Febelfin Jaarverslag Kencijfers

Transcriptie

1 Febelfin Jaarverslag Kencijfers

2 Febelfin Jaarverslag De Belgische bancaire en financiële sector De Banksector Internationale en Europese dimensie Sociaal-economische facetten Voornaamste ontwikkelingen en tendensen Winst van de banksector in de juiste context situeren Kredietverstrekking aan gezinnen Leasing-financiering Instellingen voor collectieve belegging (ICB s) Beleggingsondernemingen Financiële markten: valuta s, aandelen, schuldpapier en afgeleide producten De financiële markten op mondiaal en Europees niveau (NYSE) Euronext, waar de Belgische beurs thuis is Enkele bijkomende facetten van Belgische geld-en kapitaalmarkten Clearing en settlement

3 66 Febelfin Jaarverslag 2007 De Belgische bancaire en financiële sector facts & figures -2007» Febelfin, de Belgische Federatie van de financiële sector, opgericht in 2003, bestaat uit vijf financiële beroepsfederaties : de Belgische Vereniging van Banken en Beursvennootschappen (BVB), de Belgische Vereniging van Asset Managers (BEAMA), de Beroepsvereniging van het Krediet (BVK), de Belgische Leasingvereniging (BLV) en de Belgische Vereniging van Beursleden (BVBL) (1). Daarnaast verwelkomt Febelfin nog andere financiële organisaties en instellingen (als leden met bijzonder statuut), wat haar tot een groeiende gemeenschap maakt. De koepelstructuur maakt van Febelfin een partner die meer is dan de pure optelsom van haar deelfederaties. In dit deel van het jaarverslag wordt een stand van zaken gemaakt op basis van een selectie cijfers en grafieken. (1 ) Deze beroepsfederaties vormen de gewone leden van Febelfin. De ondernemingen-leden van de federaties zijn automatisch aangesloten lid van Febelfin. Daarnaast heeft Febelfin nog enkele aangesloten leden met een bijzonder statuut. Wat de BVB betreft: zij heeft als aangesloten leden de in België gevestigde banken (kredietinstellingen) en beursvennootschappen; voorts telt ze verscheidene geassocieerde leden (namelijk de in België aanwezige vertegenwoordigingskantoren van buitenlandse banken).

4 Febelfin Jaarverslag » De financiële sector vertegenwoordigde over de periode ,6 %, en de gezamenlijke overige financiële-dienstenverstrekkers 28,2 %. in de Belgische economie 5,7 % van de bruto toegevoegde waarde; 3,2 % van de werkgelegenheid (); 5,7 % van de uitbetaalde lonen en 3,8 % van de investeringen in vaste activa. Het aandeel van de sector in het geheel van de verhandelbare diensten bedroeg voor die criteria respectievelijk 11,0 %; 7,4 %; 14,3 % en 5,4 % (grafiek 1). Vergevorderde branchevervaging is evenwel een hoofdkenmerk van de sector. Dit wordt onder meer geïllustreerd door de opkomst van financiële-dienstengroepen en van bankverzekeringsondernemingen. Het vervagen van de grenzen tussen de financiële beroepen heeft, samen met een gelijkaardig verschijnsel inzake de geografische grenzen en de brede en diepe toepassing van steeds efficiëntere ICT, het competitiegehalte van de sector heel sterk opgevoerd. Al deze elementen komen verderop in dit verslag meer in detail aan bod. Het segment van de monetaire financiële instellingen (MFI s, dit zijn de centrale bank, de kredietinstellingen en de monetaire ICB s) stond over dezelfde periode voor 51,2 % van de bruto toegevoegde waarde van de hele financiële sector (grafiek 2). De verzekeringsondernemingen en de pensioeninstellingen vertegenwoordigden» De enkele macro-economische cijfers in de vorige alinea maken duidelijk welke vooraanstaande rol de financiële sector speelt voor de ontwikkeling van onze Grafiek 1: Belang van de financiële sector in de economie (in %) Bruto toegevoegde waarde Werkgelegenheid 3,2 4,2 5,7 7,6 7,4 11,0 Grafiek 2: Spreiding bruto toegevoegde waarde over de financiële subsectoren (in % van het totaal, periode 2004-)» Verzekeringsinstellingen en pensioenfondsen (4) : 20,6 Beloning werknemers Bruto investeringen in vaste activa ,8 5,7 4,7 5,4 7,6 10,0 (*) 14,3» Financiële hulpbedrijven (3) : 15, Financiële sector (1) in de gehele economie Financiële sector (1) in de gehele tertiaire sector (2) Financiële sector (1) in de verhandelbare diensten (3) (*) Aandeel in verhandelbare diensten, exclusief de gespecialiseerde immobiliënsector (4) «Monetaire financiële instellingen (1) : 51,2» Overige financiële bemiddelaars met uitzondering van verzekeringsinstellingen en pensioenfondsen (2) : 13,0 Bron: Febelfin-berekeningen op gegevens nationale rekeningen (INR, gedetailleerde rekeningen en tabellen 1997-). (1) Voor de criteria bruto toegevoegde waarde en beloning aan werknemers betreft het de institutionele financiële sector. Voor de twee andere criteria is het de branche financiële activiteiten. (2) Tertiaire sector: het geheel van de verhandelbare diensten (zie voetnoot 3), de overheid (openbaar bestuur, defensie, verplichte sociale verzekeringen), het onderwijs, en de overige diensten (gezondheidszorg, maatschappelijke dienstverlening, gemeenschapsvoorzieningen, sociaal-culturele en persoonlijke diensten, sport en recreatie, verenigingen, particuliere huishoudens met werknemers). (3) Verhandelbare diensten: het geheel van handel, vervoer, verkeer en communicatie, financiële diensten, immobiliën, verhuur machines, informatica, onderzoek/ontwikkeling en zakelijke diensten. (4) Sector gespecialiseerd in exploitatie van en handel in onroerend goed. Bron: Febelfin-berekeningen op gegevens nationale rekeningen (INR, gedetailleerde rekeningen en tabellen 1997-). (1) Kredietinstellingen, monetaire ICB s en centrale bank. (2) Financiële leasebedrijven, instellingen die consumentenkrediet, hypotheekleningen en andere kredieten verstrekken, financiële holdings,beursvennootschappen, factoringmaatschappijen, ICB s (behoudens die met monetair karakter), enz. (3) Maatschappijen voor beheer van beurzen (o.a. Euronext), maatschappijen voor portefeuillebeheer, vermogensbeheer en beleggingsadvies, makelaars in hypothecair krediet, wisselkantoren, verzekeringsagenten en makelaars, schade en risicodeskundigen, enz. (4) Verzekeringsmaatschappijen, herverzekeringsondernemingen, pensioenfondsen, Delcrederedienst.

