Een wijk voor iedereen

Transcriptie

1 Wel Thuis! Een wijk voor iedereen Handreiking Levensloopbestendige wijken Aan de hand van drie voorbeelden Utrecht Veenendaal-Oost Zeist-Oost

2 Opgesteld door de Provincie Utrecht

3 Inhoud Inleiding 5 Leeswijzer 7 1 Karakteristieken levensloopbestendige wijk Diversiteit in woningen Toegankelijke woningen Woonomgeving Voorzieningenniveau Dienstenpakket Participatie en welzijn Zorgleveranties Duurzaamheid Mobiliteit 20 2 Aan de slag Initiatieffase: ideevorming en start Definitiefase: de contouren van het project vastleggen Ontwerpfase: verdere uitwerking Realisatiefase: the proof of the pudding Lessen uit het verleden en blik op de toekomst Uitdagingen in crisistijd Tips en trucs 34 Bijlage 1 Korte beschrijving van Ondiep 37 Bijlage 2 Korte beschrijving van Veenendaal-Oost 40 Bijlage 3 Korte beschrijving van Zeist-Oost 42

4 4

5 Inleiding Sinds 2005 heeft de provincie Utrecht drie levensloopbestendige wijken gesubsidieerd en ondersteund, in het kader van het Stimuleringsfonds Zorg en Welzijn. De provincie wilde zowel een nieuwbouwwijk als een herstructureringswijk levensloopbestendig maken. Veenendaal-Oost is een voorbeeld van het eerste, Ondiep (Utrecht) van het tweede. Later is Zeist-Oost aan het rijtje toegevoegd, als voorbeeld van een wijk waar herstructurering en nieuwbouw tegelijkertijd speelden. De provincie Utrecht wilde ervaring opdoen met het opzetten van een levensloopbestendige wijk en die ervaringen delen, zodat andere partijen daarmee hun voordeel kunnen doen. Die ervaringen zijn in deze handreiking verwerkt. Deze handreiking geeft een beeld van de inhoud en het proces. In hoofdstuk 1, de inhoud, draait het om alles wat een wijk levensloopbestendig maakt. In het tweede hoofdstuk staat het proces centraal: de confrontatie tussen de theorie van een fasegewijze projectopzet en het proces in de dagelijkse praktijk van de drie projecten. Daarna gaan we in op de actuele ontwikkelingen in de wereld van wonen, welzijn en zorg. Er is inmiddels een woning-marktcrisis en een economische crisis, en er zijn vergaande verschuivingen tussen de AWBZ en Wmo aan de gang. Deze ontwikkelingen beïnvloeden ook de drie projecten. En de vraag is in hoeverre de ervaringen van wijken die al vijf, zes jaar geleden begonnen zijn, nu nog bruikbaar zijn voor gemeenten en andere partijen die nog moeten starten met het inrichten van levensloopbestendige woningen. Al deze aspecten belichten we in hoofdstuk 3, zodat nieuwe initiatiefnemers voor levensloopbestendige wijken hiermee hun voordeel kunnen doen. Verschil levensloopbestendige wijk en woonzorgzone of woonservicewijk In de afgelopen jaren zijn op veel plaatsen woonzorgzones of woonservicewijken opgestart. Is een woonservicewijk niet hetzelfde als een levensloopbestendige wijk? In feite is er sprake van een gradueel verschil. Bij beide concepten is er aandacht voor de kwetsbare en zorgbehoevende bewoners in een wijk. Bij een woonservicewijk is dit de primaire focus en is vaak ook sprake van een deel van een wijk waar de omstandigheden zo zijn dat deze bewoners daar optimaal kunnen leven. In een levensloopbestendige wijk krijgen alle bewoners, oud en jong, met en zonder beperkingen, de kans om hun leven optimaal vorm te geven. De scope is dus breder, wat doelgroep en wat de grootte van de wijk betreft. Verder heeft elke levensloopbestendige wijk zijn eigen accenten, die we in de voorbeelden zullen toelichten. 5

6 6

7 Leeswijzer Hoofdstuk 1 van deze handreiking is bedoeld voor wie zich breder wil oriënteren op levensloopbestendige wijken en wil leren van opgedane ervaringen. Hoofdstuk 2 laat zien via welk proces een levensloopbestendige wijk kan worden opgezet, en wat daarbij komt kijken. In hoofdstuk 3 staan veel tips en trucs, en schetsen we hoe de huidige omstandigheden (inclusief veranderingen in wet- en regelgeving) ingrijpen op plannen voor een levensloopbestendige wijk. Korte beschrijvingen van de drie voorbeeldwijken staan in de bijlagen. 7

8 8

9 1 Karakteristieken van een levensloopbestendige wijk Een wijk kan alleen maar levensloopbestendig zijn, als in alle facetten met levensloopbestendig rekening is gehouden. Wonen, infrastructuur, vervoer, diensten en voorzieningen moeten op elkaar afgestemd zijn, zo min mogelijk beperkingen oproepen en voldoen aan de vraag van de wijkbewoners. Fysiek en sociaal gaan daarbij hand in hand; er moeten activiteiten en diensten zijn die inspelen op de behoeften, maar ook fysieke manieren om daarvan gebruik te maken. Veel facetten vragen dus aandacht. In dit hoofdstuk komen ze allemaal aan de orde. 1.1 Diversiteit in woningen In een levensloopbestendige wijk kan iedereen een huis van zijn of haar gading vinden. Er is een mix van koop- en huurwoningen, gestapeld en grondgebonden en van woningen die voor verschillende leefsituaties geschikt zijn. Veel wijken in Nederland zijn heel homogeen; we kennen jarenzestigwijken met vooral hoogbouw, tuindorpen met vrijwel alleen grondgebonden woningen en wijken met hoofdzakelijk huurwoningen. In veel nieuwbouwwijken is het jonge, startende gezin nog steeds de dominante doelgroep. In Veenendaal-Oost, een grote nieuwbouwwijk aan de oostkant van Veenendaal is het homogene karakter van wijken doorbroken. Ja, er worden nog steeds veel eengezinswoningen gebouwd voor (jonge) gezinnen, maar er is ook aandacht voor gestapelde bouw, voor toegankelijkheid en voor uitbreidingsmogelijkheden. Zo kan de woning worden uitgebreid om wonen en werken te combineren of om een zorgrelatie te faciliteren. Veranderende omstandigheden hoeven dan geen reden te zijn om te verhuizen. Bij de planvorming van Veenendaal-Oost was het ook de bedoeling een aanmerkelijk deel van de woningen met een extra brede beukmaat uit te voeren, zodat er veel flexibiliteit in de plattegronden kon ontstaan. Dat onderdeel is geschrapt, mede omdat de woningen met een brede kavel te duur zouden worden voor het woningbouwprogramma. In Ondiep (Utrecht) was sprake van veel gelijkvormige woningen, allemaal in bezit van één woningcorporatie. De vernieuwing in de wijk heeft ervoor gezorgd dat er nu ook koopwoningen in Ondiep zijn, en toegankelijke woningen, zodat mensen met een zorgbehoefte kunnen blijven wonen in de voor hen vertrouwde wijk. De diversiteit moet wel bij de wijk passen. Zo zou het karakter van Ondiep geweld aangedaan zijn als hier te veel koopwoningen zouden komen, zodat de oude buurtbewoners niet meer terug hadden kunnen komen. De diversiteit in een levensloopbestendige wijk krijgt vorm door: met bewoners te inventariseren waaraan behoefte is. Bij een nieuwbouwwijk kan aan de hand van de woonvisie bekeken worden welke tekorten er zijn op het niveau van de hele gemeente, en welke tekorten in de nieuwbouwwijk zouden kunnen worden opgelost; te zorgen voor voldoende variatie in koop- en huurwoningen (en tussenvormen tussen koop en huur, bijvoorbeeld Woongarant), in grootte, in gestapeld en grondgebonden woningen. Ook voor die variatie kunnen argumenten gevonden worden in de woonvisie van de gemeente; verschillende leefvormen een plek te geven, bijvoorbeeld woongroepen, meergezinshuishoudens en mantel-zorgwonen; voldoende uitbreidingsmogelijkheden te bieden, om aan- en bijbouwen bij een woning mogelijk te maken; ook ruimte te maken voor bijzondere woonvormen, zoals kleinschalig wonen voor gehandicapten of andere doelgroepen. 9 De gewenste diversiteit wordt allereerst vastgelegd in het plan voor de wijk, het zogenoemde masterplan. Vervolgens krijgt die diversiteit vorm in het woningbouwprogramma en het bestemmingsplan. Gezien de lange proceduretijd voordat een bestemmingsplan definitief is geworden, zal de gemeente tijdig voldoende menskracht beschikbaar moeten hebben om de bestemmingsplanprocedure goed en zo vlot mogelijk te doorlopen. Bij die procedure zijn immers vaak meer afdelingen betrokken.

