Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo

Transcriptie

1 Hiteq Kennis van nu, kennis voor later Denk 10 of 20 jaar verder. Hoe ziet de technische sector er dan uit in de context van onderwijs, arbeidsmarkt, technologie en maatschappij? Hiteq selecteert en ontsluit actuele kennis. Brengt adviezen uit en creëert toekomstscenario s die inzicht geven in te verwachten ontwikkelingen. Zo kunnen onder nemingen, onderwijsinstellingen en intermediairs in de techniek zich voorbereiden op wat komen gaat. En zor gen dat hun strategisch beleid voor beroepen en opleidingen een solide fundament heeft. Hiteq is een initiatief van Kenteq. Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo Een overkoepelende publicatie van de onderzoeken onder leerlingen en ouders Opdrachtgever Hiteq, centrum van innovatie Projectteam Hiteq Drs. Metje Jantje Groeneveld Drs. Meta Benschop Drs. Dominique Olvers Domein Onderwijs November Onderzoekspartner Platform Bèta Techniek Hiteq is een initiatief van kenteq

2 Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo Een overkoepelende publicatie van de onderzoeken onder leerlingen en ouders Opdrachtgever Hiteq, centrum van innovatie Projectteam Hiteq Drs. Metje Jantje Groeneveld Drs. Meta Benschop Drs. Dominique Olvers Onderzoekspartner Platform Bèta Techniek Domein Onderwijs November

3 Hiteq Kennis van nu, kennis voor later Denk 10 of 20 jaar verder. Wat speelt er in de technische sector? Hoe flexibel is de arbeidsmarkt? Wat is de situatie in het onderwijs? Hoe liggen de maatschappelijke verhoudingen? Dit is het soort vragen waar wij bij Hiteq warm voor lopen. We zien het als een uitdaging om samen met de beste experts kennis te selecteren en te ontsluiten. Of dat nu is in de vorm van een advies, publicatie, workshop, brainstorm of symposium. Centraal staat dat Hiteq toekomstscenario s creëert die inzicht geven in te verwachten ontwikkelingen. Daarbij houden wij ons bezig met alle thema s die relevant zijn voor onze sector. Van technologische innovaties tot sociale uitsluiting. Van toekomstige leerling tot digitale processen. Zo kunnen ondernemingen, onderwijsinstellingen en intermediairs in de techniek zich vroegtijdig voorbereiden op wat komen gaat. En zorgen dat hun strategisch beleid voor opleidingen en beroepen een solide fundament heeft. Hiteq is een initiatief van kenteq

4 Inhoudsopgave Samenvatting en conclusies 7 1 Inleiding: vijf Hiteq-onderzoeken 11 2 Onderwijsvormen in Nederland 15 3 Op welke manier willen leerlingen leren? Welke behoefte hebben leerlingen aan praktijk en instructie? Wat is het gebruik en de waarde van kennisbronnen? Hoe verwerken leerlingen informatie? Is er sprake van information overload en/of multitasken? Wat willen leerlingen veranderen aan de lessen op school? 23 4 Wat vinden leerlingen belangrijk bij docenten en praktijkopleiders? Wat verwachten leerlingen van docenten? Zijn leerlingen tevreden over docenten? Wat verwachten leerlingen van praktijkopleiders? Zijn leerlingen tevreden over praktijkopleiders? 27 5 Hoe maken leerlingen keuzes voor (vervolg)opleidingen? Samenhang tussen opleiding/beroep ouders en opleiding kind Waarop hebben leerlingen hun studiekeuze gebaseerd? Welke informatiebronnen gebruiken leerlingen bij de keuze voor een vervolgopleiding? Wat is de rol van de ouders bij de studiekeuze? Willen leerlingen doorstuderen na de huidige opleiding? 35 6 Hoe zien leerlingen hun toekomst? En wat vinden ouders belangrijk voor de toekomst van hun kind? Wat is belangrijk in een toekomstige baan? Wanneer is iemand succesvol? Wat is belangrijk in de ontwikkeling als persoon? Wat bepaalt de kansen op de arbeidsmarkt? 42

5 7 Wat doen leerlingen op internet? Hoeveel tijd besteden leerlingen aan internetten en chatten? Wat doen leerlingen op internet? Welke websites zijn populair onder leerlingen? 45 8 Hoe maatschappelijk betrokken zijn leerlingen? Hoe betrokken zijn leerlingen bij de wereldproblematiek en problemen dicht bij huis? Hoe actiegericht zijn leerlingen? 48 9 In welke netwerken begeven leerlingen en ouders zich? Hoe zien de netwerken van leerlingen eruit? Hoe zien de netwerken van de ouders eruit? Is er sprake van verticale netwerken? Hoe belangrijk zijn familie en vrienden? 55 Bijlagen 56 1 Typologie leerlingen 56 2 Typologie ouders 59 3 Woordenlijst 61 Noten 62 Hiteq-publicaties 63 Colofon 64 Samenvatting en conclusies Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo Een overkoepelende publicatie van de onderzoeken onder leerlingen en ouders Hiteq heeft in Nederland in de periode drie grootschalige onderzoeken uitgevoerd onder leerlingen in het vmbo, het mbo en het havo/vwo en twee onderzoeken onder ouders 1 van mbo-leerlingen en havo/vwo-leerlingen. In totaal werden in de onderzoeken Kenmerkend vmbo, Kenmerkend mbo, Ouders@mbo, Kenmerkend havo en vwo en Ouders@havo/vwo 4975 leerlingen en 1513 ouders ondervraagd. In deze publicatie wordt een overkoepelend beeld gegeven van de resultaten uit de Hiteq-onderzoeken. Aan de orde komt een selectie van onderwerpen uit de eerdere publicaties, aangevuld met vergelijkingen tussen de verschillende groepen leerlingen (vmbo mbo havo/vwo) en met de beschrijving van de generatie Einstein. In deze samenvatting vindt u een overzicht van de belangrijkste conclusies. Als leerlingen zelf kunnen bepalen hoe zij willen leren, dan krijgen zij meer praktische en meer afwisselende opdrachten; proberen zij liever iets uit dan dat ze een instructie lezen; geeft de docent hun duidelijke instructies (de benodigde instructies verschillen per onderwijsniveau); wordt er meer gebruik gemaakt van beeldinformatie; werken zij vaker samen in groepen en krijgen zij meer vrijheid. Als leerlingen iets willen weten, dan gaan ze eerst Googelen. Met name havo/vwo-leerlingen gebruiken internet als kennisbron, maar zij zijn ook kritisch over de betrouwbaarheid van de informatie op internet; raadplegen ze daarna hun ouders, gevolgd door docenten en vrienden; gebruiken ze ook informatie van het tv-journaal en de krant. Havo/vwo-leerlingen doen dit meer en hebben ook meer vertrouwen in deze informatie dan mbo ers en vmbo ers. Leerlingen verschillen in de mate waarin zij de lesstof kunnen vertalen naar de praktijk (vmbo ers en mbo ers hebben hier minder moeite mee dan havo/vwo-leerlingen); Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo 7