5 68 Febelfin Jaarverslag 2007 economie en welke kansen de verdere ontwikkeling ervan kan bieden om bij te dragen tot onze toekomstige welvaart. De uitdaging bestaat erin die kansen daadwerkelijk te benutten. In de Europese en mondiale omgeving waar scherpe concurrentie heerst, vergt zoiets aanhoudende inspanningen, alsook een gezamenlijke visie en gezamenlijke actie. Wie in dat opzicht een constructieve aanpak en een passend beleid wil concipiëren en ten uitvoer brengen, kan op Febelfin rekenen als een constructief meewerkende en creatieve partner. Wanneer de gemeenschappelijke wil bestaat om in te spelen op de geboden kansen, hoeft het geen illusie te zijn om voort te bouwen aan een financieel centrum dat een reële en groeiende bijdrage levert aan het draagvlak van onze samenleving op economisch en sociaal gebied. Het potentieel van de financiële-dienstenindustrie mag allerminst over het hoofd worden gezien om onze structurele concurrentiepositie in het kader van de mondialisering van de economie van vandaag te versterken. Er zijn talrijke redenen om aan te nemen dat de vraag naar financiële diensten in de toekomst op significante wijze structureel expansief zal blijven. De ontwikkeling van deze diensten steunt in ruime mate op de beschikbaarheid van de belangrijkste grondstof die ons land rijk is, namelijk zijn menselijk kapitaal. Bovendien gaat het vooral om kwalitatief hoogstaande betrekkingen, gericht op het creëren van proportioneel veel toegevoegde waarde, en dus met nadruk op talentbenutting en -ontwikkeling. Na de introductie van de euro en de afronding van het Europese Financial Services Action Plan (FSAP) zal het integratieproces van de Europese markt voor bankdiensten en financiële diensten in de eerstkomende jaren opnieuw revolutionaire etappes van uitdieping en versnelling kennen. Denken we maar aan de nieuwe Europese wetgeving inzake kapitaalvereisten voor kredietinstellingen (de Capital Requirements Directive, CRD) en die inzake MiFID (de Markets in Financial Instruments Directive), alsook aan het project voor een eengemaakte Europese betaalruimte (Single Euro Payments Area, SEPA). In al deze gevallen komt het erop aan doorheen de zware verplichtingen en investeringskosten die ermee gepaard gaan (2), ook de mogelijkheden te onderkennen en te exploiteren. Tegelijk is het belangrijk zich tijdig en beredeneerd te positioneren teneinde zogenaamde first mover advantages te verkrijgen. In de voorbereidings- en beginfase van dergelijke grote projecten de (eerste) trein missen, betekent vaak ook een kans definitief verloren zien gaan.» In dit verslag worden volgende elementen van de financiële sector onder de loep genomen: de banksector, de kredietverstrekking aan de gezinnen, de leasing-financiering, de instellingen voor collectieve belegging (ICB s) en de beleggingsondernemingen (onder meer de beursvennootschappen en de vennootschappen voor vermogensbeheer). Ten slotte wordt stilgestaan bij de indrukwekkende realiteit van de financiële markten - in het bijzonder de markten van de valuta s, aandelen, schuldbewijzen en afgeleide producten (derivaten) - die voor alle voornoemde spelers en economische actoren (gezinnen, ondernemingen en overheden) een levensnoodzakelijk platform vormen voor hun bedrijvigheid (onder meer inzake beleggen, financieren, risico-indekking, financieel beheer, enz.). I. De banksector A. Internationale en Europese dimensie» 1. Hoewel men uiteraard oog moet hebben voor dimensie en volume, is België verhoudingsgewijs te beschouwen als een significant bancair en financieel centrum. In bedroeg de totale balans van de banksector 3,6 maal de waarde van het bruto binnenlands product (BBP) van het land (grafiek 3). Binnen de eurozone wordt België alleen voorafgegaan door de financiële centra van Luxemburg (met een score buiten categorie van 25,4) en Ierland (6,7). Nederland volgt ons land op de voet, met 3,5. Voor de eurozone als geheel komt de totale bankbalans neer op circa drie maal de BBP-waarde. Ons land scoort bijgevolg een vijfde hoger dan het gemiddelde van deze eurozone. De twee belangrijkste Europese financiële centra buiten de eurozone, met name Zwitserland en het Verenigd Koninkrijk, halen voor dit criterium vanzelfsprekend eveneens hogere waarden dan de Belgische, respectievelijk 6,6 en 5,1. Ook is het opmerkelijk dat het niet-euroland Denemarken in België net voorbijstak (met coëfficiënt 3,7). In absoluut volume van de totale bankactiva noteert ons land wel bijna 40 % hoger dan Denemarken. Om de belangrijkheid van het centrum te illustreren is de bankbalans uiteraard een nuttige maar slechts erg partiële maatstaf (vooral in een periode waarin de handel in derivaten en gestructureerde financiële producten zeer expansief was en de desintermediatie als maar terrein won (3) ). Dat België eveneens belangrijke internationale financiële platformen voor communicatie - zoals SWIFT - en clearing en settlement - zoals Euroclear - herbergt, wijst er eveneens op dat ons land allesbehalve een blinde vlek vormt op de Europese financiële landkaart. Er is duidelijk sprake van een cluster van financiële activiteiten en ondernemingen in België. Het is belangrijk de omstandigheden en de regelgeving tot stand te brengen die deze clustervorming een wervend en zelfversterkend effect geven.» 2. De Belgische bankbevolking wordt gekenmerkt door een sterke buitenlandse component (grafiek 4). Op de 109 banken die in eind september 2007 in ons land waren gevestigd, waren er 82 (of driekwart) van buitenlandse oorsprong. Het betrof 57 bijkantoren van buitenlandse banken (dat zijn banken naar het recht van een ander land, in het Engels branches genoemd) en 25 dochterondernemingen van buitenlandse instellingen (d.w.z. banken naar Belgisch recht, maar waarvan de meerderheid van de aandelen in buitenlandse handen is; in het Engels wordt in dat geval van subsidiaries gesproken). (2) Onderzoek heeft uitgewezen dat om en bij de 70% van de informaticabudgetten van de banken te maken heeft met aanpassingen om tegemoet te komen aan verplichtingen inzake regelgeving en toezicht. (3) Het valt nog af te wachten of en in welke mate de turbulenties waaraan de financiële markten sedert juli 2007 onderhevig waren (en die hun oorspong vonden in de problemen op de Amerikaanse subprime mortgage market), deze ontwikkelingen significant en structureel zullen beïnvloeden. Vanzelfsprekend zullen de gevolgen van deze turbulenties (hoofdzakelijk op het niveau van de liquiditeit van de markten en de risico-inschatting) met grote aandacht worden gevolgd (ook in de statistieken).

6 Febelfin Jaarverslag Grafiek 3: Europese vergelijking van het belang van de banksector in de economie Totale activa van de gezamenlijke kredietinstellingen t.a.v. het BBP (in %, ) Luxemburg Ierland Zwitserland Verenigd Koninkrijk Denemarken België Nederland Frankrijk Duitsland Oostenrijk EMU-12 (1) Spanje Portugal Zweden Italië Griekenland Finland 506,3 373,5 357,2 354,8 319,7 308,5 306,2 297,6 257,7 255,9 252,9 189,3 161,4 152,7 674,8 657, , Bron: Febelfin-berekeningen op gegevens Europese Centrale Bank (ECB), de Banque Nationale Suisse (voor Zwitserland) en de Nationale Bank van België (NBB) (wisselkoers CHF). (1) Gewogen gemiddelde 12 lidstaten behorend tot de Europese Monetaire Unie (EMU). Grafiek 4: Aantal in België gevestigde banken (eind september 2007)» Banken naar Belgisch recht met Belgische meerderheid: 27 Banken naar buitenlands recht: 57 «Bron: Febelfin-berekeningen op eigen gegevens en gegevens CBFA.» Banken naar Belgisch recht met buitenlandse meerderheid: 25 Grafiek 5: Buitenlandse banken (1) gevestigd in België (aantal, september 2007) Totaal Totaal EU-landen Frankrijk Nederland Duitsland Verenigd Koninkrijk Luxemburg Spanje Overige Totaal Niet-EU-landen Verenigde Staten Japan Overige Bron: Febelfin -berekeningen en -voorstelling op gegevens Commissie voor het Bank-, Financieen Assurantiewezen (CBFA). (1) Geheel van dochterondernemingen ( subsidiaries ) en bijkantoren ( branches ) van buitenlandse banken. Grafiek 6: Internationalisatie van de bankenpopulatie - Europese vergelijking (aantal buitenlandse banken (1) in het totaal aantal banken, in %, ) Luxemburg Ierland België Verenigd Koninkrijk Griekenland Spanje Frankrijk Portugal EU 15 (2) Denemarken Zweden Nederland Italië Finland Duitsland Oostenrijk ,8 33,2 28,6 22,2 19,1 15,2 14,2 14,2 11,2 8,0 6,2 6,1 80,8 75, Bron: Febelfin voor België en berekeningen Febelfin op gegevens ECB voor overige landen. (1) Banken naar buitenlands recht ( branches ), alsook banken naar het recht van de betrokken lidstaat maar met een buitenlandse meerderheid ( subsidiaries ). (2) Gegeven voor de 15 oude lidstaten van de EU , ,1

7 70 Febelfin Jaarverslag 2007 Onder de buitenlandse banken is er een opvallende Europese aanwezigheid (grafiek 5). Er zijn 68 banken uit andere EU-lidstaten die in België een vestiging hebben ingeplant. De Franse en de Nederlandse vertegenwoordigingen zijn de grootste, met respectievelijk 27 en 14 vestigingen, op enige afstand gevolgd door 8 banken van Duitse en 7 van Britse oorsprong. België heeft binnen de groep van de 15 oude EU-lidstaten (4) de op twee na meest geïnternationaliseerde bankenpopulatie (grafiek 6). Enkel Luxemburg (in dit opzicht te beschouwen als uitzonderlijk geval ) en Ierland gaan ons land vooraf, met een internationalisatiegraad (buitenlandse banken in de totale bankbevolking) van respectievelijk 98 en 81 %. Bovendien bevinden zich onder de buitenlandse banken in ons land gespecialiseerde mondiale topspelers, zoals The Bank of New York, State Street Bank, enz. Doordat zij hier een internationaal centre of excellence ontwikkelen, gaat de betekenis van hun aanwezigheid uiteraard aanzienlijk verder dan de nationale dimensie en kunnen ze buitenproportionele voordelen voor het centrum en de hele economie meebrengen. De significante buitenlandse aanwezigheid op de Belgische bankenmarkt maakt dat permanente aandacht voor de internationale concurrentiepositie van België als vestigings- en investeringsplaats een prioritaire opdracht is. De beslissingscentra van de betrokken ondernemingen bevinden zich meestal buiten onze grenzen. Bovendien hebben financiële activiteiten, samen met de ondersteunende functies ervan (bv. backoffice-verwerking, waarin België een internationaal erkende reputatie heeft opgebouwd), steeds meer een footloose-karakter. Een centrum dat enige kans op slagen wil hebben, moet er dus voortdurend voor ijveren bij de allerbesten te behoren en telkens op de shortlist van de corporate beslissingnemers (en hun adviseurs) te staan.» 3. De internationalisatie steunt op tweerichtingsverkeer. Verscheidene tientallen buitenlandse en internationale spelers vestigen zich in België. Maar ook de Belgische banken versterken hun aanwezigheid buiten de landsgrenzen (grafiek 7) : eind waren 18 van hen vertegenwoordigd in 49 landen, via een net van 253 vestigingen. Daaronder bevonden zich 70 bijkantoren, 45 bancaire dochterondernemingen en 90 financiële subsidiaries. De Belgische banken zijn vooral actief in andere Europese landen. Daar hadden ze eind vorig jaar 162 vestigingen, waarvan 154 binnen de Europese Unie. Verscheidene Belgische banken of financiële groepen hebben intussen een stevige positie weten te verwerven in een aantal Centraal- en Oost-Europese markten (die soms als een tweede thuismarkt worden beschouwd). Ook in bepaalde Europese grensmarkten werd (onder meer via overnames) geïnvesteerd (bv. in Turkije en Rusland). Deze ontwikkelingen tonen aan dat de betrokken instellingen handelen op basis van een doelbewuste internationale expansiestrategie. Een dergelijke gedurfde, maar weloverwogen aanpak is een noodzakelijke ambitie in de Europese en mondiale werkelijkheid van vandaag. Deze investeringen in andere geografische zones gaan niet ten koste van de aandacht voor marktontwikkelingen en -opportuniteiten in de eerste thuismarkt. De overname van (een deel van) ABN Amro door Fortis bewijst dat. Deze transactie is overigens grensverleggend ten aanzien van de te verwachten verdere consolidatie in het Europese en mondiale bancaire en financiële landschap. Men kan stellen dat, zowel door de omvang als door de industriële aanpak van de operatie (opdeling van een bestaande mondiale speler), een nieuwe dimensie toegankelijk is geworden. Grafiek 7: Geografische verdeling van het aantal buitenlandse vestigingen (1) van de Belgische banken (eind ) EU (2) : 154 Noord-Amerika: 21» Latijns-Amerika: 8» Afrika: 11» Azië: 48» Oceanië: 3» Andere Europese landen: 8 Bron: Febelfin. (1) Het betreft bijkantoren, bancaire en financiële dochterondernemingen, vertegenwoordigingskantoren en gekwalificeerde deelnemingen in banken en financiële instellingen. (2) EU met 25 lidstaten. Grafiek 8: Aanmeldingen van banken uit andere EU-lidstaten om in België diensten te kunnen aanbieden onder het stelsel van vrije dienstverlening (aantal, eind augustus 2007) Totaal Verenigd Koninkrijk Frankrijk Nederland Duitsland Luxemburg Ierland Aanmeldingen voor depositowerving Bron: Febelfin-berekeningen en -presentatie op gegevens CBFA. 523 waarvan (4) Dit zijn de lidstaten van vóór de uitbreiding van de EU in mei Toen traden toe : Cyprus, Estland, Hongarije, Letland, Litouwen, Malta, Polen, Slovenië, Slovakije, Tsjechië. In januari 2007 werden Bulgarije en Roemenië eveneens EU-lid.