10 1.2 Toegankelijke woningen De woningvoorraad in Nederland is onvoldoende ingericht op mensen die te maken krijgen met beperkingen. Weliswaar is een aanmerkelijk deel gestapeld, maar zelfs in (oudere) flats is vaak sprake van halve verdiepingen die moeten worden overbrugd om bij de bergingen te komen. Zeker galerijflats zijn berucht vanwege hoge opstappen bij de voordeur en de balkons. Sinds 1997 zijn enkele belangrijke eisen van aanpasbaar bouwen in het Bouwbesluit opgenomen. Zodoende heeft alle nieuwbouw die vanaf 1999 is opgeleverd, een zekere basiskwaliteit toegankelijkheid. Als hogere eisen voor toegankelijkheid gewenst zijn, kunnen de eisen van het keurmerk Woonkeur worden meegegeven aan bouwers. Hebben (toekomstige) bewoners echter bepaalde beperkingen, dan moeten er specifieke maatregelen genomen worden. Iemand die permanent afhankelijk is van een rolstoel, heeft niet genoeg aan de basiseisen toegankelijkheid. Een woning moet dan rolstoeldoorgankelijk zijn ontworpen om voldoende gebruikskwaliteit te hebben. De toegankelijkheid van woningen wordt vaak uitgedrukt in een sterrensysteem. Dat loopt op van nul sterren voor een ontoegankelijke woning tot vier sterren voor een rolstoeldoorgankelijke woning. Daarnaast is er klein- en grootschalig beschermd wonen. De onderverdeling is: Definities 10 1-/2-sterwoning (nultredenwoning) 3-sterwoning (aanpasbare woning) 4-sterwoning Kleinschalig beschermd wonen Grootschalig beschermd wonen Rollatortoegankelijk of rollatordoorgankelijk: de toegang van de woning en het woongebouw is zonder belemmeringen bereikbaar. De woning en het woongebouw hebben geen of minimale drempels. Rolstoeltoegankelijke woning. De woning is relatief geschikt om te worden aangepast tot 4-sterwoning (zorgwoning). Aanpasbaarheid stelt wel eisen aan de minimale maten binnen de woning. Rolstoeldoorgankelijke woning, meestal met de mogelijkheid van zorg op afroep of 24 uurszorg vanuit een zorg- en dienstverleningspunt in de directe nabijheid. Vaak gaat het om geclusterde vormen van wonen. Individuele, maar niet-zelfstandige wooneenheden, met 24 uursbegeleiding, -zorg en -toezicht, gemeenschappelijke ruimte en zorgruimte. Wonen in een intramurale instelling, met 24 uursbegeleiding, zorg en toezicht. Voorbeelden: verzorgingshuizen, verpleeghuizen, instellingen voor gehandicapten of voor psychiatrische patiënten. In een levensloopbestendige wijk zijn alle woningen bij voorkeur driesterrenwoningen, zodat bewoners niet hoeven te verhuizen als ze beperkingen krijgen. Een deel van de woningen zal als viersterrenwoning gebouwd moeten zijn. Hoeveel dat er moeten zijn, hangt af van verschillende factoren. Wil men in deze wijk een evenredig deel van de mensen met beperkingen opvangen, of juist minder of juist meer? Bij het bepalen van de aantallen zijn de kengetallen van het Aedes-ActiZ kenniscentrum Wonen-Zorg bruikbaar. Tegelijkertijd weegt ook de samenstelling van de bevolking mee. Het kenniscentrum heeft rond 2003 scenario s gemaakt voor de mate van extramuralisering. De provincie Utrecht hanteert in haar beleid voor wonen, welzijn en zorg het andantescenario. Dat gaat uit van een gematigde vorm van extramuralisering. De veranderingen die het kabinet in 2011 heeft aangekondigd rond het scheiden van wonen en zorg, kunnen ertoe leiden dat de extramuralisering verdergaat dan dat scenario. Hoe dan ook moet een levensloopbestendige wijk zowel goed toegankelijke woningen hebben, als (kleinschalige) voorzieningen voor mensen die 24 uurszorg en -toezicht nodig hebben. Voor een deel is er sprake van communicerende vaten: tekorten in de ene vorm kunnen een extra vraag naar de andere woonvorm tot gevolg hebben.

