Democratie en Restzetelverdeling bij d Hondt en Hare geen lijstcombinaties. Provinciale Verkiezingen 18 maart Datum 15 juni 2016

Transcriptie

1 Onderzoek: Onderzoeker: Democratie en Restzetelverdeling bij d Hondt en Hare geen lijstcombinaties Drs. C. Kruijmer (Kees) Onderzoeksmateriaal: Het resultaat van de Provinciale Verkiezingen 18 maart Datum 15 juni 2016 Van Verkiezingsuitslag naar Zetelverdeling 1. Berekening kiesdeler: totaal aantal geldige stemmen delen door het aantal zetels. De kiesdeler geeft aan hoeveel stemmen een partij moet hebben om een zetel te krijgen. 2. Bepaling aantal directe zetels per partij, directe zetels zijn zetels waarvoor de partij per zetel de benodigde stemmen volgens de kiesdeler kan leveren. 3. Na onderdeel 2. houdt elke partij in het algemeen nog een aantal reststemmen over, per partij uiteraard minder dan de kiesdeler. 4. De reststemmen vertegenwoordigen een aantal restzetels, het aantal restzetels is altijd kleiner dan het aantal partijen, die mee doen aan de verkiezingen. 5. De toewijzing van de restzetels gaat volgens een bepaalde methode. 6. Bij partijen, die een restzetel krijgen, behouden de reststemmen hun bestemming en dat is de partij die de burger aan die reststem verbonden heeft. Die burger krijgt door die restzetel een stem in raad, staten of parlement 7. De reststemmen van een partij, die geen restzetel krijgt, verliezen hun bestemming. De reststemmen van de burger gaan verloren. Die burger krijgt geen stem in raad, staten of parlement. Eindconclusie Het criterium voor de beste democratisch restzetelverdeling is dat de restzetelverdeling zo dicht mogelijk bij het resultaat van de verkiezingen blijft. Concreet houdt dat in dat er zo min mogelijk reststemmen verloren gaan. Anders gezegd: de restzetels gaan naar de partijen met de meeste reststemmen. Het zal blijken, dat de restzetelverdeling van Hare hieraan voldoet. De huidig gebruikte restzetelverdeling van d Hondt werkt wat betreft de toewijzing van restzetels gunstig uit voor de grote partijen en als gevolg daarvan negatief uit voor de kleinere partijen. Verder gaat bij deze restzetelverdeling een extra hoeveelheid reststemmen verloren. Deze restzetelverdeling werkt oneerlijk en ondemocratisch en dat is ontoelaatbaar. Het ligt voor de hand het gebruik van deze restzetelverdeling te beëindigen. De restzetelverdeling van Hare is een prima opvolger.

