand met een burn-out thuis zit zonder daarin zelf een gedeelde verantwoordelijkheid te nemen. En dat je als individu, hoezeer je ook in de klem zit, nooit kunt wachten tot je organisatie, collega, klant of leidinggevende verandert. Want uit een burn-out stappen is een keuze. Het is kiezen voor je toekomst. Het is kiezen voor je talent. In hoofdstuk 1 beschrijven we wat een burn-out is. Hoe je een burnout kunt herkennen. Wie meer risico loopt op een burn-out en wie minder. We beschrijven ook het verschil met een depressie. 9 INLEIDING

5 10 In hoofdstuk 2 kijken we naar het dalen van energie voor het werk vanuit het perspectief van talent. We beantwoorden vragen als: Wat is talent? Wat zijn hefboomvaardigheden? Wat doe je met datgene waar je niet goed in bent? En we beschrijven hoe de context waarin je functioneert grote invloed heeft op het welbevinden en beschikbaar hebben van energie voor het werk. Vervolgens gaan we in op het belang van relaties en gezien worden in je talent. In hoofdstuk 3 beschrijven we de dynamiek die mensen leidt naar een burn-out, zowel vanuit het perspectief van het individu als van de organisatie. We beschrijven ook de uitweg uit deze dynamiek. In hoofdstuk 4 kijken we naar een burn-out vanuit een systeemperspectief. Hoe een conflicterende relatie die leidt tot burn-out het grotere systeem kan besmetten. En hoe een circulaire kijk hierop inzicht geef in een uitweg uit verlammende situaties. 1 OVER BURN-OUT In hoofdstuk 5 ten slotte, formuleren we tien aanbevelingen voor individuen en organisaties voor het omgaan met energieverlies en burn-out.

6 HOOFDSTUK 1 OVER BURN-OUT 13 INLEIDING Burn-out is een negatieve, aanhoudende gemoedstoestand die verband houdt met het werk, die voorkomt bij normale individuen en die gekenmerkt wordt door uitputting, een gevoel van onbekwaamheid, demotivatie en disfunctioneel gedrag op het werk. De afgelopen jaren nam de druk op werknemers steeds meer toe. De economische recessies, de onzekerheid over het behouden van werk, de druk van aandeelhouders (niet om winst te maken, maar om ieder jaar een constante groei in winst te kunnen publiceren), maken het steeds moeilijker om het evenwicht tussen werk en privé in balans te houden. Tegelijkertijd is er een verschuiving in het denken over de rol van het werk in ons leven. Niet alleen de nieuwe generaties jongeren geven aan dat het evenwicht tussen werk en privé erg belangrijk is. In een recent verschenen artikel in de Franse krant Le Monde over een Frans onderzoek blijkt dat 70 procent van de Fransen het evenwicht tussen werk en privé noemt als allerbelangrijkste overweging bij het beoordelen van een werkgever. Steeds meer mensen krijgen het moeilijk en komen in de buurt van een burn-out. Cijfers voor de gehele beroepsbevolking hierover zijn moeilijk te vinden. Volgens gegevens van de Nederlandse overheid rond de eeuwwisseling, hebben 12 procent van alle doktersbezoeken te maken met stressklachten. Dertigduizend mensen per jaar worden ziek en krijgen een ziekte-uitkering. 10 procent van de Nederlandse beroepsbevolking heeft last van burn-outziekteverschijnselen. Volgens het Nederlandse kenniscentrum Burn-out en stress blijven een groot aantal werknemers met burn-outverschijnselen aan het werk.