8 Febelfin Jaarverslag Grafiek 9: Aandeel van de internationale verrichtingen (1) in de activiteiten van de in België gevestigde banken (in %, eind juni 2007)» 4. De directe grensoverschrijdende financiële-dienstverlening (vrij verstrekken van diensten in een andere EU-lidstaat zonder er te zijn gevestigd) is een andere beweging die de vervaging van de Europese binnengrenzen typeert. Eind augustus 2007 hadden 28 banken naar Belgisch recht in andere lidstaten (hoofdzakelijk in de buurlanden) te kennen gegeven over de mogelijkheid te willen beschikken om er rechtstreeks diensten te verstrekken. Op hetzelfde tijdstip hadden liefst 532 banken uit andere EU-lidstaten aan de toezichthouder laten weten dat ze in België over die mogelijkheid willen beschikken (waarvan 354 voor depositowerving). Ook hier gaat de interesse, in dit geval voor de Belgische markt, vooral uit van banken in de buurlanden (grafiek 8).» 5. Niet alleen de bankenpopulatie, maar ook de sectorbedrijvigheid is sterk internationaal (grafiek 9). Eind juni 2007 had ruim 60 % van de totale balans van de Belgische banksector een internationaal karakter. Het gaat m.a.w. om verrichtingen met niet-inwoners en/of in vreemde valuta s. Hetzelfde ging op voor 38,7 % van de klantendeposito s, 41,9 % van de klantenkredieten, 77,3 % van de effectenportefeuille en 91,0 % van de interbankenverrichtingen. De in België gevestigde buitenlandse banken stonden eind voor ongeveer een kwart van het activiteitenvolume (totale activa) van de hele banksector. In een groep van negen Europese landen (waarvoor deze berekening mogelijk is op basis van ECBgegevens), laat België op dit punt alleen de internationale centra Luxemburg en het Verenigd Koninkrijk voorgaan, waar respectievelijk 94,6 en 50,3 % van de totale bankactiva zijn toe te wijzen aan branches en/of subsidiaries van buitenlandse banken (grafiek 10).» 6. In de internationale rangschikking van de duizend grootste banken (rangschikking naar eigen vermogen) die het tijdschrift The Banker ieder jaar publiceert, staan (in de editie voor ) drie Belgische banken in de wereldtop-50 (Fortis op 32; Dexia op 40; KBC op 50). Dezelfde banken komen eveneens in de Europese top-30 voor (respectievelijk op de 21 ste, 24 ste en 30 ste plaats) (tabel 1). Balanstotaal (2) Klantendeposito s Klantenkredieten Effectenportefeuille (3) Interbankenverrichtingen 38,7 41,9 60, Bron: Febelfin-berekeningen op gegevens NBB. (1) Verrichtingen in EUR met het buitenland en verrichtingen in vreemde valuta s. (2) Gemiddelde van activa en passiva. (3) Alle effecten en deelnemingen, uitgezonderd de Belgische overheidseffecten. Grafiek 10: Belang buitenlandse banken (1) in het activiteitenvolume van de banksector (aandeel, in %, in de totale bankactiva, ) Luxemburg Verenigd Koninkrijk België Denemarken Nederland Italië Spanje Duitsland Frankrijk 24,9 20,1 14,8 13,9 11,4 11,1 3,2 77,3 Bron: Febelfin-berekeningen op gegevens ECB. (1) Geheel van dochterondernemingen ( subsidiaries ) en bijkantoren ( branches ) van buitenlandse banken. 91, Grafiek 11: Kredietfinanciering van de Belgische economie door de banken (uitstaande uitbetalingskredieten, in % van het totaal, eind juni 2007) Kredieten aan particulieren en zelfstandigen: 38,6 «50,3» Kredieten aan ondernemingen: 38,0 94,6 B. Sociaal-economische facetten» 1. De Belgische banksector is nog steeds een hoeksteen in de financiering van de nationale economie (grafiek 11). Eind juni 2007 bedroeg het volume van de uitstaande bancaire uitbetalingskredieten aan de Belgische economie 337,7 miljard EUR. Van dat volume, dat in waarde circa 107 % van het BBP tegen marktprijzen in vertegenwoordigde, was ongeveer evenveel voor de ondernemingen (38,0 %) als voor de gezinnen (38,6 %) bestemd. Het aandeel van de kredieten aan de Belgische overheid brokkelt al verscheidene jaren af en dook dit voorjaar beneden de 25 % (eind juni 2007 was het nog maar 23,4 % om precies te zijn). Eind 2000 had dit overheidsbestanddeel, met 39,3 %, nog het grootste gewicht in de bancaire kredietpool voor de Belgische economie (ten aanzien van 33,5 % voor de ondernemingen en 27,2 % voor de Bron: Febelfin-berekeningen op gegevens NBB.» Kredieten aan de overheid: 23,4

9 72 Febelfin Jaarverslag 2007 Tabel 1: Rangschikking van de dertig grootste Europese banken volgens het eigen vermogen (in ) Europa Plaats Naam Land (1) vermogen (2) (in miljoen USD) Eigen Wereld 1 3 HSBC Holdings GB Crédit Agricole Groupe FR Royal Bank of Scotland GB Santander Central Hispano ES BNP Paribas FR Barclays Bank GB HBOS GB UniCredit IT Rabobank NL ING Bank (3) NL UBS CH Deutsche Bank DE ABN-Amro Bank NL Crédit Mutuel FR Société Générale FR Credit Suisse Group CH Banco Bilbao Vizcaya Argentaria ES Lloyds TSB Group GB Groupe des Caisses d épargne FR Groupe des Banques Populaires FR Fortis Bank BE/NL Commerzbank DE Nordea Group SE Dexia BE/FR Den Danske Bank DK Banca Intesa IT Dresdner Bank DE Caja de Ahorross y Pensiones de Barcelona ES San Paolo IMI IT KBC Groep BE Bron : Voorstelling Febelfin op gegevens uit The Top 1000 World banks van The Banker, juli (1) Volgens ISO-codes : BE (België), CH (Zwitserland), DE (Duitsland), ES (Spanje), FR (Frankrijk), GB (Verenigd Koninkrijk), IT (Italië), NL (Nederland), SE (Zweden). (2) Tier one capital. Boekjaar, geconsolideerde gegevens. (3) Internationale groep ING waartoe ING België behoort Grafiek 12: Klantendeposito s van ingezetenen bij de in België gevestigde banken naar vorm (uitstaande bedragen, in % van het totaal, eind juni 2007) Termijndeposito's: 23,7 Zichtdeposito's: 24,1 Bron: Febelfin-berekeningen op gegevens NBB. Gereglementeerde spaardeposito's: 39,5 Depositocertificaten: 1,4» Overige: 1,7» Kasbons en obligaties: 9,6 Grafiek 13: Spaarquote gezinnen (1) Europese vergelijking (in %, ) Duitsland Italië Frankrijk Oostenrijk België Portugal Nederland Zweden EU 13 (2) Spanje Finland Verenigd Koninkrijk Griekenland Denemarken 4,9 4,1 3,2 11,4 11,3 11,1 10,6 10,1 16,2 16,1 14,8 13,9 13, Bron: Statistics Belgium (FOD Economie, KMO, Middenstand en Energie), verwijzend naar NBB en Europese Commissie. (1) Brutospaarquote gezinnen, als procent van beschikbaar inkomen. Het gaat om ramingen. (2) Ongewogen rekenkundig gemiddelde van de 15 oude EU-lidstaten, exclusief Luxemburg en Ierland. 6,6