6 fragmentarische informatie in een groter geheel kunnen plaatsen (vwo ers kunnen dit beter dan de andere groepen leerlingen); moeite hebben met lezen (vwo ers hebben hier minder moeite mee dan havoleerlingen, mbo ers en vmbo ers, van wie 1 op de 5 problemen ervaart); information overload ervaren (4 op de 10 havo/vwo-leerlingen en 5 op de 10 mbo ers en vmbo ers ervaren information overload); kunnen multitasken (havo/vwo-leerlingen zeggen vaker dat zij kunnen chatten, tv-kijken en/of radio luisteren tijdens het huiswerk maken dan vmbo ers en mbo ers, maar vinden ook vaker dat zij hierdoor snel worden afgeleid of zich niet kunnen concentreren). Samenhang tussen het opleidingsniveau van de ouder en het opleidingsniveau van het kind waar R /onwaar T Er is een duidelijk verband tussen het opleidingsniveau van de ouders en dat van het kind. Leerlingen van wie de ouders een technisch beroep hebben, kiezen vaker voor een technische opleiding. Contact met techniek en technische beroepen (bijv. de ouders) is geen factor van belang bij de keuze voor een technische opleiding. Leerlingen vinden een docent een goede docent als hij/zij duidelijk uitlegt wat de bedoeling is; een prettig en toegankelijk persoon is, geïnteresseerd is in de leerling en zicht heeft op de persoonlijkheid van de leerling; over goede didactische vaardigheden beschikt; veel vak- en praktijkkennis heeft; zicht heeft op vervolgmogelijkheden na de opleiding; boeiend over de lesstof kan vertellen en leerlingen enthousiasmeert. R R T er een goede match is tussen persoonlijkheid en opleiding, het arbeidsmarktperspectief en omdat zij met de opleiding nog veel kanten uit kunnen (vmbo ers en mbo ers). Informatiebronnen bij de studiekeuze waar R / onwaar T Docenten en decanen worden het meest door leerlingen geraad pleegd. R De meest nuttige informatiebronnen zijn open dagen en de ouders/ verzorgers. Leerlingen zijn niet tevreden over de kwaliteit van de informatie over opleidingen op internet (niet goed en/of niet goed bruikbaar). Ouders zijn betrokken bij de studiekeuze van hun kind en achten zich voldoende in staat om advies te geven. Ouders spreken met mensen die zicht hebben op de kansen met die opleiding op de arbeidsmarkt. Toekomstige baan en maatstaven voor succes Leerling: Mijn kansen op de arbeidsmarkt worden sterker beïnvloed door mijn persoonlijkheid dan door mijn kennis, maar ik moet nog wel veel leren. In een toekomstige baan vinden wij Iemand is succesvol als hij/zij In de persoonlijke ontwikkeling Ouder werkplezier, werkzekerheid en wel bevinden het belangrijkste voor ons kind. zichzelf blijft, eerlijk is en zelf kan bepalen wat hij/zij met zijn/haar leven doet. van mijn kind is het vooral belangrijk dat hij/zij gelukkig wordt, talenten optimaal kan benutten en een goede band met familie en vrienden houdt. Leerling veel geld verdienen (zekerheid), heel goed in mijn vak worden, veel uitdaging, mensen helpen en de top bereiken, belangrijk. R R R T zichzelf blijft, een mooie carrière heeft, eerlijk is, een goede band met familie heeft, een voorbeeld voor anderen is en zelf kan bepalen wat hij/zij met zijn/haar leven doet. van mijzelf vind ik het belangrijk om klaar te staan voor vrienden en familie, om mezelf te blijven, om eerlijk te zijn en om een betrouwbaar persoon te worden. Leerlingen vinden een praktijkopleider (de begeleider in het leerbedrijf) een goede praktijkopleider als hij/zij veel praktijkkennis heeft en deze kennis met hen deelt (zoals tips over hoe de leerling later in het werk het meeste kan bereiken); duidelijke opdrachten geeft. Leerlingen hebben voor hun huidige opleiding gekozen omdat zij plezier in de vakken hebben, talent voor de vakken hebben en brede vervolgmogelijkheden zien (havo/vwo-leerlingen); Activiteiten op internet? Leerling: Ik ben regelmatig online, maar zeker niet altijd. Chatten doe ik minder dan 10 uur per week en dan met name met mensen die ik al ken of vrienden. Ik luister online naar muziek, zoek informatie, kijk naar televisieprogramma s, houdt contact met anderen via sociale media, game met anderen en zit vaak op YouTube, Google, Hyves en Wikipedia. 8 Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo 9

7 Maatschappelijke betrokkenheid De meerderheid van de havo/vwo-leerlingen is geïnteresseerd in het nieuws; dat is meer dan bij de vmbo ers en mbo ers. Deze interesse gaat niet hand in hand met engagement op regelmatige basis. Leerlingen zijn meer geïnteresseerd in de problemen in hun eigen buurt dan in de wereldproblematiek. Een vijfde van de mbo ers en havo/vwo-leerlingen doet vrijwilligerswerk; vmbo ers doen dit in veel mindere mate. Netwerken van leerlingen: horizontaal of verticaal? Havo/vwo-leerlingen hebben toegang tot meer netwerken dan vmbo ers en mbo ers. Leerlingen organiseren hun netwerken primair horizontaal en ze zijn samengesteld op basis van gemeenschappelijke sociodemografische kenmerken. Diversiteit in netwerken is wel zichtbaar maar een verticale netwerkorganisatie (nog) niet. Havo/vwo-leerlingen geven meer blijk van verticale netwerkvorming dan de vmbo ers, maar op onderdelen minder dan mbo ers. Vergelijking met de generatie Einstein De leerlingen wijken af van de beschrijving van de generatie Einstein wat betreft: de behoefte aan instructie bij het leren; de waarde die zij hechten aan de rol van de docent als kennisautoriteit; zij minder (goed kunnen) multitasken; zij minder (vaak) online actief zijn; het belang dat zij hechten aan een goed arbeidsmarktperspectief bij de studiekeuze en het belang dat zij hechten aan zekerheid bij toekomstig werk; de met name horizontale in plaats van verticale netwerken waarin zij zich begeven. De leerlingen vertonen overeenkomsten met de beschrijving van de generatie Einstein wat betreft: de behoefte aan beeldinformatie en afwisseling in de lessen; het grotere belang dat zij hechten aan persoonlijkheid boven kennis; de mate waarin zij het bij de studiekeuze belangrijk vinden om de opties open te houden; het belang dat zij hechten aan vrienden en familie; de waarde die zij toekennen aan eerlijkheid, betrouwbaarheid en authenticiteit. 1 Inleiding: vijf Hiteq-onderzoeken Hiteq heeft in Nederland in de periode een drietal grootschalige onderzoeken uitgevoerd onder leerlingen in het vmbo, het mbo en het havo/vwo en twee onderzoeken onder ouders van mbo-leerlingen en havo/vwo-leerlingen. Het eerste onderzoek Kenmerkend vmbo 2 (1420 respondenten) vond plaats in 2008 en verschafte een goed beeld van de kenmerken van de leerlingen in deze onderwijsvorm. Het gaat dan om informatie over o.a. hoe vmbo ers willen leren, hoe zij de schoolpraktijk waarderen, wat hun toekomstbeelden zijn, wat zij belangrijk vinden in een toekomstige baan, hoe zij contact onderhouden met anderen, wat zij op internet doen en in welke netwerken zij zich begeven. De resultaten van dit onderzoek zijn vergeleken met de kenmerken van de generatie Einstein 3 (een beschrijving van jongeren die in of na 1988 geboren zijn zie ook het kader Generatie Einstein). Volgens de beschrijvingen van deze generatie gaat het hier om jongeren die op velerlei gebied anders zijn dan de generaties voor hen: ze kunnen multitasken, ze zijn continu online, ze leren en leven in verschillende (online) netwerken en ze hebben andere verwachtingen ten aanzien van werk en scholing. Uit Kenmerkend vmbo blijkt dat vmbo-leerlingen op een aantal punten afwijken van de generatie Einstein. Op veler verzoek werd in 2009 eenzelfde onderzoek verricht naar de kenmerken van mbo-leerlingen (1684 respondenten), aangevuld met een onderzoek onder de ouders van mbo-leerlingen (513 respondenten). Uit deze onderzoeken Kenmerkend mbo 4 en Ouders@mbo 5 blijkt dat mbo ers (en dan vooral mbo ers van de hogere niveaus) op sommige punten de beschrijvingen van de generatie Einstein dichter naderen dan vmbo ers, maar dat zij op precies dezelfde punten als vmbo ers ook van die beschrijvingen afwijken. Conclusie: mbo ers lijken meer op vmbo ers dan op de generatie Einstein. 10 Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo 11