7 14 Ook in België zijn er weinig onderzoeksgegevens over het voorkomen van burn-out over beroepen heen. In een studie in opdracht van de Belgische overheid stellen de onderzoekers vast dat bijna 1 procent van de huisbezoeken bij Belgische artsen te maken heeft met burn-out. Ze verwijzen daarbij naar het grote contrast tussen deze cijfers en de zelfrapportage in vragenlijsten, waarbij 30 à 40 procent van de respondenten aangeeft dat ze kampen met verschijnselen die gerelateerd zijn aan burn-out (Hansez e.a., 2010) 1. Blijkbaar vinden heel veel mensen niet de weg naar de hulpverlening. Waarschijnlijk blijven enkele honderdduizenden Nederlanders en Vlamingen in hun organisaties actief terwijl ze lijden onder de last van een burn-out. In dit hoofdstuk staan we stil bij wat een burn-out is, wie meer of minder het risico op een burn-out loopt en wat het verschil is met aanverwante begrippen, zoals stress en depressie. WAT IS EEN BURN-OUT? Freudenberger ( ; zie ook Vanheule, ) was de eerste die het fenomeen burn-out beschreef. Hij stelde vast dat veel hulpverleners emotioneel uitgeput raakten en hun motivatie en toewijding verloren in het werken met vaak veeleisende patiënten. Hij koos de term burn-out omdat die verwijst naar een proces waarbij een persoon eerst in vuur en vlam staat voor een job, waarna vervolgens de vlam op een lager pitje gaat branden, om ten slotte bijna helemaal te doven. Een definitie In de literatuur vinden we veel verschillende definities van een burnout. In het kader van dit boek hebben we gekozen voor de definitie van Schaufeli en Enzmann (1998) 4 : Burn-out is een negatieve, aanhoudende gemoedstoestand die verband houdt met het werk, die voorkomt bij normale individuen en die gekenmerkt wordt door uitputting, een gevoel van onbekwaamheid, demotivatie en disfunctioneel gedrag op het werk. Deze gemoedstoestand blijft vaak lange tijd verborgen voor de werknemer en vloeit voort uit het onevenwicht tussen de intenties en de realiteit op het werk. Vaak houden de werknemers deze gemoedstoestand in stand door copingstrategieën. Symptomen Wanneer het gaat over de symptomen van een burn-out komt Vanheule (Vanheule, 2001; zie ook Maslach & Jackson, ) tot een groepering van de symptomen van een burn-out in drie dimensies: > Een gevoel van uitputting. Je voelt je leeg, moe en aan het einde van je mogelijkheden. Je hebt het gevoel dat je het werk niet langer aankunt. > De ander onpersoonlijk behandelen. Vroeger kon je je steeds goed inleven in andere personen. Nu is dit niet langer het geval. Je hebt de neiging om de ander als mens te negeren en je werk op de automatische piloot uit te voeren. > Je niet langer bekwaam voelen. Je voelt je schuldig omdat je niet langer de kwaliteit van vroeger kunt leveren. Je twijfelt sterk aan jezelf. Hansez e.a. (2010) (zie tabel) spreken eerder over uitingen van burnout dan over symptomen, omdat veel van die uitingen zowel de symptomen als de gevolgen ervan omvatten. 15 OVER BURN-OUT