10 Febelfin Jaarverslag gezinnen). Naast de uitbetalingskredieten hadden de banken (weer per eind juni 2007) een omloop van 26,3 miljard EUR verbinteniskredieten aan ingezetenen (vooral borgstellingen en documentaire kredieten). De bij de Belgische klanten ingezamelde deposito s beliepen eind juni ,1 miljard EUR (inclusief kasbons en obligaties uitgegeven door de banken zelf) (grafiek 12). Dit depositovolume kwam neer op ongeveer 119 % van het BBP voor. Hoewel de spaarquote (dit zijn de brutobesparingen als percentage van het beschikbaar inkomen) van de Belgische gezinnen sedert het eind van het vorige decennium aanzienlijk is verminderd, scoort België - internationaal vergeleken - op dit vlak nog altijd relatief sterk (grafiek 13). Dit gegeven vormt traditioneel een troef voor de bancaire thuismarkt. De aanzienlijke pool van financieel gezinssparen wekt de belangstelling van zowel Belgische als buitenlandse aanbieders van spaar- en beleggingsproducten. Dit draagt bij tot een omgeving gekenmerkt door scherpe concurrentie, waarvan de spaarders en beleggers uiteraard de voordelen genieten (rijke waaier aan spaar- en beleggingsinstrumenten en aan bijbehorende dienstenverstrekking). Voor de Belgische banken betekent de stevige Belgische spaarmarkt een belangrijke funding-basis die ook hun internationale ontwikkeling mede kan schragen, op directe én op indirecte manier. Onder meer de rating agencies vermelden deze factor vaak als een pluspunt wanneer ze Belgische banken op hun kredietwaardigheid beoordelen. Grafiek 14: Totale deposito s bij de banken (1) t.a.v. het BBP Europese vergelijking (in %, ) Luxemburg 871,7 Ierland Nederland België Verenigd Koninkrijk Spanje Duitsland Portugal EU 15 (2) Griekenland Oostenrijk Frankrijk 165,1 150,4 148,4 143,2 135,3 119,5 114,1 111,8 108,1 104,5 79,2 Denemarken Italië Zweden Finland 70,1 63,1 59,7 53, Bron: Febelfin-berekeningen op gegevens ECB. (1) Het gaat om het totale volume deposito s dat de niet-bancaire sectoren aanhouden bij de gezamenlijke kredietinstellingen. (2) Gewogen gemiddelde van de 15 oude EU-lidstaten. Het aanzienlijke vermogen van de Belgische banksector om via depositowerving middelen aan te trekken voor kredietverstrekking blijkt ook uit een Europese vergelijking. In de groep van de 15 oude EU-lidstaten stond België in telkens in de groep van de hoogst scorende landen (abstractie gemaakt van Luxemburg) wanneer het totale depositovolume bij de banken wordt vergeleken met enerzijds het BBP en anderzijds het totale kredietvolume (grafieken 14 en 15). Voor het eerste criterium overtrof België het Europese gemiddelde met bijna een derde, voor het tweede criterium met circa 47 %.» 2. De banken stroomlijnen en diversifiëren hun distributienet. Tal van instellingen voeren een multi-kanaalbeleid teneinde optimaal en in wisselende omstandigheden op de uiteenlopende behoeften van de klanten te kunnen inspelen. De jongste tien jaar is het aantal traditionele bancaire bemande verkooppunten (het geheel van kantoren in eigendom van banken of zelfstandige bankagenten) zo goed als gehalveerd. Eind werden nog dergelijke verkoop- of contactpunten voor de klanten geteld (grafiek 16), in vergelijking met eind Het aantal zelfstandige bankagenten bedroeg eind vorig jaar 4.783, nog 45 % van het aantal eind 1995 (5). De banken realiseerden de afgelopen jaren heel wat synergieën naar aanleiding van diverse fusies en overnames die zich ook aan de sectortop voordeden. Grafiek 15: Totale deposito s bij de banken (1) t.a.v. de totale bankkredieten (2) (in %, ) Luxemburg Griekenland België Duitsland Verenigd Koninkrijk Spanje EU 15 (3) Oostenrijk Portugal Nederland Frankrijk Ierland Finland Italië Zweden Denemarken 90,4 88,3 82,4 81,8 77,1 76,7 76,7 75,2 71,8 67,9 65,4 45,2 34,5 126,1 120,0 180, Bron: Febelfin-berekeningen op gegevens ECB. (1) Het gaat om het totale volume deposito s dat de niet-bancaire sectoren aanhouden bij de gezamenlijke kredietinstellingen. (2) Het betreft het totale volume kredieten dat de banksector heeft uitstaan aan de niet-bancaire sectoren. (3) Gewogen gemiddelde van de 15 oude EU-lidstaten. (5) De gegevens over de kantoren en de bankagenten zijn gebaseerd op een enquête uitsluitend bij de banken-leden van de BVB.

11 74 Febelfin Jaarverslag 2007 Grafiek 16: Net van contactpunten van de banken: kantoren en zelfstandige bankagenten Kantoren (aantal, eind ) Zelfstandige agenten (aantal, eind ) Bron: Febelfin/BVB (enkel banken-leden). Grafiek 17: Aantal bankkantoren per miljoen inwoners () (1) Luxemburg Spanje Italië Frankrijk Oostenrijk België Duitsland EU gemiddelde (2) Ierland Portugal Verenigd Koninkrijk Denemarken Griekenland Finland Zweden Nederland (a) (b) Kantoren eigendom van de banken: (a) Kantoren eigendom van de banken en beheerd door hun personeel in loondienst (b) Kantoren eigendom van de banken en beheerd door zelfstandige agenten Kantoren eigendom van zelfstandige agenten: Zelfstandige bankagenten actief in kantoren waarvan ze zelf eigenaar zijn: Zelfstandige bankagenten actief in kantoren eigendom van de banken: Bron: Voorstelling Febelfin op gegevens ECB. (1) In principe met inbegrip van postkantoren (in de mate dat er bankdiensten worden aangeboden). (2) Europese Unie (EU) van de oude 15 lidstaten (ongewogen rekenkundig gemiddelde) Ondanks de hertekening van het bankenlandschap heeft België nog steeds een kantorennet dat is toegespitst op nabijheid en dus vlotte toegankelijkheid. Eind werden per miljoen inwoners nog 437 bankkantoren (kantoren eigendom van de bank) geteld. Met de postkantoren (waar bankverrichtingen mogelijk zijn) kwam het cijfer uit op 565. Dit laatste gegeven kan met de volgende cijfers voor de buurlanden worden vergeleken (grafiek 17) : 649 voor Frankrijk, 560 voor Duitsland en 270 voor Nederland. Het gemiddelde van de 15 oude EU-lidstaten bedroeg 553. Maar zelfs het cijfer van 565 (voor België) is een onderschatting. Als de kantoren worden toegevoegd die eigendom zijn van de zelfstandige bankagenten, dan komt men in ons land aan een nog significant hogere dichtheid van bemande bankvestigingen waar bancaire diensten worden gecommercialiseerd : circa 913 per miljoen inwoners (raming voor eind ). Niet alleen het aantal bemande bancaire contactpunten is geëvolueerd, ook de inhoud en kwaliteit van dat net zijn sterk veranderd. Ongeveer 90 % van de kantoren in eigendom van de banken was in uitgerust met self banking units, tegenover nog niet één kwart in 1993 (grafiek 18). Deze faciliteiten dragen bij tot een voortdurende operationele en kwalitatieve upgrading van het net. Bovendien werd de functie geldafhaling in de self banks in het voorjaar van opengesteld voor alle debetkaarthouders (ook voor niet-klanten), wat uiteraard de beschikbaarheid van deze basis-dienstverlening meervoudig heeft doen toenemen. Uiteindelijk stonden er eind bijna automaten ter beschikking van het grote publiek voor geldafhaling (ongeacht de bank of banken waarmee men een klantenrelatie onderhoudt; zie eveneens grafiek 18). Grafiek 18: Self-banking faciliteiten in België Self-banking eenheden (aantal, ) Automaten met functie geldafhaling toegankelijk voor iedereen (aantal, ) Eenheden in kantoren eigendom van de banken en beheerd door personeel in loondienst van de banken: Eenheden in kantoren eigendom van de banken en beheerd door zelfstandige agenten: Eenheden in kantoren eigendom van zelfstandige agenten: 433 Autonome eenheden (1) : 38 Automaten in self-banking eenheden van kantoren van banken en zelfstandige bankagenten, alsook in autonome self-banking eenheden: Automaten (ATM's) van vroeger Banksys-netwerk (2) : 854 Bron: Febelfin/BVB (alleen banken-leden). (1) Self-banking eenheden die los staan van een bemand kantoor. (2) Deze ATM s werden medio aan de banken overgedragen