11 Een overzicht van de verdeling van woningen in een gemiddelde wijk van inwoners, op basis van kengetallen (Aedes-ActiZ): Type woning Clusterwonen, beschermd wonen of groepswonen, behoefte aan zorg en 24 uurstoezicht Doelgroep % van woningvoorraad 0,5% Begeleid wonen, behoefte aan zorg en toezicht 0,7% Zelfstandig wonen in woonzorgcomplex (beschut wonen), behoefte aan ongeplande zorg en gevoel van beschutting 1,5% Zelfstandig wonen in integraal toegankelijke woningen behoefte aan ongeplande zorg 3,7% Levensloopbestendige woningen, alle overige 55-plussers 43,4% Gewone woningen alle overige inwoners 50,0% Totaal 100% Er zijn diverse rekenmodellen om te bepalen welke aantallen van welke woningen in een wijk wenselijk zijn. Die staan onder andere op de website van het Aedes-ActiZ Kenniscentrum Wonen-Zorg: Door bij het ontwerp van de woning al rekening te houden met mogelijke latere aanpassingen, kunnen de kosten van een woningaanpassing flink beperkt blijven. Een gemeente kan zo door bijtijds goede afspraken te maken flink besparen op de kosten van de Wmo-woningaanpassing. Het niveau van Woonkeur is meestal niet verplicht op te leggen. Maar een gemeente die vooraf bekendmaakt alle bouwplannen te toetsen op woonkeureisen, kan veel project-ontwikkelaars meekrijgen in proactief inspelen op aanpasbaarheid. 11 Een praktische variant In Zeist-Oost krijgen aanpassingen in eigen woningen door oudere eigenaar-bewoners zelf aandacht. Steeds meer mensen worden oud in een koopwoning en willen in hun vertrouwde woning blijven wonen als ze ouder worden. Dan is tijdig inspelen op mogelijke beperkingen erg belangrijk. De Provincie Utrecht heeft een woningtest ontwikkeld waarmee mensen zelf kunnen bekijken welke maatregelen in hun situatie gewenst zijn. Het is te verwachten dat gemeenten en dus ook de gemeente Zeist de spelregels voor een Wmo-woningaanpassing zullen aanscherpen. Ouderdom is immers vooraf te voorzien en bewoners kunnen in principe tijdig op de gevolgen daarvan inspelen. De gemeente Zeist gebruikt de woningtest van de provincie en organiseert diverse voorlichtingsavonden voor oudere bewoners van Zeist-Oost. 1.3 Woonomgeving Een levensloopbestendige wijk is een wijk waarin bewoners zich goed kunnen verplaatsen, zonder onnodige hindernissen tegen te komen. Een nieuwbouwwijk als Veenendaal-Oost kan direct zo worden ontworpen, dat hij voldoende toegankelijk en veilig is. Bovendien kunnen hier de woningen voor mensen met een zorgbehoefte in de directe omgeving van de voorzieningen geplaatst worden. In bestaande wijken ligt dat ingewikkelder. Er zijn voorbeelden waarbij er looproutes gemaakt worden van concentraties van woningen naar de meest elementaire voorzieningen. Die route kan dan met symbolen, bijvoorbeeld voetjes, worden aangegeven. Toegankelijkheid en veiligheid hebben veel te maken met sociale veiligheid en verkeersveiligheid. Kinderen moeten veilig naar school kunnen. En mensen die minder snel ter been zijn, moeten bij een verkeerslicht voldoende tijd hebben om over te steken. Zij moeten zich bovendien niet onveilig gaan voelen als ze langs een blinde gevel lopen.

12 Een rustpunt 12 Bewust naar de openbare ruimte en naar wegen kijken is essentieel. Wat is er nodig of wat zou anders ingericht moeten worden voor mensen met beperkingen, in de brede zin van het woord? En vanuit jonge gezinnen bekeken, is er dan nog meer of iets anders nodig? Vaak levert een wijkschouw met mensen die afhankelijk zijn van hulpmiddelen veel op: dan worden de hindernissen duidelijk. Er zijn verschillende aandachtsgebieden: Drempels en opstapjes; de woonomgeving moet zo ingericht zijn dat er geen (onnodige) hindernissen in de directe omgeving zijn. Dus geen trappen of trapjes om naar het winkelcentrum, gezondheidscentrum en buurtcentrum of wijkservicepunt te komen. Kwaliteitsbewaking bij de aanleg van de openbare ruimte is hierbij belangrijk, omdat een kleine kuil bij de overgang van weg naar stoep al een moeilijke hindernis wordt voor mensen met een rollator. Bolle bruggetjes bijvoorbeeld zijn niet geschikt voor mensen met rollators, kinderwagens of rolstoelen. En uiteraard moeten tegels die los of ongelijk liggen snel worden vervangen. Sociale veiligheid en rustpunten; voor mensen met een beperkt uithoudingsvermogen zijn voetgangersoversteekplaatsen en bankjes erg gewenst, vooral op de meestgebruikte routes naar de voorzieningen. Deze bankjes moeten zo staan dat ze aantrekkelijk zijn om te gebruiken. Staan ze bijvoorbeeld in een park of een parkachtige omgeving, dan moeten ze wel voldoende zicht op de omgeving geven. En als ze langs de weg staan, moet het verkeer (snel en langzaam) er niet te dicht langsrijden. Ook goede en veilige routes voor schoolgaande kinderen horen bij de sociale veiligheid. Kruispunten; vanwege de veiligheid worden kruispunten met voetgangersoversteekplaatsen verhoogd aangelegd. Voetgangers hoeven dan geen drempels te nemen maar het gemotoriseerd verkeer moet wel afremmen. Op de meestgebruikte routes helpen zebrapaden de onzekerder weggebruikers om over te steken. Vaak kan een levensloopbestendige woonomgeving uit het reguliere budget voor grijs en groen bekostigd worden. Zo n woonomgeving hoeft namelijk niet per se meer te kosten, maar vraagt vooral extra aandacht bij de voorbereiding van de maatregelen en kwaliteitsbewaking bij de uitvoering. Extra kosten zijn alleen aan de orde als het verwerken van alle maatregelen binnen het reguliere onderhoudsprogramma te veel jaren in beslag zou nemen en een versnelling wenselijk is. Kijk daarbij ook bijvoorbeeld naar het ITS-keurmerk van het Projectbureau Toegankelijkheid. Het bureau toetst naast de openbare gebouwen ook de inrichtingsplannen voor de openbare ruimten. In Zeist-Oost is een van de te leveren prestaties voor Zorgeloos Wonen, een plan van aanpak voor een levensloopbestendige infrastructuur. In de uitwerking hebben de betrokkenen ervoor gekozen niet alle openbare ruimte te toetsen op levensloopbestendigheid, maar om in te zoomen op de verbinding tussen de voorzieningenzone en de concentratie van senioren- en zorgwoningen aan de Arnhemse Bovenweg, en de verbinding tussen de voorzieningenzone en een sterk vergrijsd deel van de wijk (de Hoge Dennen). Om de bestaande fysieke infrastructuur te toetsen op toegankelijkheid, hebben de partijen de eerder al ontwikkelde Checklist voor toegankelijkheid openbare ruimte Zeist gebruikt. Een extern bureau heeft die opdracht uitgewerkt. Bij de uitvoering worden de bewoners van de wijk geraadpleegd, zodat zij ook hun eigen wensen en knelpunten kunnen doorgeven. Voor het herstructureringsdeel geldt de checklist sowieso. De architect heeft de checklist meegekregen als functionele eisen bij het planontwerp. In de bestaande delen van de wijk wacht de uitvoering nog op het beschikbaar komen van regulier budget.