2 Aanleiding onderzoek De allereerste aanleiding voor dit onderzoek ligt in het resultaat van de Provinciale Verkiezingen van 18 maart 2015 van de provincie Noord-Holland. Dit waren nog verkiezingen met lijstcombinaties. De uitslag voor de provincie NH bevatte een zeer opvallend punt, D66 kreeg 2 restzetels. Alle andere partijen, die een restzetel toegewezen kregen, ontvingen 1 restzetel. Een tweede aanleiding werd gevormd door aankondiging van min. Plasterk in 2015 om de mogelijkheid van lijstcombinaties bij verkiezingen af te schaffen. Met het aangaan van een lijstcombinatie bestaat de mogelijkheid een extra restzetel binnen te halen voor de eigen partij of een bevriende partij, die met die lijstcombinatie meedoet. De verbinding van lijstcombinatie en restzetelverdeling is nu snel gemaakt. Beide zaken hebben te maken met de verdeling van de restzetels. Het zou nuttig zijn de behandeling van het voorstel van min. Plasterk tot afschaffing van de lijstcombinatie in de 2-de Kamer te combineren met een voorstel voor een nieuwe restzetelverdeling. Een derde aanleiding is de veel gehoorde opmerking, dat de huidige restverdeling de grote partijen bevoordeeld. Hoe zit dat nu concreet in elkaar, waar is dit op gebaseerd? Minister Plasterk heeft i.v.m. de afschaffing van lijstcombinaties daarbij ook het advies gevraagd van de Kiesraad. De Kiesraad heeft geen probleem met die afschaffing, de politiek heeft hier het laatste woord. Verder gaat de Kiesraad in dat advies ook in op de restzetelverdeling. De Kiesraad laat in haar advies twee systemen om de restzetels te verdelen de revue passeren. Het systeem van de grootste overschotten Hare 1 heeft hiervoor de belangrijkste toepassing geleverd, meestal aangeduid met LR-Hare (LR: largest remainders). De restzetels gaan naar die partijen met de grootste aantallen reststemmen. Dit systeem blijft zo dicht mogelijk bij de uitslag van de verkiezingen, de wil van de burger. Het systeem van de grootste gemiddelden De restzetels gaan naar de partijen met de grootste gemiddelden. De belangrijkste toepassing is hier de methode d Hondt 2. Je zou ook kunnen zeggen LA-d Hondt (LA: largest averages). Verleden In het verleden is LR-Hare gebruikt, maar op dit moment (vanaf 1933) is in Nederland de methode d Hondt in gebruik. Partijen kunnen bij deze methode meerdere restzetels krijgen en de grote partijen worden bij deze methode bevoordeeld t.o.v. de kleinere partijen. Dat wordt ook in het advies van de Kiesraad als bekende eigenschap van de methode d Hondt aangegeven. Het onderzoek wordt uitgevoerd op de uitslag van de Provinciale Verkiezingen van 18 maart 2015 en voor alle provincies, maar dan zonder lijstcombinaties zoals min. Plasterk gaat voorstellen. Daarbij laten we de 2 bekende restzetelverdelingen, die van LR-Hare en van d Hondt, de restzetels verdelen. Daarna gaan we de concrete restverdeling van LR-Hare en d Hondt onderling vergelijken. Wat zijn de verschillen en welke methode voor de restzetelverdeling is het meest democratisch? Laten we eerst eens kijken naar een aantal primaire verkiezingsgegevens. In Tabel 1 vonden we deze gegevens, zoals aantal geldige stemmen, reststemmen, statenzetels, restzetels en enkele percentages met relevante totalen en gemiddelden. 1 Thomas Hare Engelse rechter Victor d Hondt Belgisch jurist

3 Allereerst zien we dat het aantal restzetels en reststemmen zeker niet te verwaarlozen klein is, integendeel. Het totaal aantal statenzetels voor de 12 provincies is 570 en daarvan zijn er 75 restzetels, 13,2%. Na de bepaling van het aantal directe zetels, moeten die 75 restzetels nog verdeeld worden. Het totaal aantal geldige stemmen voor alle 12 provincies is , waarvan reststemmen, 12,3%. Alle reden om eens serieus naar het lot van de reststemmen en de verdeling van de restzetels te kijken. Hoe verwerken LR-Hare en d Hondt deze reststemmen en restzetels? Tabel 1 (rest)stemmen, (rest)zetels, percentages en partijen Provincie Prov. afk. Totaal geldige stemmen Reststemmen Percentage reststemmen Aantal partijen Aantal statenzetels Restzetels Groningen GR ,3% Friesland FR ,0% Drenthe DR ,2% Overijssel OV ,8% Gelderland GD ,7% Flevoland FL ,1% Utrecht UT ,2% Noord-Holland NH ,7% Zuid-Holland ZH ,9% Zeeland ZL ,8% Noord-Brabant NB ,1% Limburg LB ,6% Totaal Gemid per prov. 12,3% 47,5 14,6 6,3 Verder zien we in de tabel dat gemiddeld per provincie het aantal restzetels (6,3) beduidend minder is dan het aantal partijen (16,3), die aan de verkiezing hebben meegedaan. Dit heeft tot gevolg dat, hoewel alle partijen wel een aantal reststemmen hebben, maar een klein aantal partijen een restzetel krijgt. Belangrijk De reststemmen van de partij, die een restzetel krijgt, behouden hun bestemmening, d.w.z. de burger, die aan die reststem zijn / haar partij heeft verbonden, krijgt d.m.v. die restzetel een stem in raad, staten of parlement. De reststemmen van een partij, die geen restzetel krijgt, gaan verloren, zij verliezen hun bestemming. De burger van die reststem krijgt geen stem in raad, staten of parlement. Welke restzetelverdeling ook gebruikt wordt, er zullen altijd reststemmen verloren gaan. Het gaat er om bij welke restverdeling dit aantal minimaal is. Een aantal gegevens van Tabel 1 zijn grafisch weergegeven in Grafiek1 en Grafiek 2. In grafiek 1 zien we het enorme verschil in aantal stemmen per provincie, maximaal en minimaal (factor 9). Dit staat natuurlijk in direct verband met het aantal inwoners per provincie. Het percentage reststemmen per provincie is vrij stabiel. -3-