8 Generatie Einstein In het boek Generatie Einstein 6 wordt de Generatie Einstein beschreven als een nieuwe generatie; de eerste generatie jongeren sinds de Tweede Wereld oorlog die wordt gekenmerkt door positieve eigenschappen. Het betreft jongeren die in of na 1988 zijn geboren. De auteurs karakteriseren Generatie Einstein als: Al met al, reden voor Hiteq om ook onderzoek te doen onder havo/vwo-leerlingen en onder de ouders van leerlingen in deze onderwijsvormen: in 2010 werden de onderzoeken Kenmerkend havo en vwo 7 (1871 respondenten) en Ouders@havo/ vwo 8 (1000 respondenten) uitgevoerd. Ook in deze onderzoeken constateerde Hiteq duidelijke verschillen met de beschrijving van generatie Einstein. Sociaal: hechten waarde aan nauwe banden met familie en vrienden. Maatschappelijk betrokken: maken zich zorgen over leed in de wereld en hebben er verhitte discussies over. Functioneel: zijn opgegroeid met kwaliteit en verwachten daarom niets minder; ze vergelijken producten en diensten met elkaar en willen alleen het beste. Trouw: in de grote commerciële wereld zoeken jongeren naar echte vrienden, relaties en contacten. Familie is heel belangrijk. Op zoek naar intimiteit: thuisblijven met vrienden of familie, regionale evenementen en kranten zijn populair. Zakelijk: zijn eraan gewend om alles snel en makkelijk te kunnen vinden, dus ze verwachten dat alles handig, functioneel en snel is. Mediasmart: doorzien reclame, marketing en communicatie. Ze zijn niet immuun voor reclameboodschappen, maar hebben de achterliggende strategieën wel goed door. De centrale waarden van Generatie Einstein zijn: authenticiteit, respect, zelfontplooiing en eer. Authenticiteit: jezelf zijn, ergens voor staan en duidelijk je eigen mening hebben. Jongeren van nu verwachten deze authenticiteit ook van anderen, zowel van mensen als van merken. Respect: respect voor je eigen kunnen en authenticiteit. Zelfontplooiing: het belangrijkste in het leven is gelukkig worden en plezier hebben. Persoonlijke ontwikkeling speelt hierbij een belangrijke rol. Eer: je verkrijgt eer door activiteiten en producten die je status verhogen. Een goede baan, een goede opleiding met hoge cijfers, dure merkkleding om te laten zien dat je veel geld verdient en een mooie auto dragen hieraan bij. Nu vmbo ers en mbo ers bleken af te wijken van het beeld van de generatie Einstein, kwam de vraag naar voren hoe de situatie is voor havo/vwo-leerlingen: hoe passen zij in het beeld van de generatie Einstein? Deze vraag kwam vanuit onderwijs, bedrijfsleven en overheid, in het bijzonder vanuit organisaties die zich inspannen om meer leerlingen te winnen voor technische beroepen en opleidingen. Aan deze vijf Hiteq-onderzoeken hebben in totaal (netto) 4975 leerlingen (allen geboren in of na 1988) en 1513 ouders meegewerkt (zie tabel 1). Daarnaast zijn persoonlijke en groepsgesprekken gevoerd met docenten, praktijkopleiders en ouders. onderwijsvorm doelgroep onderzoekspublicatie aantal respondenten vmbo leerlingen Kenmerkend vmbo 1420 mbo leerlingen Kenmerkend mbo 1684 Tabel 1: Vijf Hiteq-onderzoeken: onderwijsvormen, doelgroepen en aantallen respondenten (nettorespons). In deze zesde publicatie in de reeks wordt een overkoepelend beeld gegeven van de resultaten uit de vijf Hiteq-onderzoeken. Aan de orde komt een selectie van onderwerpen uit de eerdere publicaties, aangevuld met vergelijkingen tussen de verschillende groepen leerlingen (vmbo mbo havo/vwo) en met de beschrijving van de generatie Einstein. De volgende vragen staan centraal: ouders Ouders@mbo 513 havo/vwo leerlingen Kenmerkend havo en vwo 1871 ouders Ouders@havo/vwo 1000 Op welke manier willen leerlingen leren? Wat vinden leerlingen belangrijk bij docenten en praktijkopleiders? Hoe maken leerlingen een keuze voor een opleiding en en wat is hierbij de rol van de ouders? Hoe zien leerlingen hun toekomst? En wat vinden ouders belangrijk voor de toekomst van hun kind? Wat doen leerlingen op internet? Hoe maatschappelijk betrokken zijn leerlingen? In welke netwerken begeven leerlingen en ouders zich? 12 Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo 13

9 Wanneer in deze publicatie wordt gesproken over vmbo ers, mbo ers, havisten en vwo-leerlingen of hun ouders, worden de volgende doelgroepen bedoeld: Terminologie Met de term havoleerlingen wordt bedoeld: leerlingen in de leerjaren 4 en 5 van het havo. Met de term vwo-leerlingen wordt bedoeld: leerlingen in de leerjaren 4, 5 en 6 van atheneum en gymnasium. Met de term mbo-leerlingen wordt bedoeld: leerlingen uit de sectoren techniek, zorg en welzijn en economie, zowel BOL als BBL, van alle niveaus en in alle leerjaren van het mbo. Met de term vmbo-leerlingen wordt bedoeld: leerlingen in de leerjaren 3 en 4 van het vmbo, afkomstig uit alle leerwegen, uit de sectoren techniek, zorg en welzijn en economie. Met de term mbo-ouders en havo/vwo-ouders, wordt bedoeld: ouders van mbo-leerlingen en ouders van havo/vwo-leerlingen, zoals hierboven omschreven. Leeswijzer De samenvatting van deze publicatie bevat de belangrijkste conclusies uit de onderzoeken Kenmerkend vmbo, Kenmerkend mbo, Ouders@mbo, Kenmerkend havo en vwo en Ouders@havo/vwo. In de hoofdstukken 3 tot en met 9 worden specifieke onderwerpen uitgelicht en beschreven. Bijlage 1 geeft een schematisch overzicht van de verschillen die tussen havo/ vwo-leerlingen, vmbo-leerlingen en mbo-leerlingen. Bijlage 2 geeft een schematisch overzicht van de verschillen tussen ouders van wie het kind een mbo-, havo- of vwo-opleiding volgt. Bijlage 3 is een verklarende lijst van begrippen die voorkomen in deze publicatie. Voor een literatuuroverzicht wordt verwezen naar de afzonderlijke publicaties. Meer gedetailleerde informatie o.a. over sociaal-demografische kenmerken, het sociale leven (vrienden, familie, werk), de normen voor sociaal gedrag, communicatie is te vinden in de afzonderlijke Hiteq-publicaties over de vijf onderzoeken (te bestellen of te downloaden op op 2 Onderwijsvormen in Nederland In het Nederlandse onderwijsstelsel kan een leerling na de basisschool kiezen uit verschillende vormen van vervolgonderwijs: het voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs (vmbo), het hoger algemeen voortgezet onderwijs (havo) of het voorbereidend wetenschappelijk onderwijs (vwo). Na het behalen van een vmbo-diploma of het met goed gevolg doorlopen van de eerste drie leerjaren van het havo of het vwo kan een deelnemer doorstromen naar het middelbaar beroepsonderwijs (mbo). In dit hoofdstuk worden alleen de onderwijsvormen toegelicht, die door Hiteq zijn onderzocht en beschreven in de Hiteq-publicaties. Het praktijkonderwijs wordt hier buiten beschouwing gelaten. Vmbo De eerste twee leerjaren van het voorbereidend middelbaar beroepsonderwijs (vmbo) kennen een breed vakkenpakket. Aan het einde van het tweede jaar kiezen de leerlingen voor een leerweg en een sector. Wat betreft leerweg kunnen leerlingen kiezen uit de: basisberoepsgerichte leerweg; kaderberoepsgerichte leerweg; gemengde leerweg; theoretische leerweg. De basisberoepsgerichte leerweg en de kaderberoepsgerichte leerweg zijn bestemd voor praktisch ingestelde leerlingen, de theoretische leerweg is bestemd voor theoretisch ingestelde leerlingen en de gemengde leerweg biedt een combinatie van theorie en praktijk. De basisberoepsgerichte leerweg bereidt de leerling voor op een mbo-opleiding op niveau 2; de kaderberoepsgerichte, de gemengde en de theoretische leerweg leiden naar mbo-opleidingen op niveau 3/4. Naast de keuze voor een leerweg maken de leerlingen na het tweede jaar een keuze voor een sector. Zij kunnen hierbij kiezen uit de sectoren: techniek, economie, zorg en welzijn en landbouw. Binnen de theoretische leerweg is het niet verplicht om voor een sector te kiezen. 14 Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo 15