12 Febelfin Jaarverslag » 3. Internetbankieren wint sterk aan terrein. Eind hadden 56 banken aan hun klanten circa 3,8 miljoen abonnementen (bijna 1,4 miljoen meer dan in 2004!) verleend voor toegang tot transactionele websites. Meer dan 80 % van die abonnementen was daadwerkelijk in gebruik (tegen ongeveer 70 % in 2004). Nog in werden meer dan 195 miljoen binnenlandse overschrijvingen langs het internet uitgevoerd (ongeveer 50 miljoen meer dan in 2004).» 4. Eind bedroeg de directe werkgelegenheid in de Belgische banksector eenheden. Dit cijfer betreft het aantal personen in loondienst. De zelfstandige bankagenten (zowat in aantal, uitsluitend voor de banken die lid zijn van Febelfin/BVB), die ook nog eigen personeel in dienst kunnen hebben, zijn in dat cijfer niet meegerekend. Het aantal personeelsleden in loondienst bij de banken vertoont sedert het begin van dit decennium een dalende lijn (eind waren er goed directe jobs minder dan eind 2000). Deze daling dient evenwel aanmerkelijk te worden gerelativeerd, onder meer wegens verschuivingen van jobs binnen financiële groepen door filialisering en interne structuurwijzigingen, alsmede door outsourcing op binnenlands niveau (in beide gevallen is per saldo geen sprake van verlies aan jobs in ons land). De werkgelegenheid in de gehele financiële sector bedraagt bijna jobs (grafiek 19). De banksector staat daarnaast bovenaan als het over aanwervingen gaat : de jongste drie jaar hebben de banken circa personen in dienst genomen. Het aantal aanwervingen ging in stijgende lijn (raming voor alleen banken-leden van Febelfin/BVB) : (2004); (); (). De verwachting is dat de banken ook in de komende jaren aanzienlijke aanwervingsbehoeften zullen hebben. Op basis van de werkgelegenheidsmultiplicatoren vermeld in een recent onderzoek van twee medewerkers van het Belgische Federale Planbureau (6), kan worden geraamd dat de jobs in de financiële sector zelf (zoals opgegeven in de nationale rekeningen over ) gepaard gaan met tot arbeidsplaatsen buiten de sector (indirecte jobs). Het totale werkgelegenheidseffect van de sector (directe en indirecte jobs samen) zou zo ruim meer dan een kwart miljoen eenheden bedragen.» 5. Het bankpersoneel wordt gekenmerkt door een hoge en nog toenemende scholingsgraad (grafieken 20 en 21). Eind had 63,8 % van de werknemers in de banksector een diploma hoger onderwijs, waarvan 25,6 % een universitair diploma en 38,2 % een hogeschooldiploma. Bij de in nieuw in dienst genomen bankpersoneelsleden gaat het om bijna 83 % hooggeschoolden (40,9 % universitairen en 42 % gediplomeerden hoger niet-universitair onderwijs). Grafiek 19: Werkgelegenheid Intersectorvergelijking (aantal werkzame personen, in duizend, ) Verhandelbare diensten Secundaire sector (exclusief bouw) Bouw Primaire sector ,2 86,5 Onroerend goed, verhuur, zakelijke diensten 685,0 Groot- en kleinhandel 606,0 Vervoer, opslag, communicatie 292,0 Hotels en restaurants 150,2 Machines, apparaten, transportmiddelen 139,8 Financiële instellingen 138,7 Metaal en metaalproducten 101,1 Chemische producten, synthetische vezels, rubber, kunststof 95,4 Voedings- en genotsmiddelen 94,7 Pulp, papier, uitgeverijen, drukkerijen 46,0 Textiel en leer 40,3 Overige niet-metaalhoudende minerale producten 30,8 Electriciteit, gas en water 25,1 Bron: Febelfin-berekeningen op gegevens van het Instituut voor de Nationale Rekeningen (INR), Houtindustrie 14,3 Nationale Rekeningen (Belgostat) , ,9 Schaal boven Schaal onder (6) Qualitative Employment Multipliers for Belgium, Results for 2000 and 2002, 14 May 2007, Bart Van den Cruyce and Johan Wera (Federal Planning Bureau).

13 76 Febelfin Jaarverslag 2007» 6. De kwaliteiten, kennis en vaardigheden van de medewerkers op peil houden en verbeteren, is in de financiële sector een absolute must. De complexiteit en verscheidenheid van het werk nemen toe. De werkinhoud en -omstandigheden evolueren vaak snel en ingrijpend. Deze tendensen hebben te maken met de talrijke en fundamentele ontwikkelingen in de diverse financiële businesses, de regelgevingen, de toezichts- en rapporteringsregimes en de ICT - alsook met de hoge verwachtingen van de (verschillende categorieën van) klanten. Het is niet voor niets dat de financiële diensten binnen de economie behoren tot de activiteiten met hoge toegevoegde waarde. De bancaire en financiële ondernemingen investeren dan ook zwaar en permanent in hun menselijk kapitaal. Qua opleidingsinspanningen voor zijn personeel, maakt de financiële sector deel uit van de kopgroep. In werd in de financiële sector 2,61 % van de loonmassa besteed aan opleiding (gegevens van de NBB). Bijna 57 % van de medewerkers nam deel aan een opleidingsprogramma of -initiatief.» 7. De Belgische banken zijn koplopers inzake het elektronisch betaalverkeer. Het totaal aantal elektronische betalingen in kan worden opgesplitst als volgt (grafiek 22) : 43,2 % overschrijvingen; 39,0 % betalingen met kaarten (debet, krediet of privatief); 11,6 % domiciliëringen en 5,4 % elektronische portemonnee. Het chequegebruik behoort in ons land tot het verleden (niet eens 1 % van de betalingen Grafiek 20: Onderverdeling van het bankpersoneel volgens diploma (in % van het totaal, eind )» HOBU (1) : 38,2 gebeurde met cheques). De Belgische banksector neemt een constructieve en zo proactief mogelijke houding aan ten aanzien van de grote Europese uitdaging voor de komende jaren aangaande de betalingen, met name de verwezenlijking van SEPA. Uiteraard wordt daarbij gehandeld in overleg en samenwerking met alle belanghebbenden. Met het oog op een goede uitkomst fungeert op Belgisch niveau het SEPA-Forum, dat wordt voorgezeten door de Gouverneur van de NBB. Meer informatie over de voorbereiding van SEPA is beschikbaar op C. Voornaamste ontwikkelingen en tendensen» 1. De Belgische bankenmarkt is de jongste tien jaar geëvolueerd van een gefragmenteerd naar een meer geconcentreerd geheel. De vijf grootste banken vertegenwoordigen 84,4 % van de totale sectoractiva (volgens ECB-cijfers voor ; grafiek 23). Daarmee is de situatie in België vergelijkbaar met die in Nederland en Finland, waar het percentage respectievelijk 85,1 % en 82,3 % bedraagt. Italië en Duitsland zijn, in een vergelijking van de 15 oude EU-lidstaten hekkensluiters, met respectievelijk 26,3 % en 22,0 %. In beide landen bevindt de binnenlandse consolidatie van de banksector zich nog veeleer in een aanvangsstadium. De Herfindahl-index is een wat meer verfijnd instrument om de concentratiegraad te meten (het gaat om het gecumuleerde kwadraat van de individuele marktaandelen Grafiek 21: Onderverdeling van de nieuw aangeworven medewerkers in de banksector, volgens diploma (in % van het totaal, aanwervingen in de loop van )» HOBU (1) : 42,0 Hoger secundair: 31,0 Overige diploma's: 5,2 Bron: Febelfin (enkel banken-leden). (1) HOBU: Hoger onderwijs buiten de universiteit.» Universitair: 25,6 Universitair: 40,9 «Bron: Febelfin (enkel banken-leden). (1) HOBU: Hoger onderwijs buiten de universiteit.» Overige diploma's: 3,3» Hoger secundair: 13,9

14 Febelfin Jaarverslag van alle ondernemingen binnen de sector). In België bedraagt die index (op basis van de totale bankactiva, voor ) iets meer dan (2.041 om precies te zijn; zie grafiek 24). Binnen de EU (de 15 lidstaten van vóór de uitbreiding in 2004) wordt alleen voor Finland een hoger cijfer (2.560) genoteerd; Nederland volgt (met 1.822) op korte afstand van België. De relatief hoge concentratie-indicatoren blijken veeleer typerend voor de kleine EU-lidstaten en zijn tevens het gevolg van een ruimere dynamische sectorconsolidatie op Europees niveau. De betrekkelijk sterke concentratie in België is een gevolg van de overnames en fusies die zich de jongste tien jaar in de Belgische banksector hebben voorgedaan. Die beweging was uiteraard ingegeven door bedrijfseconomische overwegingen, maar was ook nodig om de sector naar een gunstiger positie te brengen in het licht van de verdere integratie van de Europese financiële-dienstenmarkt. In dat integratieproject werden de jongste jaren bakens verzet. Hetzelfde project staat ook de eerstkomende jaren bovenaan op de Europese agenda. De toch wel overweldigende realiteit die Europa is, maakt overigens dat de economische betekenis van de nationale concentratiecijfers voortdurend afneemt, vermits de relevante markt steeds minder met de nationale grenzen overeenstemt; ook de afbakeningen tussen de diverse financiële beroepen worden alsmaar vager. Grafiek 22: Raming van het gebruik van betaalinstrumenten (1) in België (in % van het totaal, ) Grafiek 23: Aandeel van de vijf grootste banken in de totale activa van de gezamenlijke banken (in %, ) Nederland België Finland Portugal Griekenland Denemarken Zweden EU 15 (1) Frankrijk Ierland Oostenrijk Spanje Verenigd Koninkrijk Luxemburg Italië Duitsland 67,9 66,3 64,7 57,8 53,6 52,3 45,0 43,8 40,4 35,9 29,1 26,3 22, Bron: Voorstelling Febelfin op gegevens ECB. (1) De oude 15 lidstaten van de EU. Ongewogen rekenkundig gemiddelde. 85,1 84,4 82,3 Grafiek 24: Herfindahl-index op basis van de totale activa (1) () Debet-, krediet- en privatieve kaarten: 39,0 Domiciliëringen: 11,6» Elektronische portemonnee: 5,4» Cheques: 0,8 Finland België Nederland Portugal Griekenland Denemarken EU 15 (2) Zweden Frankrijk Ierland Oostenrijk Spanje Verenigd Koninkrijk Luxemburg Italië Duitsland Overschrijvingen: 43,2 «Bron: Febelfin-berekeningen op gegevens ECB. (1) Alle gebruikers (particulieren, bedrijven) samen. Sommige instrumenten (contanten, handelspapier, ATM-afhalingen) worden buiten beschouwing gelaten Bron: Voorstelling Febelfin op gegevens ECB. (1) Som van de kwadraten van de marktaandelen van alle individuele kredietinstellingen inzake totale activa. (2) De oude 15 lidstaten van de EU. Ongewogen rekenkundig gemiddelde.