4 Het aantal zetels per provincie in grafiek 2 varieert veel minder, maximaal 55, minimaal 39.(factor 1,4). Blijkbaar is voor een goede controle op het functioneren van een provincie onafhankelijk van haar inwonersaantal, maar wel direct gerelateerd aan haar wettelijke taken een vrij stabiel aantal zetels / Statenleden nodig. Het aantal restzetels is net als het aantal reststemmen ook vrij stabiel met een gemiddelde van 6,3. Restzetels en reststemmen staan natuurlijk in verband met elkaar. Groningen levert een uitschieter met 10 restzetels GRAFIEK 1 TOTAAL AANTAL GELDIGE STEMMEN EN RRESTSTEMMEN GR FR DR OV GD FL UT NH ZH ZL NB LB Geldige stemmen Reststemmen GR FR DR OV GD FL UT NH ZH ZL NB LB zetels restzetels -4-

5 Kiesdrempels Dit onderzoek wordt ook uitgevoerd voor een 3-tal kiesdrempels. Voor de methode d Hondt spelen kiesdrempels geen rol, daar door het werken met de grootste gemiddelden de kleine partijen automatische geëlimineerd worden, uitleg hierover volgt. Voor LR-Hare is de kiesdrempel wel van belang. Partijen die de kiesdrempel niet halen, doen verder bij de toewijzing van (rest)zetels niet mee. De 3 kiesdrempels zijn: 1. kiesdrempel = 1,00 * kiesdeler, verder afgekort met kdr100kdl. 2. kiesdrempel = 0,75 * kiesdeler, verder afgekort met kdr075kdl. 3. kiesdrempel = 0,00 * kiesdeler, verder afgekort met kdr000kdl. In feite geen kiesdrempel Uitslagen Prov. Verk. 18 maart 2015 De Kiesraad bepaalt voor iedere provincie de definitieve uitslag van de verkiezingen. Een en ander wordt vastgelegd in het Procesverbaal van de verkiezingen van Provinciale Staten. (Model P 22-2) Elke provincie heeft zo n proces-verbaal gekregen. De restzetels worden berekend met de methode d Hondt in combinatie met de aangegane lijstcombinaties. In het proces-verbaal wordt echter als iets extra ook de uitslag volgens methode d Hondt gegeven maar dan in het geval, dat er geen lijstcombinaties zijn. Dat is dus de toekomstige situatie bij de verkiezingen, geen lijstcombinaties meer. We gaan dus voor iedere kiesdrempel en daarbij voor iedere provincie berekenen hoe de (rest)zetelverdeling wordt, zowel voor d Hondt, overgenomen uit procesverbaal Model P22-2, als voor LR- Hare, hoeveel reststemmen verloren gaan en welke partijen een zetel verliezen en welke partijen een zetel winnen bij de overgang van de restzetelverdeling van d Hondt, de huidig gebruikte, naar de verdeling van LR-Hare. Dit geeft 36 tabellen met de relevante verkiezingsgegevens per provincie en kiesdrempel. Dit vormt de basisgegevensverzameling van dit onderzoek. Van daaruit zijn een aantal samenvattende overzichten gemaakt. Enkele worden hierna gegeven met enig commentaar. Het geval dat bij een verkiezing elke partij een geheel aantal maal de kiesdeler aan stemmen behaalt, dus alleen directe zetels krijgt en er geen restzetels zijn, is theoretisch mogelijk, maar we laten het hier rusten. Het wordt nu tijd dat we eens wat concreter gaan kijken, hoe LR-Hare en d Hondt de restzetels over de verschillende partijen verdelen. Aan de hand van een heel eenvoudige verkiezingsuitslag, waarbij 1 restzetel verdeeld moet worden over 2 partijen, gaan we dat doen. Zonder probleem is deze berekening ook toe te passen bij provincies met 10 á 15 partijen. Partij Kiesdeler = Zetels direct Aantal stemmen Reststemmen Overschot als % kiesdeler Tekort als % kiesdeler Restzetel volgens Hare Gemid per zetel Dekking % per zetel Tekort als % per zetel Restzetel volgens d Hondt Partij A ,5 6,5 0 Partij D ,4 4,6 1-5-