10 Mbo Het middelbaar beroepsonderwijs (mbo) bereidt deelnemers voor op de beroepspraktijk of een vervolgopleiding. Het mbo heeft opleidingen op vier niveaus: niveau 1: assistentenopleiding voor eenvoudig uitvoerend werk; niveau 2: basisberoepsopleiding voor uitvoerend praktisch werk; niveau 3: vakopleiding tot zelfstandig beroepsbeoefenaar; niveau 4: opleiding tot middenkaderfunctionaris/vakspecialist. De duur van de opleidingen loopt uiteen van een halfjaar (niveau 1) tot vier jaar (niveau 4). Er zijn twee leerwegen: de beroepsopleidende leerweg (BOL): de leerlingen hebben tijdens hun opleiding een of meer stageperiodes; de beroepsbegeleidende leerweg (BBL): de leerlingen werken (met arbeidsovereenkomst) in een leerbedrijf en gaan één dag in de week naar school voor de theoretische onderbouwing. Havo en vwo Het hoger algemeen voortgezet onderwijs (havo) is een vijfjarige opleiding. Met het havodiploma heeft een leerling toegang tot het hbo (hoger beroepsonderwijs). Als een leerling de eerste drie leerjaren van het havo met goed gevolg heeft door lopen, kan hij/zij ook doorstromen naar een vakopleiding of een middenkaderopleiding in het mbo. Het voorbereidend wetenschappelijk onderwijs (vwo) duurt zes jaar en is vooral bedoeld als voorbereiding op het wetenschappelijk onderwijs. Tot het vwo behoren het atheneum en het gymnasium. Ook hier geldt dat wanneer een leerling de eerste drie leerjaren met goed gevolg heeft doorlopen, hij/zij kan doorstromen naar een vakopleiding of een middenkaderopleiding in het mbo. Aan het eind van het derde jaar kiest een leerling op het havo of het vwo voor een van de volgende profielen: Natuur en Techniek (N&T); Natuur en Gezondheid (N&G); Economie en Maatschappij (E&M); Cultuur en Maatschappij (C&M). 3 Op welke manier willen leerlingen leren? In de onderzoeken is aan de leerlingen gevraagd op welke manier zij willen leren. Hierbij is dieper ingezoomd op de behoefte aan praktijk en instructie, op het gebruik van kennisbronnen en de waarde die aan die bronnen wordt toegekend, op de manier waarop leerlingen informatie verwerken, op het al of niet ervaren van information overload, op het vermogen om te multitasken en op wat de leerlingen willen veranderen aan de lessen op school. 3.1 Welke behoefte hebben leerlingen aan praktijk en instructie? weet niet/ geen mening eens oneens Geven leerlingen de voorkeur aan theoretische lessen of aan practica? In welke mate hebben zij behoefte aan instructie? En doen zich hierbij verschillen voor tussen vmbo ers, mbo ers en havo/vwo-leerlingen? Behoefte aan uitproberen Ongeveer tweederde van de ondervraagde leerlingen probeert liever iets uit dan dat zij een instructie moeten lezen. Het verschil tussen de verschillende typen leerlingen is klein, maar opvallend is wel dat de havo/vwo-leerlingen net iets vaker aangeven dat ze liever iets uitproberen dan de andere groepen. 7,9% 12,5% 12,3% 25,9% 23,8% 24,9% havo/vwo-leerlingen (n=1871) mbo-leerlingen (n=1684) vmbo-leerlingen (n=1420) 63,7% 62,8% 66,2% 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Figuur 1: Reacties op: Ik probeer liever iets uit dan dat ik een instructie moet lezen. (totale groep leerlingen, naar onderwijsvorm) 16 Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo 17

11 Aan de havo/vwo-leerlingen is aanvullend gevraagd waaraan ze de voorkeur geven: aan theoretische lessen of aan leren door uitproberen? Ondanks het feit dat het havo en het vwo onderwijsvormen zijn die in eerste instantie leiden naar hoger beroepsonderwijs en wetenschappelijk onderwijs en geen beroepsopleidingen zijn, geeft bijna de helft van de havo/vwo-leerlingen de voorkeur aan leren door uitproberen. Bij de havoleerlingen is deze voorkeur het sterkst. De geïnterviewde docenten herkennen deze voorkeur van havo/vwo-leerlingen voor leren uit de praktijk boven theoretische lessen echter niet. Wél zien veel docenten dat deze leerlingen een grote behoefte hebben aan informatie over de relevantie van de lesstof: ze willen weten wat ze eraan hebben om iets te leren. Behoefte aan instructie bij een praktijkwerkstuk In het onderzoek is getoetst hoe de leerlingen een open opdracht het maken van een werkstuk over de productie van mobiele telefoons zouden aanpakken. De opties waaruit zij konden kiezen, vertegenwoordigen verschillende aspecten van informatieverwerking, bronnengebruik, aanpak en behoefte aan instructie. Behoefte aan instructie bij het maken van een werkstuk over de productie van mobiele telefoons aanpak havo/vwoleerlingen (n=1871) mboleerlingen (n=1684) Tabel 2: Behoefte aan instructie bij het maken van een werkstuk over mobiele telefoons. (max. 3 antwoorden, totale groep leerlingen, naar onderwijsvorm) vmboleerlingen (n=1420) gebruikt Google om informatie te vergaren 85,7% 74,2% 74,3% inventariseert eigen kennis over onderwerp 35,5% 39,6% 44,9% zoekt op internet naar bedrijven die mobiele telefoons produceren 15,6% 30,0% 29,2% probeert alles over mobiele telefoons te weten te komen 30,8% 30,5% 23,9% zoekt in bibliotheek naar informatie 25,5% 13,2% 20,1% vraagt docent hoe het werkstuk er precies uit moet zien 34,0% 24,3% 19,2% belt telefoonproducent en vraagt om informatie 13,5% 23,5% 16,8% haalt oude mobiele telefoon uit elkaar 6,8% 14,3% 15,1% raadpleegt familie 11,3% 6,2% 15,1% vraagt docent naar voorwaarden voor goede beoordeling van het werkstuk 18,0% 11,3% 10,4% vraagt docent waar informatie moet worden gezocht 6,8% 4,6% 7,0% raadpleegt vrienden 3,7% 6,2% 6,5% De meeste leerlingen gebruiken Google om informatie te vergaren. Daarnaast inventariseert een aanzienlijke groep leerlingen de eigen kennis over het onderwerp. Opvallend is dat havo/vwo-leerlingen iets meer instructie nodig hebben dan vmbo ers en mbo ers: ze stellen vaker vragen aan de docent en zoeken vaker naar informatie in de bibliotheek. De behoefte aan instructie is bij deze leerlingen meer gericht op het proces en de randvoorwaarden dan op het verkrijgen van stap-voor-stap aanwijzingen om het vastgestelde doel te bereiken. Vmbo ers en mbo ers scoren juist hoger op meer praktijkgerichte opties en schakelen vaker netwerken buiten de school in (zie tabel 2). Aan vmbo ers en mbo ers is eenzelfde vraag voorgelegd met betrekking tot het ontwerpen van een stoel, bij havo/vwo ers met betrekking tot het ontwerpen van een huis of apparaat. De scores op de antwoorden lieten globaal eenzelfde beeld zien als is weergegeven in tabel 2. De grote behoefte aan instructie bij alle groepen leerlingen wijkt van wat verwacht zou kunnen worden op basis van het beeld van de generatie Einstein. Docenten van mbo-leerlingen geven aan dat de mbo ers van nu zelfstandiger en mondiger zijn dan die van tien jaar geleden. Maar tekenen van netwerkleren zien de docenten alleen bij uitzondering. Het plaatsen van theoretische informatie in een groter geheel en het toepassen daarvan vinden veel mbo ers lastig. Docenten merken wel dat mbo-leerlingen in de sector techniek meer tot hun recht komen in praktijksettings en dat zij leren in de praktijk ook leuker vinden en beter aankunnen dan het verwerken en toepassen van theorie. 3.2 Wat is het gebruik en de waarde van kennisbronnen? Google staat bij de meeste leerlingen nummer op 1 als kennisbron, gevolgd door ouders, docenten en vrienden. De waarde die de leerlingen toekennen aan openbare kennisbronnen zoals internet, het tv-journaal en kranten is verdeeld. De havo/vwo-leerlingen blijken aanmerkelijk kritischer over informatie op internet dan de vmbo ers en mbo ers. Internet is bij de havo/vwo-leerlingen zowel de meest gebruikte openbare bron als de meest gewantrouwde. Opvallend is dat zij veel meer vertrouwen hebben in informatie van het tv-journaal en uit de krant dan vmbo ers en mbo ers (zie figuur 2). 18 Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo 19