15 78 Febelfin Jaarverslag 2007 Grafiek 25: Bruto-financieel vermogen van de Belgische gezinnen (1) (in miljard EUR, eind juni 2007) «(2)» In België In het buitenland 149,7 Grafiek 26: Aandeel in het bruto financiële vermogen van de Belgische gezinnen van respectievelijk deposito s bij nationale financiële instellingen (inclusief schuldbewijzen), participaties in ICB s en verzekeringsactiva (in % van het totale financiële vermogen (1), eind 1995, 2000,, en juni 2007) Deposito's bij financiële instellingen: 218,3 Schuldbewijzen van financiële instellingen: 40,1 Verzekeringen en pensioenen: 177,9 Aandelen (en gelijkgesteld): 162,0 Participaties in ICB's: 92,4 Schuldbewijzen van overheid en niet-financiële vennootschappen: 11,7 Overige: 8,9 Bron: Febelfin-berekeningen op gegevens NBB. (1) Exclusief chartaal geld. (2) Totale financiële activa van gezinnen bij Belgische financiële instellingen, in de vorm van deposito s bij en schuldbewijzen uitgegeven door deze instellingen. 8,8 10,1 15,1 14,8 17,3 17, Deposito's en schuldtitels nationale financiële instellingen (2) ICB's (3) Verzekeringen (4) Bron: Febelfin-berekeningen op gegevens NBB. (1) Exclusief biljetten en munten. (2) Het geheel van enerzijds de deposito s aangehouden bij de nationale financiële instellingen en anderzijds de effecten met uitzondering van aandelen uitgegeven door deze instellingen en in het bezit van de Belgische gezinnen. (3) Participaties in ICB s (4) Verzekeringstechnische voorzieningen (vooral voorzieningen pensioen- en levensverzekeringen). 19,0 23,3 23,6 23,4 29,2 31,8 30,9 30,6 711,3 39,4 Bovendien blijkt uit de wetenschappelijke literatuur dat gegevens over concentratie niet automatisch zinvolle informatie leveren om de concurrentie-omstandigheden en de efficiëntie van de betrokken ondernemingen te beoordelen. Ter illustratie (en omdat het toch een belangrijke kwestie is) een citaat uit een artikel van prof. dr. Patrick Van Cayseele (7) : In any event, the mere constatation that market structural indices, such as concentration ratios are high, or increasing, do not point to any problem given the previously noted findings. As such it is a remarkable fact that the Hirschman-Herfindahl concentration ratio increased from 971 in 1995 to 1894 in 2002 in Belgium, as reported by Huveneers (2003), but one cannot infer any social welfare loss from this finding. On the contrary, to the extent that internal functions in terms of controlling a larger organisation are solved, or to the extent that optimal risk pooling in borrowing to firms becomes more necessary, increased consolidation merely is an optimal response to a changed market environment To conclude, the computation and monitoring of concentration ratios is in any industry an interesting statistic signalling potential dangers of monopolisation. But in the banking industry, microeconomic theory shows that the efficient outcome is driven towards a very concentrated outcome, due to the nature of banking activity.» 2. Desintermediatie is een gegeven dat de spaar- en financieringsmarkten in België kenmerkt. Desintermediatie betekent dat het financieren van kapitaalbehoeftigen via middelen aangebracht door investeerders en beleggers niet langer verloopt via de eigenlijke intermediatie (kredietverstrekking) van de banken, maar op een meer rechtstreekse manier (direct op de financiële markten of via institutionele vehikels zoals bv. de instellingen voor collectieve belegging). In deze evolutie verschuift de dienstverlening van de banken meer naar begeleiding van de financiële stromen en marktpartijen, wat uiteraard een ingrijpende aanpassing van de aangeboden diensten en instrumenten vergt, die vaak met innovatie gepaard gaat. De Belgische beleggingsmarkt wordt gekenmerkt door een versterkte positie van instellingen voor collectieve belegging (ICB s) en van verzekeringsproducten (in de traditionele tak 21 en de nieuwere tak 23, en nu ook tak 26 ) (8). In haar Financial Stability Review 2007 vermeldt de NBB : One long-established example of these structural changes is the trend towards a relative decline in the proportion of household assets represented by bank deposits and bank bonds, in favour of mutual fund investments and life insurance policies. In Belgium, the latter forms of household saving have overtaken bank deposits and bank bonds since 2003, and accounted for 41,6 p.c. of households total financial assets at the end of, roughly in line with the figure for the euro area. Grafieken 25 en 26 illustreren eveneens deze diversifiëring in het financiële vermogen van de Belgische gezinnen. Ook in de financieringsmarkt voor de ondernemingen vormt de bancaire kredietverstrekking een significant maar lang niet dominant onderdeel (grafiek 27). (7) Competition and the Pricing of Banking Services, Prof. dr. Patrick Van Cayseele (KULeuven), Bank- en Financiewezen, 2004/8 (p ). Arnoud Boot en Maarten Pieter Schinkel (respectievelijk hoogleraar en universitair hoofddocent aan de Universiteit van Amsterdam) schrijven in een artikel over Concurrentie op de Nederlandse bancaire markt (ESB, 7 september 2007, p ) : Hoewel op zichzelf informatief, is de relatie tussen marktconcentratie en concurrentie bepaald niet eenduidig. Veelal wordt van een negatief verband uitgegaan, maar een hoge concentratiegraad hoeft niet gepaard te gaan met een lage mate van concurrentie. (8) Tak 21 : de klassieke levensverzekeringen. Tak 23 : de verzekeringen verbonden met beleggingsfondsen. Tak 26 : kapitalisatie-instrumenten.

16 Febelfin Jaarverslag » 3. De jongste jaren was de bancaire kredietverlening aan de Belgische gezinnen vrij expansief. Sedert 2000 (tot eind juni 2007) is het uitstaande volume hypotheekleningen bij de banken met 90 % toegenomen (tot 102,8 miljard EUR). Daarentegen werd het bancaire consumentenkrediet aan de Belgische gezinssector door stagnering gekenmerkt (het uitstaande bedrag schommelt sedert het begin van dit decennium rond 8 tot 9 miljard EUR) (grafiek 28). De Belg heeft minder traditie van kopen op krediet. Dit hangt allicht samen met de overige twee stereotiepe opvattingen over de Belg, met name dat hij leeft met een baksteen in de maag en een verwoed spaarder Grafiek 27: Financiële schulden van de Belgische niet-financiële vennootschappen (in % van het totaal, eind juni 2007)» Aandelen en overige deelnemingen: 64,0 Grafiek 29: Spaarquote Belgische gezinnen (1) (in %) Vastrentende effecten: 3,0 «Overige leningen (1) : 22,5 «Door de kredietinstellingen toegekende leningen: 9,7 «Bron: Febelfin-berekeningen op gegevens NBB. (1) Voornamelijk leningen van andere niet-financiële vennootschappen (onder meer binnen groepsstructuren) , , , , , , ,8» Overige verplichtingen: 0, Bron: Statistics Belgium (FOD Economie, KMO, Middenstand en Energie). (1) Brutospaarquote van de gezinnen, in procent van het beschikbare inkomen ,0 Grafiek 28: Bij de in België gevestigde banken uitstaande hypotheekleningen en consumentenkredieten (1) aan de Belgische gezinnen (2) (uitstaande bedragen, in miljard EUR, einde periode) 54, , Bron: Febelfin-berekeningen op gegevens NBB. (1) Niet-hypothecaire leningen op afbetaling. (2) Geheel van particulieren en zelfstandigen. Grafiek 30: Europese vergelijking inzake bancaire woningkredieten (1) (uitstaand kredietbedrag per hoofd van de bevolking, in EUR, eind ) Denemarken Verenigd Koninkrijk Ierland Luxemburg Nederland Zweden EU 15 (2) Spanje Duitsland Finland België Frankrijk Portugal Oostenrijk Griekenland Italië 8,3 8,5 8,5 7,9 8,4 8, , Hypotheekleningen Consumentenkredieten Bron: Febelfin-berekeningen op gegevens ECB. (1) Volgens de ECB: Total loans of credit institutions for housing purchase. (2) Gewogen gemiddelde van de 15 oude EU-lidstaten. 55,4 58,9 66,9 74,8 86,7 97,8 102,