13 1.4 Voorzieningenniveau Op het voorzieningenniveau spelen drie thema s een rol: ontmoeting, zorg en brede school. Ontmoeting Een levensloopbestendige wijk kan niet zonder ontmoetingsplekken. Juist voor kwetsbare wijkbewoners is het belangrijk dat zij in hun directe leefomgeving sociale contacten kunnen ontwikkelen. Maar ook voor andere wijkbewoners bevorderen contacten met buurtbewoners de leefbaarheid. Bepaalde omstandigheden stimuleren ontmoetingen. Het bekendste voorbeeld is wel het bankje bij de speelplaats van jonge kinderen, waar ouders met elkaar ervaringen kunnen uitwisselen. Ook de koffieautomaat bij de lokale supermarkt vervult zo n rol. In deze handreiking maken we onderscheid in de spontane ontmoeting ergens in de wijk en de georganiseerde ontmoeting in een daarvoor bestemd ontmoetingshuis, bijvoorbeeld een buurthuis, wijkservicepunt, brede school of sportkantine). In Veenendaal-Oost heeft ontmoeting een kenmerkende plaats gekregen. De hele wijk is doordrenkt van ontmoetingsgelegenheden. Ze variëren van aangebouwde veranda s aan de voorkant van de woningen in een buurtje, tot kleinschalige ontmoetingsplekken per buurt en twee grote multifunctionele voorzieningen in het hart van de wijk. De ontmoetingsplekken in de wijk stimuleren ontmoeting in de openbare ruimte. Door ook nog eens de bewoners te betrekken bij de inrichting van deze ruimten wordt de betrokkenheid van de bewoners bij de plek vergroot. Ontmoeting is een rode draad door het hele project. Om de kleinschalige, informele ontmoeting in de wijk mogelijk te maken is een goed stedenbouwkundig plan nodig bij nieuwbouw (zie Veenendaal-Oost). Ook moet ontmoeting meegewogen worden bij de infrastructuur en sociale veiligheid, liefst in een zo vroeg mogelijk stadium. De grootschaliger en georganiseerde ontmoeting vraagt gebouwen en dus investeringen. Ontmoeting is gebaat bij een combinatie van functies, zodat diverse doelgroepen iets van hun gading vinden in het gebouw. Vaak kiezen de partijen voor een multifunctionele accommodatie (MFA) waarin verschillende functies samenkomen. Daarbij is het belangrijk om: functies te combineren die elkaar inhoudelijk kunnen versterken (bijvoorbeeld een Wmo-loket en Centrum voor Jeugd en Gezin in combinatie met ontmoeting); een logische mix van functies te creëren. Combineer bijvoorbeeld een huisartsenpost met welzijn of sport met school en bso. Houd het aantal functies tegelijkertijd beperkt: te veel functies in een gebouw maken het niet herkenbaar; te zorgen voor een gezonde mix. Die moet niet-stigmatiserend zijn. Combineer dus niet alleen maar functies voor mensen met een ziekte of beperking; de inhoudelijke samenwerking te versterken. Samen in een gebouw is een hulpmotor, maar dan is er nog een gerichte aanpak nodig om elkaar inhoudelijk te versterken. Uiteindelijk wil je natuurlijk graag dat de organisaties een samenhangend aanbod realiseren. 13 Inmiddels zijn er al talloze MFA s in het land. Die laten in elk geval zien dat het besparingsmotief, dat vaak op de achtergrond meespeelt, meestal niet gehaald wordt. Weliswaar kan er bespaard worden op algemene ruimten, zoals Ontmoetingsplek De Speler in het Thorbeckepark

14 ontvangst- en vergaderruimten en technische ruimten, maar er zijn ook meerkosten. Die hebben allereerst te maken met langere en intensievere voorbereidingstijd om alle gebruikers op een lijn te brengen. Maar ook met de exploitatie. Zo is het beheer uitgebreider, omdat alle klantstromen in goede banen geleid moeten worden. Wie kiest voor een MFA moet dat dus doen vanwege inhoudelijke redenen en niet vanuit de gedachte om kosten te besparen. Zorg en gezondheidszorg Elke wijk van voldoende omvang vraagt om een huisartsenpost, Huisartsen Onder Een Dak (HOED) of gezondheidscentrum, ook een gewone wijk. Maar in een levensloopbestendige wijk zijn zorg en gezondheidszorg sowieso onmisbaar, vooral voor kwetsbare wijkbewoners. Die zorg kan allerlei vormen hebben, van een inloophuis en een wijkservicepunt tot dagverzorging, dagbehandeling, tijdelijke opnamekamers en andere vormen van respijtzorg. Maar ook kleinschalige of intramurale woonvoorzieningen voor mensen die 24 uurszorg en toezicht nodig hebben horen erbij. Praktisch al die vormen van zorg worden via de AWBZ bekostigd. Dat betekent dat anderen dan bijvoorbeeld de gemeente beslissen of ze wel of niet zo n voorziening willen realiseren. Daarom raden we sterk aan om alle zorgpartijen al bij de planvorming te betrekken, en ze te verbinden aan het plan. En als besluiten van een van de partijen niet passen in het totale plan, is van zorgpartij wisselen ook altijd nog een optie. 14 Hoe gaat dat bijvoorbeeld in Zeist-Oost? Daar is aan de Arnhemse Bovenweg een concentratie van ouderenzorgvoorzieningen. Het plan voor Zeist-Oost voorziet erin de intramurale capaciteit op de Arnhemse Bovenweg te reduceren en elders in de wijk zelfstandige zorgwoningen voor senioren en kleinschalige voorzieningen voor zwaarder zorgbehoevenden te realiseren. Toen de plannen gemaakt werden, waren er andere omstandigheden en spelregels voor de ouderenzorg dan op het moment dat er investeringsbeslissingen genomen moesten worden. De zorgorganisatie die aanvankelijk mee zou doen met nieuwbouw is afgehaakt. Inmiddels heeft een andere zorgorganisatie die wel kleinschalige woonvormen in de wijk wil organiseren de lege plek ingenomen. In Veenendaal-Oost is de zorg opgenomen in een MFA waarin alle partijen binnen een stichting samenwerken om integrale eerstelijnszorg te realiseren. Het verschil tussen vraag en aanbod voor de hele gemeente bepaalt welke zorgvoorzieningen in de wijk nodig zijn. De provincie Utrecht heeft voor veel gemeenten de vraag al in kaart gebracht. De gemeente bepaalt vervolgens samen met de lokale partijen hoe tekorten worden opgevangen en hoe eventueel de capaciteit over de wijken en de kernen wordt herverdeeld. Dat is vaak geen kwestie van een mathematisch model maar vooral van kansen grijpen waar ze zich voordoen. Een herstructureringswijk biedt dan mogelijkheden. Ook Ondiep liet dat zien. Hier waren cijfers, zoals bevolkingsaantallen en het aantal kwetsbare bewoners in de wijk wel relevant. Toch is vooral pragmatisch gekeken welke plekken in de wijk op de schop gingen, en welke daarvan zich leenden voor woon- en opvangvormen voor kwetsbaren. Schets multifunctionele accommodatie Zeist-oost Brede school Een levensloopbestendige wijk heeft speciale aandacht voor de groepen die vanwege beperkingen bijzondere voorzieningen nodig hebben. Tegelijkertijd is een levensloopbestendige een wijk voor iedereen, jong en oud, ziek en gezond, gericht op de wijk of breder gericht. Dat vraagt aandacht en voorzieningen voor alle groepen, inclusief kinderen. In alle drie de levensloopbestendige wijken in de provincie Utrecht, is gekozen voor brede scholen, omdat die een bredere functie in de samenleving vervullen. Een brede school is een netwerk van voorzieningen in en om