6 We zien hier dat Partij A 74% van de kiesdeler aan reststemmen heeft, partij D heeft 26% van de kiesdeler. Voor LR-Hare is de keus hier duidelijk: Partij A met het grootste overschot krijgt een restzetel en Partij D niet en in die restzetel voor Partij A behouden die reststemmen hun bestemming. Anders gezegd: de burgers van die reststemmen krijg een stem in raad, staten of parlement. Dat is democratie. De reststemmen van Partij D gaan verloren, gaan niet naar de partij waar voor de burger heeft gekozen. Dit is niet te voorkomen, is inherent aan de verdeling van restzetels. Echter d Hondt werkt anders. Neem even voor de berekening aan dat Partij A en D een restzetel krijgen, dan wordt het gemiddeld aantal stemmen per zetel bij Partij A / (3+1) = 9350 en bij Partij D word dit / (15+1) = Dit geeft een dekkingspercentage van 93,5% met daaraan gekoppeld een tekort van 6,5% voor een volle zetel voor Partij A Voor Partij D wordt dit 95,4% met een tekort van 4,6% voor alle zetels. D Hondt zegt nu het tekort voor een zetel door de eigen stemmen is bij Partij D het kleinst en daaraan gekoppeld het dekkingspercentage het grootst. Dus Partij D krijgt een restzetel en niet Partij A. In die restzetel voor Partij D behouden de reststemmen hun bestemming. De reststemmen van Partij A verliezen hun bestemming, gaan verloren. Kiezen voor het minimale tekort of maximale dekkingspercentage (grootste gemiddelde) doet redelijk aan, maar laten we eens kijken wat hier precies gebeurt. In feite gaat d Hondt hier het tekort voor die éne restzetel (Partij A 26%, Partij D 74%) uitsmeren over alle zetels van de partij. Dat tekort wordt dan voor iedere zetel van Partij A 6,5% en van Partij D 4,6%, maar het totale tekort voor een restzetel, 26% voor Partij A (4 porties tekort van 6,5%) en 74% (16 porties van 4,6%) voor Partij D, blijft natuurlijk ongewijzigd. D Hondt kiest dan voor het laagste percentage van 4,6% en Partij D krijgt een restzetel. Nogmaals reststemmen behouden hun bestemming en reststemmen verliezen hun bestemming, gaan verloren. Bij de keuze voor d Hondt gaan dus extra 4800 reststemmen van burgers verloren. Even vooruit lopend op de gegevens van Tabel 2 blijkt uit die tabel, dat er in werkelijkheid bij de 12 provincies door het gebruik van d Hondt afhankelijk van de kiesdrempel tot reststemmen extra verloren gaan. Democratisch gezien is dit ontoelaatbaar. In de volksmond zou men dit verkiezingsmanipulatie noemen. Het zal duidelijk zijn dat die middeling voor de grote partijen (veel zetels) in lagere tekortpercentages resulteert en dit is ook de grond voor het bekende feit dat de restzetelverdeling van d Hondt de grote partijen bevoordeelt. Omgekeerd houdt dit ook in dat d Hondt de kleine partij benadeelt. Hierdoor wordt een eerlijk functioneren van de democratie al jaren verhinderd. Dit laatste zien we ook bij dit eenvoudige rekenvoorbeeld. Bij de overgang van d Hondt naar LR- Hare verliest een grote partij zijn restzetel ten gunste van kleinere partij. De vraag is nu wat democratisch gezien de hoogste waarde heeft: 1. het toekennen van een restzetel aan partijen met de hoogste overschotten zoals bij LR-Hare, dus maximaal behoud van de reststemmen. of -6-