12 80% 77,0 67,3 60% 56,2 56,0 50,6 50,0 59,8 46,1 46,2 40% 25,2 24,9 23,7 33,4 30,8 29,3 36,2 33,5 20% 15,0 0% eens oneens eens oneens eens oneens Als iets op het tv-journaal komt, dan is het meestal waar. havo/vwo-leerlingen (n=1871) Als iets in de krant staat, dan is het meestal waar. mbo-leerlingen (n=1684) De meeste informatie van internet klopt. vmbo-leerlingen (n=1420) Figuur 2: Reacties op stellingen over de betrouwbaarheid van kennisbronnen. (totale groep leerlingen, naar onderwijsvorm) De docenten die een vergelijking kunnen maken tussen leerlingen van verschillende onderwijsvormen geven aan dat havo/vwo-leerlingen aanzienlijk beter in staat zijn dan de andere leerlingen om de waarde van informatiebronnen in te schatten. Dit komt (mede) door de kritische houding ten aanzien van bronnen die hun wordt aangeleerd. 3.3 Hoe verwerken leerlingen informatie? Havo/vwo-leerlingen (70,3%) hebben meer moeite met het vertalen van de lesstof naar de latere praktijk dan mbo ers (39%) en vmbo ers (43,7%). Wellicht kan het beroepsgerichte karakter van de opleiding van vmbo ers en mbo ers een verklaring zijn voor dit verschil. Wanneer leerlingen enkele bladzijden van een boek lezen, kan (bijna) de helft van de ondervraagde leerlingen goed inschatten hoe zij die informatie in een groter geheel moet plaatsen. De havo/vwo-leerlingen zijn iets meer overtuigd van hun vermogens op dit gebied dan de mbo ers en vmbo ers, maar het verschil is klein. Ruim de helft van de havo/vwo-leerlingen geeft aan te weten waar een chat over gaat als zij een paar stukjes van die chat zien, tegenover iets minder dan de helft van de vmbo ers en mbo ers. En een ruime meerderheid van de leerlingen (in alle onderwijsvormen) zegt goed beeldinformatie uit films en websites in een groter geheel te kunnen plaatsen; in dit opzicht lijken de leerlingen te passen in het beeld van de generatie Einstein. 20 Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo 21

13 25% 20% 15% 10% Over de hele linie (zowel bij tekst als bij beeld) geven havo/vwo-leerlingen vaker dan vmbo ers en mbo ers aan fragmentarische informatie goed in een groter geheel te kunnen plaatsen. De laatste twee groepen komen hierin sterk overeen, zodat we hier kunnen spreken van een breuklijn tussen havo/vwo enerzijds en vmbo en mbo anderzijds. Deze voorkeur voor beeldinformatie zou bij vmbo ers en mbo ers voor een deel verklaard kunnen worden door het feit dat bijna een vijfde van deze leerlingen moeite heeft met lezen, in plaats van een autonome voorkeur voor beeldinformatie. Vwo ers onderscheiden zich hier duidelijk: zij hebben minder moeite met lezen. Havisten benaderen qua leesvaardigheid en informatieverwerking (met bijna 20%) het beeld van de vmbo ers en mbo ers (zie figuur 3). 20,8% 18,1% 18,8% 9,5% Multitasken in de zin van chatten, tv-kijken en/of radio luisteren tijdens het maken van het huiswerk komt regelmatig voor, maar niet bij de meerderheid van de ondervraagde leerlingen. Wanneer de vraag in het algemeen wordt gesteld (kun je makkelijk meerdere taken tegelijk uitvoeren) geeft 7 op de 10 mbo ers en vmbo ers aan makkelijk meerdere taken tegelijk aan te kunnen; bij havo/vwo-leerlingen is dit 8 op de 10. De havo/ vwo-leerlingen verschillen van de vmbo ers en mbo ers door enerzijds vaker aan te geven te kunnen multitasken, maar anderzijds kritischer te zijn voor zichzelf: ze vinden vaker dat ze snel zijn afgeleid, of zich moeilijk kunnen concentreren. De geïnterviewde docenten zien dat leerlingen veel aan multitasking doen en zijn van mening dat dit de kwaliteit van het werk van de leerlingen niet ten goede komt. Hierbij wordt dan vooral gedacht aan sms en tijdens de les en aan bezig zijn met andere dingen dan de lesstof. Al met al laten de resultaten zien dat de leerlingen op dit vlak niet naadloos passen in het beeld van de Einsteiners, die met gemak verschillende taken naast elkaar uitvoeren en simultaan verschillende prikkels en verschillende soorten informatie kunnen verwerken. 5% 0% vwo-leerlingen (n=838) havoleerlingen (n=1033) mbo-leerlingen (n=1684) vmbo-leerlingen (n=1420) Figuur 3: Respondenten die aangeven moeite te hebben met lezen. (totale groep leerlingen, naar onderwijsvorm) 3.5 Wat willen leerlingen veranderen aan de lessen op school? Wat willen leerlingen veranderen op school? 9 Tabel 3 is een overzicht van de top 5 van zaken die leerlingen van de verschillende onderwijsvormen willen veranderen. De havo/ vwo-leerlingen lijken in hun behoefte aan meer afwisseling in de lessen op Einsteiners. havo/vwo-leerlingen (n = 1871) mbo-leerlingen (n = 1684) vmbo-leerlingen (n = 1420) 3.4 Is er sprake van information overload en/of multitasken? Aan de leerlingen is gevraagd of zij regelmatig moeite hebben met het selecteren van de belangrijkste zaken uit grote hoeveelheden informatie. 4 op de 10 havo/ vwo-leerlingen en 5 op de 10 mbo- en vmbo-leerlingen blijken dit probleem weleens te ervaren. Het percentage leerlingen dat hier geen moeite mee heeft, stijgt met het opleidingsniveau. Information overload lijkt vooral op te treden door een grote hoeveelheid informatie en niet door een aanbod van informatie van verschillende typen tegelijk of uit verschillende bronnen tegelijk. 1 meer afwisselende lessen (56,3%) duidelijker opdrachten (46,0%) meer vrijheid (47,8%) 2 meer praktische opdrachten (37,9%) dat docenten me beter vertellen wat er van me verwacht wordt (29,5%) 3 duidelijker opdrachten (35,5%) meer contact met praktijk (bedrijven en mensen die daar werken) (22,4%) 4 betere docenten (34,0%) vaker zelf kunnen bepalen hoe ik leer (19,7%) 5 meer contact met praktijk (bedrijven en mensen die daar werken) (30,7%) meer aandacht voor wat ik allemaal kan (18,5%) meer aan projecten werken met anderen (26,7%) duidelijker opdrachten (21,6%) dat docenten me beter vertellen wat er van me verwacht wordt (20,1%) meer zelfstandigheid (zelf werken) (19,2%) Tabel 3: Top 5 van zaken die leerlingen willen veranderen op school. (geen max. aantal antwoorden, totale groep leerlingen, naar onderwijsvorm) 22 Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo 23