15 een of meer scholen. Daarbinnen werkt de school structureel en nauw samen met een of meer organisaties, bijvoorbeeld met kinderopvang, organisaties in de gezondheidszorg (consultatiebureau), welzijnsinstellingen, peuterspeelzalen, bibliotheken en instellingen voor sport en cultuur. Kinderen kunnen zich zodoende op allerlei manieren ontwikkelen. Het aanbod van de brede school wordt aangepast aan de behoeften van leerlingen, ouders en de buurt waarin de school staat. Een brede school biedt naast basisonderwijs vrijwel altijd buitenschoolse opvang en kinderopvang en/of peuterspeelzalen. Soms wordt dat gecombineerd met het CJG (Centrum voor Jeugd en Gezin) of met voorzieningen die een brede wijkfunctie hebben. In twee van de drie levensloopbestendige wijken hebben de betrokken partijen de wijkvoorzieningen niet fysiek gebundeld met de brede school. De school of scholen staan op andere plekken in de wijk dan de wijkvoorzieningen, zoals een ontmoetingscentrum. Natuurlijk kan voor activiteiten in de wijk wel gebruikgemaakt worden van zowel het ontmoetingscentrum als de brede school. In een actieve wijk, waar buurtbewoners veel samen organiseren, is immers behoefte aan diverse ruimten, klein en groot. In Veenendaal-Oost is de buurthuisfunctie gekoppeld aan de brede school in het Ontmoetingshuis. Juist deze combinatie van school en welzijn zorgt voor een goede ontmoetingsplek. 1.5 Dienstenpakket In een levensloopbestendige wijk is hard- en software nodig om er een wijk van te maken waar iedereen kan wonen. De software bestaat onder meer uit een dienstenpakket, participatie, welzijn en zorgleveringen. Per wijk kunnen steeds andere accenten gelegd worden, omdat die voorzieningen moeten aansluiten bij wat in die wijk gevraagd wordt. De gebouwen zijn de hardware. Het dienstenpakket is vaak gericht op de kwetsbaardere wijkbewoners. Tegelijkertijd kunnen de vitalere wijkbewoners ook een doelgroep zijn, maar dan vooral door als vrijwilliger het dienstenpakket mogelijk te maken. Verder kan juist ook de kwetsbare groep aan de slag als dienstverleners. Zo kunnen bijvoorbeeld mensen met een grote afstand tot de arbeidsmarkt werkervaring opdoen. Het dienstenpakket kan aansluiten bij wat de welzijnsorganisatie al in de hele gemeente biedt, zoals een klussendienst en een boodschappenservice. De basis ervan is dat de partijen samen met de wijkbewoners onderzoeken wat er in die specifieke wijk nodig is. Vaak wordt onderscheid gemaakt tussen haal- en brengdiensten. Haaldiensten hebben een sterke verbinding met het voorzieningenniveau; je haalt ze ergens anders op. Buiten de deur kun je bijvoorbeeld mensen ontmoeten, cursussen volgen en informatie verzamelen. De brengdiensten betreft zijn diensten die in of rond de eigen woning worden geleverd. Zij kunnen variëren van een boodschappendienst en klussendienst tot bijvoorbeeld informatiemakelaars. 15 Een belangrijk onderdeel voor de kwetsbare inwoners van een wijk is informatie en advies. Zij kunnen veel hebben aan persoonlijke adviseurs, bijvoorbeeld de ouderenadviseurs. In een levensloopbestendige wijk is er bijna altijd een informatiepunt, vaak in combinatie met het Wmo-loket. In Veenendaal-Oost werkt een initiatievenmakelaar, sinds In dat jaar arriveerden de eerste bewoners in de nieuwbouwwijk. Samen met hen, met diverse maatschappelijke maar ook met commerciële organisaties onderzoekt de initiatievenmakelaar waaraan de wijkbewoners behoefte hebben en waarvoor zij zich willen inspannen. Op dit moment onderzoekt de initiatievenmakelaar samen met hbo-studenten wat de behoeften zijn van de huidige bewoners en wat andere organisaties kunnen bieden. Zo wordt een programma gemaakt voor activiteiten in de tijdelijke buurtschapvoorziening (een voorloper van de nog te bouwen MFA het Ontmoetingshuis).

16 In Zeist-Oost is het anders aangevlogen. Op basis van de eerste documenten over Zorgeloos Wonen hebben de betrokken partijen onder de noemer zorgarrangementen een breed pakket aan zorg- en welzijnsdiensten benoemd: ondersteuning van de vrijwilligers. De ketenpartners organiseren samen die ondersteuning, bijvoorbeeld in de vorm van een maatje om ervaringen mee te delen; de geplande en ongeplande zorg samen beter en efficiënter organiseren; de huidige beschikbare diensten van de diverse aanbieders beter organiseren; ruimten zoals logeervoorziening, kortdurende opvang en crisisopvang beter benutten; dagbesteding en dagopvang combineren; samen domotica ontwikkelen. Wegwijzer informatievoorziening 16 Er waren ook plannen voor een klussendienst en een coördinator wijkservicedienst. Diverse organisaties hebben samen de zorgarrangementen uitgewerkt. Het voorlopige eindresultaat bestaat uit twee trajecten die wel sterk met elkaar verbonden zijn. Zo hebben de organisaties de hiervoor genoemde opsomming uitgewerkt en beschreven in tien producten die in de komende jaren vorm gaan krijgen, zoals een klussendienst en wijkwinkel. Allereerst komt er een wijkserviceteam waarin de professionals op de werkvloer verenigd worden om samen, met mandaat, de vragen uit de wijk op te lossen. Het wijkserviceteam wordt ook wel wijkteam+ genoemd omdat het bestaande wijkteam, dat vooral een fysieke en welzijnsinvalshoek kende (schoon, heel en veilig), wordt uitgebreid met professionals uit de zorgorganisaties. Dit wijkteam+ zal de bewoners actief benaderen. Waar mogelijk wordt de bewoner gestimuleerd om zelf met oplossingen te komen. Lukt dat niet, dan bekijkt het team wie of wat de bewoner kan ondersteunen. De een heeft misschien iemand nodig om samen boodschappen te gaan doen, de ander zoekt bijvoorbeeld bemiddeling richting (vrijwilligers)werk. Om goed te functioneren heeft het wijkteam+ voldoende vertrouwen en mandaat vanuit de eigen organisatie nodig. Het systeem gaat pas goed werken als echt de vraag van de klant leidend is en niet de procedures van de organisaties zelf. Het wijkteam+ begint zelf zo te werken en zal dat uitdragen binnen de afzonderlijke organisaties. Ook in Veenendaal-Oost en in Ondiep wordt gesproken over integrale zorg of samenwerking om zorg en aanbod beter op elkaar af te stemmen, maar ook om te zorgen voor meer afstemming tussen de organisaties onderling. Daar zijn de plannen echter minder ver uitgewerkt dan in Zeist-Oost. 1.6 Participatie en welzijn Het idee van een levensloopbestendige ontstaat vaak bij de professionele organisaties. Maar het kan pas slagen als het wordt ontwikkeld, uitgedacht en uitgewerkt in samenspraak met de wijkbewoners. Het welzijnswerk is daarop ingericht. De mooiste voorbeelden van participatie vinden we in Ondiep en in Veenendaal-Oost. In Ondiep, omdat de wijkbewoners daar in het begin bijzonder kritisch waren ten opzichte van de gemeente en van Mitros, de woningcorporatie die 90% van de woningen van de wijk verhuurt. En in Veenendaal, omdat daar sprake is van een nieuwbouwwijk en de bewoners niet bekend zijn voordat er daadwerkelijk gewoond kan worden. En toch is participatie daar als een van de centrale thema s benoemd. De betrokkenheid van bewoners in Ondiep blijkt uit de titel van levensloopbestendig wonen in die wijk. De bewoners herkenden zichzelf niet in levensloopbestendig ; levenslustig vonden ze veel passender en geschikter. Levenslustig Ondiep zei hen veel meer over de ambities voor de wijk. De Ondiepbewoners begonnen met een flinke dosis wantrouwen aan het traject. Ze waren eerder teleurgesteld geweest in de gemeente en corporatie. Beide hadden de verwachtingen die zij hadden gewekt niet waargemaakt, vonden de bewoners.