7 2. een bepaalde verdeling van de stemmen toepassen en de partijen met de hoogste dekkingspercentages een restzetel toekennen. Voordelig voor grotere partijen, nadelig voor kleinere partijen en gepaard met het verlies van een extra aantal reststemmen. Criterium Door bovenstaande vraagstelling komen we ook bij de vraag wat nu het criterium is voor de beste restzetelverdeling. Democratisch gezien moeten we aan een goede restzetelverdeling de eis stellen dat de restzetelverdeling zo dicht mogelijk bij het resultaat van de verkiezingen blijft, er zo min mogelijk reststemmen mogen verloren gaan. Dit wordt bereikt als de restzetels naar de partijen gaan met de meeste reststemmen. De restzetelverdeling die hier aan voldoet is de meest eerlijke en democratische restzetelverdeling. Het zal duidelijk zijn, dat we op grond van het geformuleerde criterium bij de bovenstaande vraagstelling moeten kiezen voor de methode van restzetelverdeling voor LR-Hare. Deze restzetelverdeling is het meest democratisch. Oneigenlijk gebruik restzetelverdeling Jarenlang wordt de restzetelverdeling (d Hondt) gebruikt, waardoor de verhouding tussen de zetels van de grotere partijen en de zetels van de kleinere partijen beïnvloed wordt ten gunste van de grotere partijen. Dat is oneigenlijk gebruik van de restzetelverdeling, derhalve ondemocratisch en ontoelaatbaar. Besluitvorming Het is van het grootste belang dat we de juiste restzetelverdeling kiezen. Daar de restzetelverdeling van LR-Hare en d Hondt verschillen in de toewijzing van restzetels, bestaat de mogelijkheid dat een voorstel bij het gebruik van d Hondt verworpen wordt, maar dat hetzelfde voorstel bij LR-Hare wordt aangenomen in een raad, staten of parlement. Democratisch tekort De relatie tussen de restzetelverdeling en het aantal reststemmen, dat verloren gaat, ontbreekt geheel in het advies van de Kiesraad over de afschaffing van de lijstcombinaties. Dat is toch wel een democratisch tekort van dat advies. Zoals reeds vermeld hebben we in dit onderzoek aan de hand van de 2 bekende methoden voor de restzetelverdeling, methode d Hondt (de huidig gebruikte) en methode LR-Hare, onderzocht hoe groot het aantal verloren reststemmen is bij die 2 methodes. Het resultaat hiervan moet bepalend zijn voor de keus van de te gebruiken restzetelverdeling. Verder hebben we onderzocht als we niet d Hondt maar LR-Hare gebruiken voor de restzetelverdeling, welke partijen een restzetel verliezen en welke partijen er een zetel bij krijgen. Vooruit lopend op het resultaat van het onderzoek kunnen we voor de duidelijkheid hier al wel zeggen dat de methode LR-Hare het minste aantal verloren reststemmen veroorzaakt. En bij de overgang van d Hondt naar LR-Hare zien we een verschuiving van restzetels is van de grote naar de kleinere partijen. Dit is ook geheel in overeenstemming met het oordeel van de Kiesraad over de methode d Hondt. D Hondt bevoordeelt de grote partijen. Samenvattende overzichten We laten nu in een 3-tal samenvattende overzichten (een deel van) het resultaat van het onderzoek zien. -7-