14 4 Wat vinden leerlingen belangrijk bij docenten en praktijkopleiders? Wanneer vinden leerlingen de docent een goede docent en de praktijkopleider een goede praktijkopleider? En hoe tevreden zijn zij over docenten en praktijkopleiders? 4.1 Wat verwachten leerlingen van docenten? Leerlingen beoordelen een docent vooral aan de hand van klassieke criteria: een goede docent is voor hen een kennisautoriteit met goede didactische vaardigheden en is bij voorkeur een prettig en toegankelijk persoon. Tussen de leerlingen van de verschillende onderwijsvormen doet zich hier een aantal verschillen voor: havo/vwo-leerlingen leggen sterk de nadruk op de didactische vaardigheden van de docent; mbo ers leggen meer dan vmbo ers en havo/vwoleerlingen de nadruk op vak- en praktijkkennis (zie tabel 4) 10. havo/vwo-leerlingen (n = 1871) mbo-leerlingen (n = 1684) vmbo-leerlingen (n = 1420) 1 kan goed uitleggen (95,6%) is expert op vakgebied (67,7%) is aardig (60,5%) 2 kan me enthousiast maken over het vak /de lesstof (78,5%) geeft veel praktijkvoorbeelden (53,2%) kan boeiend vertellen over lesstof (52,0%) 3 kan goed orde houden (69,6%) kan boeiend vertellen over lesstof (52,0%) is expert op vakgebied (43,5%) 4 is aardig (68,8%) is aardig (49,8%) is toegankelijk (ook voor persoonlijke problemen) (42,5%) 5 kan boeiend vertellen over lesstof (68,5%) laat leerlingen hun gang gaan, maar is beschikbaar wanneer nodig (40,7%) laat leerlingen hun gang gaan, maar is beschikbaar wanneer nodig (39,3%) Tabel 4: Top 5 van kenmerken van een goede docent. (totale groep leerlingen, naar onderwijsvorm) De geïnterviewde docenten vinden zelf dat zij goed functioneren als zij de klassieke didactische vaardigheden goed beheersen en daarnaast toegankelijk zijn voor leerlingen. Door toegankelijk te zijn hopen zij tijdig duidelijke feedback van leerlingen te ontvangen over hun functioneren. Ze zeggen deze feedback ook serieus te nemen. Ze geven daarnaast aan dat de leerlingen ook kritisch zijn over de wijze waarop de lessen worden gegeven. Docenten proberen hier hun voordeel mee te doen. Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo 25

15 4.2 Zijn leerlingen tevreden over docenten? 4.3 Wat verwachten leerlingen van praktijkopleiders? Een ruime meerderheid van alle leerlingen vindt dat de docenten over voldoende vakkennis beschikken. De havo/vwo-leerlingen (72,9%) zijn hierover nog iets vaker positief dan de mbo ers (68%). De leerlingen zijn verdeeld over de mate waarin docenten zicht hebben op hun persoonlijkheid, in hen geïnteresseerd zijn en weten hoe zij hen het beste les kunnen geven. De havo/vwo-leerlingen zijn hier van alle groepen het meest kritisch (zie figuur 4). De meeste leerlingen vinden dat zij op school altijd hulp krijgen als zij die nodig hebben; ongeveer een derde vindt dat dit niet zo is. Aan de mbo ers is gevraagd wat zij verwachten van een praktijkopleider (de begeleider in het leerbedrijf) en/of stagebegeleider. Het blijkt dat er met name heel veel praktijkkennis wordt verwacht, evenals het vermogen om deze kennis met leerlingen te delen (bijvoorbeeld door tips te geven over hoe de leerling later in het werk het meeste kan bereiken). Ook het geven van duidelijke opdrachten vinden mbo ers een belangrijke eigenschap van een goede praktijkopleider. Coachingsvaardigheden worden relatief minder belangrijk gevonden. 53,1% is aardig 60% 40% 20% 40,7 36,3 49,6 43,9 41,9 31,4 21,8 19,0 15,4 38,5 34,5 32,1 47,8 41,3 32,8 28,7 24,2 20,0 28,9 36,2 21,5 44,6 28,2 26,8 26,6 35,6 51,6 68,5% 53,0% 54,5% 59,6% 42,3% is expert op vakgebied / veel vakkennis laat veel zelfstandigheid toe is duidelijk over wat leerbedrijf verwacht geeft duidelijke opdrachten is toegankelijk, ook bij problemen 0% eens oneens weet niet/ geen mening eens oneens weet niet/ geen mening eens oneens weet niet/ geen mening 33,6% 45,1% 58,4% laat leerlingen hun gang gaan, maar is beschikbaar wanneer nodig kan boeiend vertellen over praktijk geeft tips over hoe men later in werk het meeste kan bereiken De meeste docenten weten hoe ik in elkaar zit. havo/vwo-leerlingen (n=1871) De meeste docenten begrijpen hoe ze mij het beste les kunnen geven. mbo-leerlingen (n=1640) De meeste docenten zijn in mij geïnteresseerd. vmbo-leerlingen (n=1420) 24,9% 40,7% brengt discipline bij helpt met plannen en organiseren Figuur 4: Reacties op stellingen betreffende de mate waarin docenten geïnteresseerd zijn in de leerling. (totale groep leerlingen, naar onderwijsvorm) Over de kennis van docenten over vervolgopleidingen is 39,2% van de havo/ vwo-leerlingen positief. Bij de mbo ers is 58,1% positief over de kennis van de arbeidsmarkt van de docent. 0% 10% 20% 30% 40% 50% 60% 70% Figuur 5: Reacties op Wanneer vind jij iemand een goede praktijkopleider / stagebegeleider? (totale groep mbo-leerlingen, n = 1684) 4.4 Zijn leerlingen tevreden over praktijkopleiders? 4 op de 10 leerlingen reageren bevestigend op de stelling Ik verveel me vaak op school, omdat de lesstof me (bijna) niet interesseert. Bijna 50% van de mbo ers reageert hier ontkennend op, tegenover ruim 40% van de havo/vwo-leerlingen (aan de vmbo ers is deze stelling niet voorgelegd). Over de aandacht van de praktijkopleider is de meerderheid van de mbo ers (59,1%) tevreden. 31,5% van de mbo ers geeft echter aan zich hierover geen oordeel te kunnen vormen. Dit wijst erop dat deze leerlingen niet zeker zijn over wat ze precies op werkplek of stage mogen verwachten. 26 Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo 27