8 16 Fysiek Asthenie of krachteloosheid Slaapstoornissen Daling van energie Neurovegetatieve en functionele klachten (bijvoorbeeld hartkloppingen, maag- en darmklachten, benauwdheid op de borst) Cognitief en Affectief Daling van het controlegevoel Daling van het competentiegevoel Lagere motivatie Frustratie Angst Prikkelbaarheid Lagere zelfwaardering Lager idealisme Lagere concentratie Slechter geheugen Depressieve stem- Gedragsmatig Attitudeverandering ten opzichte van anderen (cynisme, onverschilligheid, distantiëring, afstandelijkheid) Zich afzonderen Lagere performantie Absenteïsme van kortere of langere duur Agressiviteit > Als je job een erg centrale rol inneemt in je leven. > Als je je job beschouwt als de enige bron van bevrediging in je leven. Want dan wordt falen in het werk een synoniem van persoonlijk falen. > Als je resultaten in het werk ziet als een gevolg van je eigen prestaties en dat erg belangrijk vindt. Want dan is je identiteitsgevoel erg afhankelijk van de effecten die je zelf bewerkstelligt in je werk ( Ik ben wat ik presteer ). > Als je een grote idealist bent die op een bepaald ogenblik geconfronteerd wordt met het feit dat resultaten niet overeenstemmen met het beeld dat je er vooraf van had. > Als je in je job en op het werk een manier zoekt om je te wreken op kritieke vroegere ervaringen (bijvoorbeeld wat je meemaakte in je jeugd of een ontslag in een vorige job). > Als je het idee hebt dat je alleen geliefd bent vanwege je prestaties. Want dan kan het gebeuren dat je andere mensen probeert te behagen. 17 OVER BURN-OUT ming Dualiteit: de job verlaten of blijven WELKE FACTOREN VERHOGEN OF VERLAGEN DE KANS OP EEN BURN-OUT? In de literatuur over burn-out worden verschillende factoren beschreven die het risico verhogen of verlagen om in een burn-out terecht te komen (zie onder andere Vanheule, 2001). Factoren die leiden tot een hoger risico Je loopt als persoon een hoger risico om in een burn-out terecht te komen: Naast elementen die te maken hebben met de persoon zelf, noemt Vanheule nog twee elementen die te maken hebben met meer algemene tendensen: 1 Er is een algemene tendens in onze maatschappij om het werk steeds meer te zien als een bron voor zelfrealisatie. Deze druk vergroot de kans op ontgoocheling als iemand tot de vaststelling komt dat een job niet die gewenste voldoening oplevert. 2 Er is een algemene tendens in organisaties om de werkomgeving van mensen te beheersen en te bepalen, vanuit een streven naar kwaliteit en efficiëntie. Dit leidt tot steeds meer sturing op het functioneren van medewerkers en hoe ze hun jobs inrichten. Die sturing vindt plaats vanuit een geloof in en een streven naar controleerbaarheid. Het vergroot de druk op mensen en verkleint de ruimte om zelf invulling te geven aan het werk.

9 18 Factoren die het risico verlagen Gelukkig zijn er ook factoren die het risico verlagen: > Als je sociale steun ervaart op het werk. Je kunt bij collega s terecht op het werk. Het wordt gezien dat je het lastig hebt. > Als je over de last van het werk kunt praten met andere mensen. Dat kunnen vrienden, familieleden, kennissen of collega s uit andere organisaties zijn. > Als je erin slaagt om je werk en je privéleven te scheiden met behulp van strikte regels. Soms helpt het als een partner je helpt bij de overgang maken tussen werk en privé; die grenzen stelt als het werk te veel aandacht gaat vragen. > Als je een manier vindt om je woede en je agressie te kanaliseren. Dat kan op verschillende manieren, onder andere door sport, recreatie, relaxatie, mindfulness > Als je parttime kunt werken. werk en thuis voelt. De bron van het energieverlies ligt echter in de eerste plaats in het werk. Het is best mogelijk dat iemand op andere levensgebieden veel energie ervaart. Maar zoals hierboven aangegeven, is de impact van zo n energieverlies groter als het werk in iemands leven een erg grote plaats inneemt. Dit boek hebben we niet geschreven voor mensen die een depressie hebben. Als je hierover twijfels hebt, verwijzen we je naar gespecialiseerde hulp. 19 OVER BURN-OUT WAT IS HET VERSCHIL TUSSEN EEN BURN-OUT EN EEN DEPRESSIE? Vaak vragen mensen zich af of ze bij langdurig energieverlies last hebben van een burn-out of van een depressie. Een depressie is een stemmingsstoornis waarbij iemand zich ongelukkig gaat voelen, zijn interesse voelt verminderen en minder levenslustig wordt. Dit gevoel strekt zich uit over alle facetten van het leven. Bij een ernstige depressie kunnen ook zelfmoordgedachten ontstaan. En iemand met een burn-out kan ook afglijden in de richting van een depressie als er niet tijdig een nieuw perspectief ontstaat. Een burn-out is een energiestoornis die ontstaat in en rond het werk. En die natuurlijk ook gevolgen heeft voor hoe iemand zich buiten het