8 Tabel 2 geeft op basis van de uitslag van de Provinciale Verkiezingen van 18 maart 2015 voor de 3 kiesdrempels het aantal reststemmen met juiste bestemming en het aantal verloren reststemmen bij het gebruik van d Hondt en LR-Hare voor alle provincies tezamen, geen lijstcombinaties. Tabel 2 Totaal aantal reststemmen: (zie tabel 1) D Hondt LR-Hare Kiesdrempel Reststemmen met juiste bestemming Verloren reststemmen Reststemmen met juiste bestemming Verloren reststemmen Winst extra reststemmen met juiste bestemming t.o.v. d'hondt kdr100kdl kdr075kdl kdr000kdl We zien, dat het aantal reststemmen met de juiste bestemming bij LR-hare bij alle 3 kiesdrempels hoger ligt dan bij d Hondt en met het kleiner worden van de kiesdrempel de winst aan reststemmen met de juiste bestemming ook nog toeneemt bij LR-Hare, van naar Anders gezegd LR-Hare is democratischer dan d Hondt, meer reststemmen behouden hun bestemming, blijven bij de partij waar de burger voor gekozen heeft. Ruwweg kunnen we zeggen, dat 2/3 van het totale aantal reststemmen ( ) hun bestemming behouden in een bijbehorende restzetel en een derde hun bestemming verliezen en verloren gaan. Tabel 3 In het onderzoek is ook gekeken naar de partijen die een zetel verliezen en de partijen die een zetel winnen bij de overgang van restzetelverdeling van d Hondt naar die van LR-Hare Tabel 3 Verlies en winst per partij getotaliseerd over alle provincies met kdr100kdl VVD -4 DR GD NH ZL 50PLUS 3 DR GD LB SP -4 GR FL NB LB PvdD 3 GR FL NB CDA -3 GD FL NB ChristenUnie 2 GD ZH PvdA -2 DR ZH GroenLinks 2 ZH NB PVV -1 LB D66 2 GR LB SGP -1 ZL SGP 1 FL D66-1 ZH CU-SGP 1 NH Partij voor het Noorden -1 GR Sterk Lokaal 1 DR Partij voor Zeeland 1 ZL Zeeland Lokaal 1 ZL Totaal

9 In tabel 3 is dit per partij getotaliseerd over alle provincies weergegeven met de kiesdrempel = 1,00 * kiesdeler, verder afgekort met kdr100kdl. We zien heel duidelijk dat de grote partijen inleveren ten gunste van kleinere partijen. In totaal verwisselen 17 restzetels van partij. Voorb. De VVD verliest 4 statenzetels en wel één in de provincies DR, GD, NH en ZL. 50PLUS wint 3 restzetels in de provincies DR, GD en LB. Ook de kleinere partijen Sterk Lokaal, Partij voor Zeeland en Zeeland Lokaal krijgen er een restzetel bij. In het geval van geen kiesdrempel kdr000kdl verwisselen 21 restzetels van partij. Grafiek 3 In deze grafiek is tabel 3 in beeld gebracht. In één oogopslag zien we verlies van de grote partijen en de winst van de kleinere partijen. 4 GRAFIEK 3 TABEL 3 GRAFISCH WEERGEGEVEN kdr100kdl Grootte fractie decimaal Het hele probleem van de restzetelverdeling wordt veroorzaakt door het feit dat het aantal zetels en de omvang van een fractie een geheel getal moet zijn. De stemwaarde van ieder fractielid is één. Het wordt heel anders en de problematiek van de restzetelverdeling verdwijnt dan ook als de fractiegrootte een decimaal getal mag zijn. In dat voorbeeld van die heel eenvoudige verkiezingsuitslag krijgt dan Partij A 3,74 zetels en Partij D 15,26 zetels. Fractie A bestaat dan uit 4 persomen echter elk met een stemwaarde kleiner dan één. De stemwaarde van fractielid A wordt dan 3,74 / 4 = 0,935 en voor fractielid D wordt dit 15,26 / 16 = 0,954. We laten dit hier verder rusten. -9-

10 Drs. C. Kruijmer (Kees) Fractiemedewerker Ouderenpartij NH