16 Over de vakkennis van de praktijkopleider zijn de mbo-leerlingen in meerderheid tevreden. De groep leerlingen die vindt dat de praktijkopleider onvoldoende vakkennis heeft (6,6%), is kleiner dan de groep die vindt dat de docent onvoldoende vakkennis heeft (18,6%). Hoe meer contact de leerling heeft met de praktijkopleider, hoe positiever het oordeel. Over de arbeidsmarktkennis van de praktijkopleider zijn 6 op de 10 mbo ers positief. Slechts een kleine groep mbo ers vindt dat de praktijkopleider op dit vlak over onvoldoende kennis beschikt. Ook over de kennis van de praktijkopleider over wat belangrijk is in het vak en wat niet, zijn de mbo-leerlingen in meerderheid positief. Veel contact tussen leerling en praktijkbegeleider leidt ook hier tot een positiever oordeel. 33,9% 59,2% 6,9% 5 Hoe maken leerlingen keuzes voor (vervolg)opleidingen? In dit hoofdstuk wordt eerst ingegaan op de samenhang tussen het opleidings niveau en het beroep van de ouders enerzijds en de opleidingskeuze van het kind anderzijds. Vervolgens wordt ingezoomd op de keuzes voor vervolgopleidingen. Waarop baseren leerlingen hun keuzes, welke factoren spelen hierbij een rol? Hoe informeren zij zich over vervolgopleidingen en welke informatie vinden ze het meest nuttig? 5.1 Samenhang tussen opleiding/beroep ouders en opleiding kind Uit de onderzoeken onder leerlingen en ouders blijkt dat er een duidelijk verband bestaat tussen de opleidingskeuze van de ouders en die van het kind. Dit geldt zowel voor het opleidingsniveau als voor de opleidingsrichting en meer in het bijzonder de keuze voor techniek. Opleidingsniveau De ouders van havo/vwo-leerlingen zijn gemiddeld hoger opgeleid dan de ouders van vmbo ers en mbo ers. Ouders van havo/vwo-leerlingen zijn tevens hoger opgeleid dan het gemiddelde van de Nederlandse beroepsbevolking. Ouders van vmbo ers en mbo ers zijn juist lager opgeleid dan dit gemiddelde. eens oneens weet niet/geen mening Figuur 6: Reacties op Mijn praktijkopleider weet wat er belangrijk is in mijn beroep en wat niet. (totale groep mbo-leerlingen, n = 1684) Keuze voor techniek Er is sprake van een overdracht van een keuze voor techniek van ouder op kind. Binnen de groep havo/vwo-leerlingen met een N-profiel heeft ruim de helft ten minste één ouder met een technisch of bètatechnisch beroep. Binnen de groep leerlingen met een M-profiel is dit ongeveer 40% (zie hoofdstuk 2 voor meer informatie over de profielen); Van de mbo ers in de sector techniek heeft 50,4% ten minste één ouder die werkzaam is in de techniek; Van de vmbo ers in de sector techniek heeft 52,4% ten minste één ouder die werkzaam is in de techniek; dat is meer dan bij de vmbo ers in de sector zorg en welzijn (36,4%) en de sector economie (28,1%). Kortom, hoe meer contact de leerling heeft met techniek, hoe vaker er voor een technische opleiding wordt gekozen. Dit komt deels doordat contact met techniek ertoe leidt dat de leerling bekend wordt met de interessante en uitdagende aspecten van technisch werk. Belangrijker nog is misschien dat contact met techniek het ongunstige imago van technisch werk kan doorbreken. Veel leerlingen 28 Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo 29

17 die twijfelen bij het kiezen van een opleiding, laten techniek als optie vallen omdat ze verwachten dat ze zich met een keuze voor techniek te veel op een bepaald pad zullen vastleggen. De breedte van de mogelijkheden in de technische sector is bij het grote publiek allesbehalve bekend. Het onder de aandacht brengen van deze breedte van mogelijkheden kan een effectieve wervingsmethode voor technische opleidingen zijn. 5.2 Waarop hebben leerlingen hun studiekeuze gebaseerd? In deze paragraaf wordt toegelicht wat de motieven van de leerlingen zijn geweest om te kiezen voor de opleiding die zij op het moment van onderzoek volgden. Achtereenvolgens wordt gekeken naar de motieven van havo/vwoleerlingen, mbo-leerlingen en vmbo-leerlingen. 4,6% 2,5% 0,9% 0,9% 9,3% 6,6% 4,7% 2,2% 21,0% 43,5% 41,6% 42,8% 52,6% 0% 15% 30% 45% 60% Havo/vwo-leerlingen Voor havo/vwo-leerlingen zijn plezier in de vakken, talent voor de vakken en brede vervolgmogelijkheden belangrijke motieven voor de keuze voor een bepaald profiel (zie figuur 7). Verder valt op dat maar liefst 4 op de 10 havo/vwo-leerlingen hun keuze hebben gemaakt met (min of meer) een bepaald beroepsbeeld voor ogen. Anders dan de generatie Einstein kiezen havo/vwo-leerlingen dus niet alleen op basis van de eigen talenten en de eigen persoonlijkheid; ook het arbeidsmarktperspectief speelt voor hen duidelijk een rol. Wél in overeenstemming met het beeld van de generatie Einstein is dat havo/vwo-leerlingen het van belang vinden om alle opties open te houden. Leerlingen met een N-profiel noemen brede vervolgmogelijkheden veel vaker als motivatie voor hun profielkeuze dan leerlingen met een M-profiel. Het beroepsperspectief speelt bij deze eerste groep leerlingen dus duidelijk een rol van betekenis. omdat ik met dit profiel de meeste kanten op kan omdat ik deze vakken het leukst vind omdat ik de vakken in andere profielen te moeilijk vind omdat ik graag wil werken in een branche waarvoor dit profiel nodig is omdat mijn ouders me dit profiel hebben aangeraden omdat mijn broer(s)/zussen me dit profiel hebben aangeraden omdat mijn vriend(inn)en me dit profiel hebben aangeraden omdat ik bij een ander profiel leraren had gekregen die ik niet leuk/goed vond omdat mijn decaan of beroepskeuzebegeleider me dit profiel heeft aangeraden omdat docenten me dit profiel hebben aangeraden omdat mijn mentor me dit profiel heeft aangeraden omdat mijn vriend(inn)en ook voor dit profiel kozen omdat ik het beste ben in de vakken die bij dit profiel horen Figuur 7: Reacties op: Waarom heb je voor dit profiel gekozen? (meerdere antwoorden mogelijk, totale groep havo/vwo-leerlingen, n = 1871) Mbo-leerlingen Voor mbo ers is de match tussen de eigen persoonlijkheid en de opleiding veruit het belangrijkste motief voor hun opleidingskeuze. Bijna 4 op de 10 mbo ers geeft aan dat het belangrijkste is dat de opleiding bij hen past. Daarna volgen beweegredenen die te maken hebben met het arbeidsmarktperspectief en de mate waarin de leerling met de gekozen opleiding de opties nog open houdt. 30 Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo 31

18 40% 38,4% 30% 20% 15,9% 15,7% 10% 10,3% 0% 5,6% 1,3% 2,2% 5,9% 4,8% of ik ermee naar een hogere mbo-opleiding kan of ik ermee naar het hbo kan wat mijn vrienden vonden van die opleiding wat mijn ouders vonden van die opleiding of ik de opleiding bij mezelf vond passen of ik met mijn beroep later een eigen bedrijf kan beginnen of ik met die opleiding snel een baan kan krijgen wat voor werk ik kan gaan doen na mijn opleiding of ik met die opleiding nog veel kanten uit kan Figuur 8: Reacties op Wat vond je het belangrijkste bij het kiezen van een opleiding? (totale groep mbo leerlingen, n = 1684) Vmbo-leerlingen Het motief voor de opleidingskeuze dat door de vmbo ers het meest wordt genoemd, is het passen van de opleiding bij de eigen persoonlijkheid (zie figuur 9). Daarnaast heeft een grote groep vmbo ers de huidige opleiding gekozen op grond van overwegingen betreffende het arbeidsmarktperspectief en verdere mogelijkheden, of op grond van de mening van anderen. 50% 40% 43,0% 30% 20% 10% 0% 9,7% 2,3% 6,3% 6,8% 4,9% 13,7% 13,4% of ik ermee naar het mbo kan wat mijn vrienden vonden van die opleiding wat mijn ouders vonden van die opleiding of ik de opleiding bij mezelf vond passen of ik met mijn beroep later een eigen bedrijf kan beginnen of ik met die opleiding snel een baan kan krijgen wat voor werk ik kan gaan doen na mijn opleiding op ik met die opleiding nog veel kanten uit kan Figuur 9: Reacties op: Wat vond je het belangrijkst bij het kiezen van een opleiding? (totale groep vmbo leerlingen, n = 1420) 32 Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo 33