17 Alleen een open proces, waarbij op voorhand niets was dichtgetimmerd, kon dat wantrouwen doorbreken. En dat is grotendeels gelukt. Tijdens de startbijeenkomst is niet alleen gesproken over plannen voor de wijk, maar zijn bewoners en professionals ook de wijk ingetrokken om (met de camera) vast te leggen hoe het er in de wijk voor stond en wat er beter zou kunnen. Er was aandacht voor onveilige situaties, bereikbaarheid en de staat van het onderhoud. Zo werd duidelijk waaraan gewerkt moet worden. Bewoners zijn gedurende het hele ontwerpproces via een klankbordgroep betrokken gebleven. Wil je wijkbewoners meenemen en vasthouden, dan moet je helder communiceren en blijven uitleggen, maar ook duidelijk maken wat al gelopen races zijn. Tegelijkertijd moet je flexibiliteit tonen waar dat kan. Als jaren geleden al een besluit is genomen dat nu niemand meer kan onderschrijven of een warm hart toedraagt, moet het soms dan maar herzien worden. Zo was de aanpak in Ondiep, en daar zijn de bewoners zelfs medeproducent geworden. In Veenendaal was de start anders. Aangezien de bewoners nog niet bekend waren en ook de organisaties die actief zouden worden in de wijk nog niet, heeft de gemeente in het begin gewerkt met geïnteresseerde aanbieders. Zij zaten in het ontwerpteam en konden, vanuit hun ervaring met bewoners in andere delen van de gemeente, dat wat er in de wijk moest gebeuren vormgeven. Voor iedereen was op voorhand duidelijk dat het een wijk moest worden waarin mensen zich thuis voelen en waarvoor zij zich willen inzetten. Zelfwerkzaamheid was en is daarom een leidend principe. Het ontwerp stuurt daar ook op; het ontwerp en de inrichting stimuleren spontane ontmoetingen. Vervolgens is de stap kleiner om als bewoners iets te gaan organiseren. Nu de eerste bewoners er zijn, worden er ontmoetingen georganiseerd, bijvoorbeeld een kunstproject of een straatfeest. Nu nog door de initiatievenmakelaar of een professionele organisatie, maar straks gaan bewoners zelf ontmoetingen organiseren. Bovendien betrekt de gemeente de bewoners en de toekomstige bewoners intensief bij de inrichting van de openbare ruimten. Van speelplekken tot de eigen woonomgeving; op veel terreinen mogen bewoners meepraten over hun omgeving. De bewoners zijn daardoor sterker bij de eigen woonomgeving betrokken en de participatie versterkt de sociale cohesie. Op dit moment zijn er al projecten die door de bewoners zelf opgepakt worden. Zo gaat een groep bewoners een moestuin aanleggen. Ook kunst en cultuur worden zo ingezet. Het uitgangspunt bij elk kunstproject is dan ook participatie. Kunst en cultuur krijgen veel aandacht in de wijk. In 2011 is al gestart met enkele tijdelijke pionierskunstwerken en ook de komende jaren hebben kunst en cultuur een belangrijke ook bindende rol in de wijk. 17 Activiteit in Zeist In Zeist-Oost lag de nadruk op welzijn. Al in 2008 is daar een wijkcoach aan de slag gegaan om de wensen en behoeften van wijkbewoners te inventariseren. Daarnaast had de wijkcoach als opdracht het huidige aanbod van voorzieningen beter te laten aansluiten bij de vragen in de wijk. Dat laatste onderdeel is tot nu toe minder goed uit de verf gekomen; het wijkteam+ gaat er nu mee aan de slag. Verder is in Zeist-Oost het innovatief welzijn gestart (welzijn nieuwe stijl). Door intergenerationeel te werken, willen de betrokkenen een buurt creëren voor alle leeftijden, waarin de sociale samenhang en leefbaarheid zo is dat bewoners op een prettige manier met elkaar samenleven, en voor elkaar en hun omgeving zorgen. Zo kunnen kinderen bijvoorbeeld op bezoek gaan bij senioren, kunnen senioren actief worden op de basisschool of kunnen jongeren via een buddyproject gekoppeld worden aan senioren.

18 Een kunstproject in Veenendaal-Oost 1.7 Zorgleveranties 18 Als een wijk geschikt moet zijn voor iedereen, dus ook voor mensen met beperkingen, vraagt dat niet alleen de juiste woningen en activerend welzijn, maar ook goede zorgleveranties. Tot nu toe is er een verschil in wat geboden wordt in een zelfstandige woonsituatie en in beschermde woonvormen. De regering wil wonen en zorg gaan scheiden. Dat kan er op termijn toe leiden dat er geen onderscheid meer is tussen zelfstandig en intramuraal wonen. Deskundigen denken overigens dat het verschil nooit helemaal zal verdwijnen. Wij gaan voorlopig uit van het bestaande verschil, en besteden hier aandacht aan de zorgleveranties aan de zelfstandig wonende zorgvragers en aan bewoners van beschermde woonvormen. Zorg voor zelfstandig wonenden Thuiszorg, de verzamelnaam voor huishoudelijke verzorging, persoonlijke verzorging en verpleging, kan iedereen die dat nodig heeft, overal krijgen. Daarin maakt een levensloopbestendige wijk op het eerste oog geen verschil. Alleen zal de (toegankelijke) woning minder belemmeringen opwerpen voor zorgverlening, en kan de zorgverlening dus langer doorgaan. Een ander verschil tussen een gewone wijk en een levensloopbestendige wijk is de aandacht voor de eerstelijnszorg. In alle drie de wijken wordt gewerkt aan een gezondheidscentrum waarin huisartsen werken, maar ook bijvoorbeeld een apotheker, maatschappelijk werkers, fysiotherapeuten, verloskundigen en tandartsen. Natuurlijk zijn er ook in reguliere wijken gezondheidscentra (zie o.a. 1.4), maar in een levensloopbestendige wijk zijn ze vanzelfsprekender. Alle voorzieningen moeten aanwezig zijn om bewoners zo lang mogelijk zelfstandig in hun eigen woning te laten wonen. In Ondiep is het buurthuis aan het Boerhaaveplein verdwenen en verbouwd tot het gezondheidscentrum. De woningcorporatie heeft de verantwoordelijkheid voor de herontwikkeling op zich genomen; zij vindt het belangrijk dat de huurders kunnen vertrouwen op goede voorzieningen in de buurt. In het centrum gaat een grote huisartsenpraktijk samenwerken met een fysiotherapiepraktijk en een apotheek. Ook de maatschappelijk werkers van de welzijnsorganisatie houden er een spreekuur, net als de preventiewerkers van de GGD. Er zijn flexibele spreekuurruimten waar de longverpleegkundige, diëtiste en het bureau voor verslavingszorg regelmatig spreekuur houden. Een derde aandachtspunt in een levensloopbestendige wijk is de organisatie van de ongeplande zorg. Willen mensen zo lang mogelijk zelfstandig kunnen wonen, dan moeten zij zich veilig genoeg voelen om thuis te blijven wonen. Zij moeten dus zeker weten dat ze hulp krijgen, als ze die nodig hebben. Van oudsher wordt dat geregeld via alarmapparatuur die bij alarmering een signaal uitzendt naar een alarmcentrale. Die centrale schakelt vervolgens een mantelzorger of professionele hulp in. In de drie levensloopbestendige wijken is de organisatie van de ongeplande zorg verschillend opgepakt en uitgewerkt. Zo kiest Veenendaal voor ICT en domotica, om een basis te leggen