17 80 Febelfin Jaarverslag 2007 Grafiek 31: Europese vergelijking inzake bancaire consumentenkredieten (1) (uitstaand kredietbedrag per hoofd van de bevolking, in EUR, eind ) Verenigd Koninkrijk Ierland Oostenrijk Denemarken Luxemburg EU 15 (2) Frankrijk Griekenland Spanje Duitsland Finland Nederland Zweden Portugal Italië België Grafiek 32: Kredieten van de in België gevestigde banken aan de Belgische vennootschappen, naar grootte van de ondernemingen (in % van de totale uitstaande en opgenomen bankkredieten; eind juni 1999, 2000, 2004,, en eind juni 2007) (1) KMO's Grote vennootschappen Bron: Berekeningen Febelfin op gegevens Observatorium voor krediet aan vennootschappen bij de NBB. (1) Tijdstip waarvoor de gegevens voor het eerst beschikbaar zijn. 35,4 33,7 35,1 36,2 46,3 43,9 53,7 56,1 63,8 64,6 66,3 64, Bron: Febelfin-berekeningen op gegevens ECB. (1) Volgens de ECB: Total loans of credit institutions for consumer credit. (2) Gewogen gemiddelde van de 15 oude EU-lidstaten. Grafiek 33: Gewicht van de banken in de financiering van de Belgische overheidsschuld (uitstaande bedragen, einde periode, in miljard EUR) Belgische overheidsschuld (1) Bij de Belgische banksector uitstaande kredieten aan de overheid (2) Bron: Febelfin-berekeningen op gegevens NBB. (1) Geconsolideerde brutoschuld (Definitie Maastricht ). (2) In de vorm van zowel schuldbewijzen als directe kredietverstrekking. Grafiek 34: Evolutie en samenstelling van de termijnverrichtingen (uitstaande bedragen, einde periode, in miljard EUR) Bron: Febelfin-berekeningen op gegevens NBB.»Totaal termijnverrichtingen 6.950, samenstelling Op rente: 6.036,4 Op deviezen: 651,0 Overige: 263,1

18 Febelfin Jaarverslag is, ofschoon, zoals hierboven vermeld, de spaarquote de jongste jaren stabiliseert op een niveau dat significant lager ligt dan pakweg tien jaar geleden (grafiek 29). Niettemin moet ook die baksteen in de maag of de gezinsschuld in de vorm van bancair hypothecair krediet, worden gerelativeerd in het kader van een Europese vergelijking. Volgens een berekening op basis van gegevens van de ECB voor, bedroeg het bij de banken uitstaande volume aan hypothecaire kredieten per hoofd van de bevolking EUR in België. Binnen de groep van de 15 oude EU-lidstaten kwam ons land daarmee pas op de tiende plaats (grafiek 30). Het hoeft geen betoog dat, wat het bancaire consumentenkrediet betreft, België volledig in de onderste regionen vertoeft in een gelijkaardige Europese vergelijking (grafiek 31). Eind kwam het uitstaande volume aan bancair consumentenkrediet per capita in België uit op 840 EUR. Met dit bedrag stond ons land binnen de oude EU 15-groep op de allerlaatste plaats.» 4. Ondanks de voornoemde desintermediatie in de financiering van de ondernemingen, hadden de banken eind voor bijna 109 miljard EUR kredieten uitstaan aan Belgische vennootschappen (volgens gegevens van het Observatorium voor krediet aan vennootschappen bij de NBB). Het verloop van de bankkredieten aan de Belgische ondernemingen kende in de periode 2002-medio een hapering, na een uitzonderlijk sterke expansie tijdens de drie vorige jaren ( ). Deze verzwakking was hoofdzakelijk terug te voeren tot een slappere kredietvraag vanwege de grote ondernemingen (die hun schuldgraad reduceerden en rechtstreekse marktfinanciering verkozen). De uitstaande bankkredieten aan de kleine en middelgrote ondernemingen (KMO s) zijn ook in de jongste periode blijven toenemen. Daardoor is het aandeel van de kredieten aan de KMO s in het geheel van de uitstaande bankkredieten aan de Belgische ondernemingen eveneens aanzienlijk toegenomen (grafiek 32). Overigens is de vraag van de gehele Belgische ondernemingssector naar bancaire kredieten in de loop van significant gestegen (in belangrijke mate wegens de betere economische conjunctuur). In de eerste helft van 2007 deed zich een opmerkelijke bijkomende versnelling voor, zodat het uitstaande bedrag van de bankkredieten aan de Belgische ondernemingen eind juni 2007 tot 123,5 miljard EUR was opgelopen.» 5. Het aandeel van de Belgische banksector in de financiering van de Belgische overheidssector is de jongste tien jaar stelselmatig gedaald (grafiek 33). Het bancaire kredietvolume in dit domein is, sedert eind 2000, met 34 % afgenomen. Er zijn verscheidene oorzaken : de gezondere overheidsfinanciën, waardoor de overheidsschuld in daalde tot 86,6 % van het BBP, tegenover nog 113,6 % eind 1999; het overheidsbeleid gericht op diversifiëring in het houderschap van de overheidsschuld; de diversifiëring die ook de banken hebben verwezenlijkt in hun effectenportefeuille, zeker na de invoering van de Europese eenheidsmunt. Het bedrag van de portefeuille schuldbewijzen bij de Belgische banksector, buiten de schuldbewijzen uitgegeven door de Belgische overheid, is sedert eind 2000 aanmerkelijk toegenomen (+ 67 %). Dat bedrag kwam eind juni 2007 overeen met 2,7 keer de omloop van de bankkredieten aan de Belgische overheid, terwijl het zeven jaar geleden ongeveer even groot was als die omloop.» 6. De in België gevestigde banken hebben ook de buiten balansactiviteiten verder ontwikkeld. Het volume buiten balans (9) (in notionele bedragen) vormde eind juni 2007 meer dan 22 maal het balanstotaal van de sector (exclusief Euroclear Bank, die terzake een bijzondere positie inneemt). Vooral de termijnverrichtingen op rente zijn zeer volumineus geworden (grafiek 34). Binnen deze categorie van verrichtingen hebben de renteswaps (met een aandeel van meer dan 60 % eind juni 2007) het overwicht, maar de jongste jaren waren de opties op rente wel expansiever (hun aandeel is sedert eind 2000 gestegen met 14 procentpunt, tot 31,7 %, eind juni 2007). Opmerkelijk is wel dat de effectisering (10) in België niet echt is doorgebroken (in tegenstelling tot bepaalde andere landen). Ook het wetgevingsinitiatief voor de lancering van covered bonds (beter bekend onder de Duitse benaming Pfandbriefe) is in ons land niet van de grond gekomen, ofschoon in andere Europese landen terzake grote activiteitsvolumes worden geregistreerd.» 7. De Belgische financiële sector is een baanbreker gebleken inzake de ontwikkeling van het bankverzekeringsmodel. De vier grootste bankverzekeringsgroepen in België vertegenwoordigen samen 81 % van de nationale bancaire markt (gemiddelde -, op basis van de deposito s van ingezetenen) en 49 % van de nationale verzekeringsmarkt (gemiddelde 2004-, volgens de geïnde verzekeringspremies) (11). Een aanzienlijk deel van de verzekeringsdistributie verloopt overigens via de bankverzekeringskanalen. Gemeten op basis van het premie-incasso (grafiek 35), zou het aandeel van deze distributiekanalen in circa 37,0 % hebben bedragen. In het segment niet-leven zou het aandeel beperkt zijn gebleven tot 6,1 %. Voor het hele segment leven zou dat cijfer evenwel 48,0 % zijn en voor de individuele levensverzekeringen bedroeg het zelfs 56,1 %. Assuralia (de bron van deze informatie) vermeldde in haar commentaren bij die gegevens : In stellen we vast dat de bankverzekering een forse vooruitgang boekt ten nadele van de niet-exclusieve netwerken. Die groei kan voor een deel verklaard worden doordat de bankverzekeraars hun productengamma meer hebben willen diversifiëren. (9 ) In het Engels wordt de term off balance sheet gebruikt. (10) Effectisering houdt in dat banken bepaalde van hun balansactiva, zoals hypotheekleningen en consumentenkredieten, uit de balans lichten en ze verpakken in effecten die op de markt worden verhandeld. Mogelijk heeft de scherpe bancaire tariefzetting op kredieten in België de jongste jaren ertoe bijgedragen dat er onvoldoende ruimte bestond om effectiseringsverrichtingen op een rendabele manier tot stand te brengen. (11) Bron : Financial Stability Review 2007 van de NBB.