19 5.3 Welke informatiebronnen gebruiken leerlingen bij de keuze voor een vervolgopleiding? Informatie over vervolgopleidingen krijgen leerlingen vooral van docenten en decanen, via een open dag, van hun ouders/verzorgers en via brochures. 5.4 Wat is de rol van de ouders bij de studiekeuze? De meeste ouders achten zichzelf goed in staat om hun kind te begeleiden bij het maken van een keuze voor een vervolgopleiding, en hebben die begeleiding (in een of andere vorm) ook geboden. De havo/vwo-leerlingen blijken bij het kiezen van een vervolgopleiding meer informatiebronnen te gebruiken dan vmbo ers en mbo ers. Ook zoeken zij vaker op internet naar informatie over opleidingen dan vmbo ers en mbo ers: resp. 27,1%, 10,5% en 14%. Tabel 5 geeft een overzicht van de top 5 van geraadpleegde bronnen bij de keuze voor een vervolgopleiding. havo/vwo-leerlingen (n = 1871) mbo-leerlingen (n = 1684) vmbo-leerlingen (n = 1420) 1 docent/decaan (65,5%) docent/decaan (48,6%) docent/decaan (46,4%) 2 open dag (48,1%) open dag (41,1%) ouders/verzorgers (39,2%) 3 brochure/flyer (34,7%) ouders/verzorgers (22,2%) open dag (20,2%) 4 studiebeurs/beroepenbeurs (31,0%) brochure/flyer (21,6%) iemand uit sector (17,2%) 5 ouders/verzorgers (27,6%) vrienden (18,0%) vrienden (18,5%) Tabel 5: Top 5 van geraadpleegde bronnen bij de keuze voor een vervolgopleiding (totale groep leerlingen, naar onderwijsvorm) Een groot aantal ouders bezoekt een open dag van een opleiding (36,1% van de havo/vwo-ouders en 53% van de mbo-ouders) of zoekt naar informatie over opleidingen op internet (31,7% van de havo/vwo-ouders en 46% van de mbo-ouders). De ouders lijken daarmee betrokken bij de keuze voor een vervolgopleiding, maar die betrokkenheid beperkt zich tot de meer voor de hand liggende manieren om informatie te verzamelen. Minder voor de hand liggende manieren - zoals spreken met mensen die kennis hebben van de arbeidsmarkt - komen minder voor (8,3% van de havo/vwo-ouders; 15% van de mbo-ouders). Een ruime meerderheid van de ouders acht zich voldoende in staat om een goed oordeel te geven over de mogelijkheden die een opleiding hun kind zal bieden op de arbeidsmarkt. 76,4% van de havo/vwo-ouders en 81% van de mbo-ouders zegt in grote lijnen te weten wat hun kind kan worden met de opleiding die het nu volgt. Belangrijker dan te weten welke bronnen worden geraadpleegd is te weten welke gebruikte bronnen de leerlingen het meest nuttig vinden. Voor havo/vwoleerlingen en mbo ers is dit de open dag van de opleiding en voor vmbo ers zijn dit de ouders/verzorgers. Vmbo ers en mbo ers noemen vaker iemand uit de sector als de meest nuttige informatiebron. Tabel 6 geeft een overzicht van de top 5 van nuttige bronnen bij de keuze voor een vervolgopleiding. Verreweg de meeste ouders kunnen zich vinden in de opleidingskeuze die hun kind heeft gemaakt, havo/vwo-ouders (89,1%) nog iets meer dan mbo-ouders (82%). Dit beeld past goed bij de Nederlandse opvattingen over opvoeden: het kind de ruimte laten, het zijn/haar eigen keuzes laten maken en het niet een kant op pushen die niet bij hem/haar past. havo/vwo-leerlingen (n = 1734) mbo-leerlingen (n = 1684) vmbo-leerlingen (n = 1420) 1 open dag (39,8%) open dag (62,1%) ouders/verzorgers (43,1%) 2 docent/decaan (28,8%) docent/decaan (49,5%) iemand uit sector (35,7%) 3 internet (7,2%) iemand uit sector (35,0%) open dag (35,2%) 4 andere informatie (5,8%) ouders/verzorgers (34,0%) docent/decaan (33,1%) 5 ouders/verzorgers (5,0%) vrienden (31,4%) bedrijven (30,0%) Tabel 6: Top 5 van nuttige bronnen bij de keuze voor een vervolgopleiding (totale groep leerlingen, naar onderwijsvorm) 5.5 Willen leerlingen doorstuderen na de huidige opleiding? Het overgrote deel van de ondervraagde leerlingen wil doorstuderen na de huidige opleiding: 88% van de havo/vwo-leerlingen en 68% van de mbo-leerlingen. Het percentage havo/vwo-leerlingen dat zeker weet wát men wil gaan studeren, stijgt evenredig met het leerjaar. Mbo-leerlingen in de technische sector zien van alle sectoren het minst in doorstuderen. 34 Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo 35

20 6 Hoe zien leerlingen hun toekomst? En wat vinden ouders belangrijk voor de toekomst van hun kind? Wat vinden leerlingen belangrijk in een toekomstige baan, en wat vinden ouders belangrijk in dit verband? Wanneer vinden leerlingen iemand succesvol en wat vinden zij belangrijk in de ontwikkeling van zichzelf als persoon? Welke rol spelen hun capaciteiten, persoonlijkheid en kennis bij hun kansen op de arbeidsmarkt, en wat vinden de ouders daarvan? 6.1 Wat is belangrijk in een toekomstige baan? In deze paragraaf komt eerst aan de orde wat leerlingen belangrijk vinden in een toekomstige baan. Vervolgens wordt aandacht besteed aan de visie van de ouders. Volgens de leerlingen Aan leerlingen is gevraagd wat zij belangrijk vinden in een toekomstige baan. De antwoordopties bij deze vraag varieerden van aspecten die verband houden met traditionele status tot aspecten van individuele zelfverwezenlijking en uitdaging. Voor de havo/vwo-leerlingen blijkt veel geld verdienen het belangrijkst in een baan, gevolgd door heel goed in mijn vak worden. Hiermee bevindt deze groep zich tussen de vmbo ers (die geld het belangrijkst vinden) en de mbo ers (die vooral kiezen voor heel goed in mijn vak worden ) in. Daarnaast zijn veel uitdaging, mensen helpen, de top bereiken en zekerheid belangrijke aspiraties voor de ondervraagde leerlingen. De havo/vwo-leerlingen onderscheiden zich duidelijk van de vmbo ers en mbo ers door een hoge score bij mensen helpen. Verder blijkt dat leerlingen met een technische opleiding vaker dan andere leerlingen de beste of heel goed in het vak worden en zekerheid belangrijk vinden. Havo/vwo-leerlingen passen het best in het beeld van de generatie Einstein waar het gaat om de aspiraties in een baan, maar de verschillen met vmbo ers en mbo ers zijn hier niet groot. Zekerheid vinden havo/vwo-leerlingen belangrijker dan sociale en financiële status. Maar de grote behoefte aan afwisseling van de generatie Einstein zien we hier niet terug. Kenmerkend vmbo, mbo, havo en vwo 37