19 voor de ongeplande zorg. Of de ongeplande zorg ook anders wordt georganiseerd dan in de andere wijken van Veenendaal is nog niet bekend. In Zeist-Oost hebben de partijen besloten de ongeplande zorg met alle aanbieders in de wijk te organiseren. Het is de bedoeling uiteindelijk één systeem en één team te ontwikkelen dat alle ongeplande zorg in de avond en nacht op zich neemt. Dat wordt samengesteld vanuit de nachtdiensten die nu op de intramurale locaties draaien en de mobiele teams die de thuiszorg en Abrona (verstandelijk gehandicaptenzorg) momenteel bieden. Zorg voor niet-zelfstandig wonenden Er is een zekere uitwisselbaarheid tussen toegankelijke woningen en beschermde woonvormen. Zijn er in een wijk voldoende goed toegankelijke woningen waar ook mensen met een redelijk intensieve zorgvraag kunnen wonen, dan zal er minder vraag naar intramurale (beschermde) woonvormen zijn. Maar hoe toegankelijk een woning ook is, er kan een moment komen dat een andere woonvorm wenselijk is, bijvoorbeeld als er 24 uurstoezicht nodig is. In een levensloopbestendige wijk wordt die behoefte ingevuld met kleinschalig beschermd wonen, zodat bewoners niet naar een verpleeghuis elders hoeven. Bovendien kunnen mantelzorgers en buren dan gemakkelijk op bezoek blijven komen en hand- en spandiensten verrichten. Ook deze behoefte krijgt in de wijken steeds een andere invulling. Veenendaal-Oost wil wonen en zorg voor 100% scheiden. Omdat alle woningen levensloopbestendig worden gebouwd en later gemakkelijk aan te passen zijn, zijn er geen intramurale voorzieningen in de wijk gepland. Wel zijn er afspraken gemaakt over bijzondere doelgroepen. In het eerste deel van de wijk (Buurtstede) lopen drie woonprojecten voor bijzondere doelgroepen. Er is een project voor ouderen; boven het gezondheidscentrum en er zijn twee kleinschalige projecten voor jongere autisten. In de planvorming waren de partijen er daarbij van uitgegaan dat ten minste 65% van de woningen met een brede beukmaat gerealiseerd zou worden. Dan zijn alle primaire leefruimten op de begane grond of gemakkelijk op de begane grond te realiseren. Ook de overige woningen zouden een beukmaat hebben van minimaal 5,4 breed maar liever nog van 6 meter breed. Uiteindelijk is ervoor gekozen minder woningen met een brede beukmaat te bouwen, omdat die ook weer duurder zouden moeten zijn. Daarom moeten de partijen alsnog overwegen of er voor zorgvragers die intensieve zorg nodig hebben niet toch geclusterde woonvormen nodig zijn. Volgens de demografische behoefteberekening zal in Veenendaal-Oost in 2020 structureel zorg en ondersteuning gerealiseerd moeten zijn voor: 50 mensen met een verstandelijke beperking die ondersteuningsvragen hebben die gerelateerd zijn aan wonen; 90 mensen met een fysieke functiebeperking met ondersteuningsvragen; 357 ouderen met ondersteuningsvragen die gerelateerd zijn aan wonen; 120 bewoners die zorg van de GGZ krijgen, en ondersteuningsvragen rond wonen hebben; 180 mensen met 24 uurszorg en -toezicht. 19 In Ondiep zijn drie buurten aangepakt als onderdeel van het levensloopbestendig maken. In het Thorbeckepark ligt de nadruk op ontspanning, welzijn en cultuur In en rond het Boerhaaveplein wordt gefocust op ontmoeten en samenleven voor jong en oud, met onder meer seniorenwoningen, een woonvoorziening voor dementerende ouderen en een aantal rolstoelwoningen. De Plantagebuurt is bedoeld als woonservicezone met een combinatie van verzorgd, beschut en beschermd wonen. In Zeist-Oost is extramuraliseren van bestaande capaciteit een belangrijk onderdeel. In een deel van de wijk is een grote concentratie van seniorenwoningen en intramuraal verblijf. Het is de bedoeling een deel van de intramurale capaciteit te verplaatsen naar kleinschalige eenheden en zorgwoningen elders in de wijk. Er zijn nu plannen voor een MFA en 24 zorgwoningen, nog steeds wel in een beschermde woonvorm. Elders in de wijk, nabij de voorzieningen, moeten nog ten minste 76 zelfstandige zorgwoningen worden gebouwd, om het totaal van ten minste 100 zorgwoningen te halen. 1.8 Duurzaamheid Duurzaamheid kan heel goed een onderdeel zijn van een levensloopbestendige wijk. Het is immers de bedoeling dat het een wijk is waar iedereen prettig kan wonen. Dan richt je je er ook op dat toekomstige generaties goed in de wijk kunnen wonen. Dat gebeurt in de eerste plaats door woningen zo te bouwen dat er weinig verbouwingen nodig