19 82 Febelfin Jaarverslag 2007 Grafiek 35: Belang van de bankverzekering in de distributie van verzekeringsproducten op de Belgische markt - Aandeel in diverse verzekeringssegmenten (1) (, in %) Burgerrechtelijke aansprakelijkheid Brand en andere gelijkgestelde gevaren Motorrijtuigen Ongevallen en ziekte Totaal niet-leven Groepsverzekering Individuele levensverzekering Totaal leven Totaal leven en niet-leven Grafiek 36: Geconsolideerde winst hele Belgische banksector vergeleken met individuele winst van grote buitenlandse banken (in miljoen USD, ) (1) Bank of America Corp. Citigroup HSBC Holdings JPMorgan Chase & Co Royal Bank of Scotland Belgische banksector (2) Crédit Agricole Groupe Barclays Bank BNP Paribas Mitsubishi UFJ Financial Group Wells Fargo & Co UBS Crédit Suisse Group Santander Central Hispano Warchovia Corporation HBOS Uni Credit Deutsche Bank Société Générale BBVA Lloyds TSB ABN AMRO ING Bank ,6 10,0 5,9 9,1 6,1 5,5 Bron: Voorstelling Febelfin op gegevens Assuralia. (1) Limitatieve opsomming Bron: NBB voor cijfer Belgische banksector en wisselkoers EUR/USD; The Top World Banks, The Banker, juli 2007 (voor individuele banken). (1) Voor individuele banken, Pre-tax Profit (in miljoen USD), zoals gepubliceerd in The Banker. Voor geconsolideerde winst Belgische banksector, totale winst vóór aftrek van belastingen en minderheidsbelangen (volgens IAS/IFRS-rapporteringsschema), gepubliceerd door de NBB/ CBFA. Wisselkoers: 1 EUR = 1,2556 (gemiddelde ). (2) In de lijst van The Banker komen de drie grote Belgische financiële-dienstengroepen voor in de top 50 (volgens eigen vermogen). Ook hun winst vóór belastingen wordt vermeld, maar in twee van de drie gevallen gaat het om een cijfer voor de hele groep (dus niet enkel voor de bank, maar bv. ook voor de verzekeringen). De vermelde pre-tax profit -cijfers zijn de volgende (in miljoen USD): voor Fortis (alleen de bank); voor Dexia (volledige groep); voor KBC (volledige groep). 37,3 56,1 48, Dit kanaal heeft ook een voordeel tegenover de andere distributievormen omdat het profiteert van een naamsbekendheid die bijdraagt tot het succes van zijn overeenkomsten in rekeneenheden, die deel uitmaken van een bredere waaier aan beleggings- en voorzorgsproducten (12). Die financiële-dienstengroepen steunen overigens op het bankverzekeringsmodel om hun opmerkelijke internationale expansie te verwezenlijken, binnen en buiten de EU. Op die manier is bankverzekering een innovatief exportconcept geworden, dat internationaal wordt erkend als onderdeel van het concurrentiespectrum. Uiteraard houdt een dergelijke brancheoverschrijdende aanpak ook uitdagingen in, onder meer op het gebied van operationele inrichting en risk management. Maar vaak bleken deze uitdagingen eveneens kansen om zich als Europese en internationale spelers beter te positioneren. D. Winst van de banksector in de juiste context situeren» 1. De nettowinst van de banksector oogt vrij indrukwekkend. In kwam het geconsolideerde nettoresultaat van de in België gevestigde banken uit op 9,67 miljard EUR (13). Als de grote Belgische financiële-dienstengroepen hun kwartaal- of jaarresultaten bekendmaken, zijn er altijd wel waarnemers die gewagen van astronomisch hoge Grafiek 37: Evolutie van de ROA en de ROE van de gezamenlijke in België gevestigde banken (in %) (1) ,4 0,4 0,4 0,5 0,5 0 0,1 0,2 0,3 0,4 0,5 0,6 0,7 0,8 13,7 11,8 13,6 15,8 18,5 22, ROA ROE Bron: Voorstelling Febelfin op gegevens NBB. (1) Gegevens op geconsolideerde basis. Voor, gegevens volgens het IAS/IFRSrapporteringsschema (om deze methodologische breuk aan te geven werd tussen en een stippellijn geplaatst). ROA: return on (average) assets; ROE: return on (average) equity (alleen voor de banken naar Belgisch recht). 0,6 20,4 0,7 (12 ) Uit Distributiekanalen van de verzekering - Cijfers, Assur info van 31/05/2007, Assuralia. De bancaire kanalen worden door Assuralia samengebracht onder de rubriek Bankverzekering : exclusieve verzekeringsnetwerken met bankactiviteiten. De bijbehorende definitie luidt als volgt : Contracten die verkocht worden via een bankloket, ofwel door een werknemer van de bank, ofwel door een zelfstandige bankagent, die alleen verzekeringsproducten verkoopt van de onderneming die het contract uitgegeven heeft (of van de ondernemingsgroep, waarbij er in ieder geval participatiebanden bestaan tussen de verzekeringsonderneming en de kredietinstelling). (13) Gegeven uit de resultatenrekening van de sector op geconsolideerde basis en beantwoordend aan de IAS/IFRS-normen. Bron : NBB/CBFA.

20 Febelfin Jaarverslag bedragen. Daarbij komt nog dat voor deze bankverzekeringsondernemingen de winstcijfers uiteraard nog hoger liggen dan de resultaten van hun afzonderlijke bancaire componenten. Op zich zijn deze hoge cijfers overigens helemaal niet abnormaal. De financiële-dienstengroepen behoren tot de grootste ondernemingen van het land. De volumes van hun activiteiten en resultaten zijn nu eenmaal proportioneel groot. Dezelfde vaststelling geldt ook op andere vlakken, bv. voor het aantal personeelsleden dat bij hen aan de slag is (dus de werkgelegenheid die ze bieden), of hun financiële bijdragen aan de sociale zekerheid, enz.» 2. Men mag zich dus niet door die grote absolute winstbedragen laten verblinden. Even over de landsgrenzen kijken brengt al enige relativering (grafiek 36). Op het internationale toneel zijn er verscheidene bancaire spelers actief met een individuele winst die groter is dan of vergelijkbaar met het geconsolideerde resultaat van de gezamenlijke in België gevestigde banken. Om maar een voorbeeld te geven : de winst van de Bank of America bedroeg in meer dan tweemaal de geconsolideerde winst van de hele Belgische banksector. Maar ook in vergelijking met verscheidene Europese banken is het resultaat van de Belgische banksector veel bescheidener dan op het eerste gezicht kan worden gedacht. Men mag dus niet over het hoofd zien dat de Belgische banken zich elke dag opnieuw moeten meten met instellingen die een veel groter winst- en kapitaalvermogen hebben dan zijzelf (zie eveneens de verhoudingen in de cijfers inzake het eigen vermogen, in tabel 1).» 3. Bovendien moet de winst die een onderneming maakt, worden vergeleken met de middelen die ze daartoe aanwendt. Het rendement op de gemiddelde activa (de ROA, of return on assets) bedroeg in voor de Belgische banksector 0,70 % (op geconsolideerde basis en volgens IAS/IFRS-rapporteringsschema; grafiek 37). Dit betekent dat een inzet van 100 EUR aan werkmiddelen de banken gemiddeld ongeveer 70 eurocent nettowinst opleverde. Het rendement op het gemiddelde eigen vermogen (ROE, of return on equity, opnieuw geconsolideerd en IAS/IFRS-conform) kwam vorig jaar uit op 22,4 % (voor de gezamenlijke banken naar Belgisch recht), wat niet onbevredigend was. Het ging om het beste resultaat van het lopende decennium (daarbij wordt geen rekening gehouden met de statistische breuklijn die de overgang op IAS/IFRS-gegevens, in veroorzaakte; grafiek 37). Internationaal vergeleken, koppelt de Belgische banksector een gunstige ROE aan een matige ROA (zie tabel 2, met gegevens voor ). Deze schijnbare tegenstrijdigheid is in grote mate terug te voeren tot het feit dat de Belgische banksector, in vergelijking met zijn balansvolume, een relatief smalle eigen-vermogensbasis heeft, of dus een betrekkelijk hoge leverage (verhouding tussen enerzijds de van derden geleende middelen en anderzijds de eigen middelen). Als de ratio van het eigen vermogen ten aanzien van het balanstotaal in de Belgische banksector beter aansloot bij het Grafiek 38: Evolutie van de risk assets ratio van de gezamenlijke banken naar Belgisch recht (in %) (1) Tabel 2 : Internationale vergelijking rendabiliteits- en solvabiliteitsratio s in de banksector (in %, ) (1) Winst vóór belastingen t.a.v. de ingezette werkmiddelen (ROA) (2) Winst vóór belastingen t.a.v. het eigen vermogen (ROE) (2) 11,9 12,9 13,1 12,8 13,0 11,5 11, Bron: Voorstelling Febelfin op gegevens van de NBB. (1) Risk assets ratio (RAR): verhouding van enerzijds het reglementaire eigen vermogen van de banken en anderzijds hun gewogen risicovolume, dat eveneens op basis van de reglementering wordt bepaald. Eigen vermogen t.a.v. het balanstotaal (2) Risk assets ratio (RAR) (3) België (4) 0,84 30,03 2,79 11,51 Denemarken 0,73 17,86 4,10 11,50 Duitsland 0,41 15,53 2,67 11,91 Finland 1,00 11,71 8,51 14,73 Frankrijk 0,81 23,14 3,52 10,97 Griekenland 1,35 22,29 6,06 12,05 Ierland 0,82 20,13 4,08 12,08 Italië 1,16 27,77 4,19 9,77 Luxemburg 0,82 17,50 4,66 13,79 Nederland 0,53 16,48 3,21 12,09 Oostenrijk 1,18 26,00 4,53 12,01 Portugal 1,14 21,90 5,20 12,52 Spanje 1,29 26,94 4,80 12,70 Verenigd Koninkrijk 0,96 27,03 3,57 11,98 Zweden 0,99 29,45 3,36 11,35 Gemiddelde EU-15 (5) 0,94 22,25 4,35 12,06 Canada 1,18 25,36 4,64 12,86 Japan 0,77 18,66 4,14 13,19 Verenigde Staten 1,77 30,01 5,88 11,92 Zwitserland 0,85 32,27 2,63 17,85 Bron : Berekeningen en voorstellling Febelfin op gegevens uit The Top 1000 World Banks, The Banker, juli (1) Per land telkens de grootste banken (maximaal 10) volgens hun eigen vermogen ( Tier 1 Capital ). (2) Voor ieder land, het gewogen gemiddelde van de betrokken banken. Eigen vermogen : Tier 1 Capital. (3) Voor ieder land, het rekenkundig gemiddelde van de betrokken banken. (4) Voor België : Fortis Bank, Dexia, KBC Group, ING Belgium, Axa Bank Belgium en Groupe Crédit Agricole/Landbouwkrediet. (5) Rekenkundig gemiddelde voor de 15 oude EU-lidstaten.