20 zijn om goed zorg te kunnen verlenen. Dat is sowieso al duurzaam gebruik van grondstoffen. Het duurzaamheidsprincipe is het verst uitgewerkt in Veenendaal-Oost. Niet alleen is daar zo veel mogelijk rekening gehouden met dubbel grondgebruik, er is ook een nieuw systeem van energiewinning gekoppeld aan de wijk. De woningen in Buurtstede worden aangesloten op een centrale warmtevoorziening op basis van warmte-koudeopslag. Hiermee wordt minimaal 25% CO 2 bespaard. Aanleg, exploitatie, beheer en onderhoud zijn in handen van DEVO, een bedrijf waarin de gemeente Veenendaal en Quattro Energie participeren. Bovendien wordt in Veenendaal gewerkt aan een natuurhuis. Dat is een MFA, bij voorkeur samengesteld door bestaande boerderijgebouwen te hergebruiken, waar veel zaken rond natuurgebruik samenkomen. Zo kunnen bijvoorbeeld de scouting, IVN en natuureducatie, een vogelaarsclub, dagbesteding/arbeidsrehabilitatie voor bijzondere doelgroepen en bosbeheer de accommodatie gebruiken. Hoe precies, dat hangt nog af van de specifi eke invulling van de initiatiefnemer(s). Een mooi voorbeeld van verbindingen, gekoppeld aan duurzaamheid, is ook het kunstproject dat 2010 van start ging: Nieuwe Piepers. De kunstenaar heeft hier in een nog niet bebouwd gebied een aardappelveld gerealiseerd. Dit veld is samen met bewoners ingepoot. Via een website konden bewoners tips krijgen over het leven in een nieuwbouwwijk en tips over wat je met aardappelen kunt doen. Een paar maanden later zijn de piepers met een happening samen met bewoners gerooid. Van een deel van de oogst zijn frites gebakken voor de kinderen. Het kunstproject is zeer geslaagd, want de bewoners deden enthousiast mee. En het heeft bewoners geïnspireerd: zij hebben het plan opgevat een moestuin in de wijk te starten. Ten slotte geeft de gemeente sinds 2010 actief informatie over energiebesparing en duurzaamheid in de woning. Ook kunnen de bewoners in Veenendaal-Oost een maatwerkadvies energiebesparing laten opstellen. 1.9 Mobiliteit 20 Mobiliteit krijgt niet in elke levensloopbestendige wijk evenveel aandacht. Toch heeft levensloopbestendigheid ook te maken met hoe je met de mobiliteitsvragen omgaat. Onder de noemer levensloopbestendige infrastructuur wordt al rekening gehouden met een woonomgeving waarin mensen zich goed kunnen verplaatsen. Alleen in Veenendaal- Oost is specifi ek aandacht voor levensloopbestendig openbaar vervoer. In dat plan is ruimte gemaakt voor openbaar vervoer dat tegemoetkomt aan de grote diversiteit aan vervoersvragen. De uitgangspunten daarbij zijn dat het openbaar vervoer: goed toegankelijk is; verbinding met voorzieningencentra biedt; aansluiting biedt op vervoer van hogere orde, zoals regiovervoer of vervoer de wijk uit. Vanuit de levensloopbestendigheid worden extra eisen gesteld aan de kwaliteit en gebruiksmogelijkheden van het openbaar ververvoer. Daarbij zou een pendeldienst het beste passen, maar zelfs in een volgroeide wijk van woningen is een pendeldienst niet rendabel. De gemeente heeft dan ook diverse varianten onderzocht. De aandacht voor openbaar vervoer heeft zich overigens al uitbetaald. Bij een nieuwbouwwijk is het gebruikelijk dat het openbaar vervoer pas gaat rijden als er al veel woningen staan. Uit exploitatieoogpunt bekeken niet onlogisch, alleen is vervolgens bijna iedereen al ingesteld op het zelf organiseren van het vervoer. In Veenendaal-Oost is het met behulp van de provincie gelukt om de (buurt)bus al te laten rijden vanaf de oplevering van de eerste woningen. Zodoende kunnen mensen dus gemakkelijker kiezen tussen openbaar vervoer en eigen vervoer. Verder voorziet het plan in goede, snelle fi etsverbindingen met het centrum van Veenendaal. Buurtbus

21 2 Aan de slag Een levensloopbestendige wijk komt er niet vanzelf. Niet alleen zijn er veel organisaties en wijkbewoners bij betrokken, ook neemt het hele proces veel jaren in beslag. De betrokken partijen moeten daarom een mix hebben van vasthouden aan de visie en tegelijkertijd voldoende flexibiliteit houden om te kunnen inspelen op veranderde omstandigheden. In de beschrijving van het proces volgen we de onderdelen van projectmatig werken: van initiatieffase tot realisatiefase. Dit geeft weliswaar een bruikbare indeling van het proces, maar laat ook zien dat de werkelijkheid zich niet houdt aan een mooi projectplan. 2.1 Initiatieffase: ideevorming en start Meestal komt het idee van een levensloopbestendige wijk allereerst vanuit de professionele organisaties en minder vanuit de wijkbewoners. Zo ging het in elk geval in de drie wijken die in deze handreiking voor het voetlicht komen. De provincie speelde daarin zelf ook een rol. Zij was namelijk in 2003 gestart met het project Nieuw Wonen, en wilde daarmee ten minste één nieuwbouwwijk en één bestaande wijk levensloopbestendig maken. En uiteraard hielp het de wijken dat daar ook subsidies aan verbonden waren, zodat de extra kosten of de transformatiekosten voor een groot deel gedekt konden worden. Maar dat is slechts een deel van het verhaal. Want zonder enthousiasme en bevlogenheid op het lokale niveau komt die levensloopbestendige wijk er niet. Tenslotte moeten de belangrijke spelers op wijkniveau de invulling van een levensloopbestendige wijk vormgeven. De start en het idee komen vaak op als er een concreet probleem of vraagstuk speelt. Wordt er een nieuwe wijk ontwikkeld, zoals in Veenendaal, dan denken de diverse partijen altijd na over de identiteit van die wijk en welke aanvullingen op bestaande wijken er nodig zijn. Maar uiteindelijk ligt in veel nieuwbouwwijken een sterke focus op jonge gezinnen. Dan komt men er pas jaren later achter dat er niets of te weinig is voor de oudere jeugd of voor mensen met beperkingen. Veenendaal-Oost is in dat opzicht heel bijzonder: van meet af aan wilden de betrokkenen een wijk ontwerpen die mensen in willekeurig welke levensfase, ongeacht levensomstandigheden, huishoudensamenstelling en culturele achtergrond, optimale mogelijkheden biedt voor alle vormen van fysieke en geestelijke activiteit en zelfontplooiing en die een woningaanbod en voorzieningenniveau heeft dat daartoe is uitgerust. 1 Vooral ontmoeting en sociale samenhang, samen met ondernemerschap, vormen kernbegrippen in deze wijk. Voor Ondiep lag de start anders. Het is een bestaande wijk, waar de noodzaak om fysiek in te grijpen zo langzamerhand dominant werd, maar waar bewoners weinig vertrouwen hadden in de gemeente of in de woningcorporatie Mitros. Daar kwam het provinciale project Nieuw Wonen als geroepen; het was net de trigger die nodig was om mensen en organisaties bijeen te brengen. Er lagen al plannen, maar deze konden goed worden omgevormd, zodat levensloopbestendigheid er een plaats in kreeg. Zeist-Oost startte net weer iets anders. Waar Ondiep al redelijk vergevorderde plannen had, ook op sociaal-maatschappelijk terrein, had Zeist die nog niet zo. Er waren wel plannen om Kerckebosch (een onderdeel van Oost) te 21 Bouw ontmoetingsplek Thorbeckepark gestart 1 Defi nitie van ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid uit januari 2002 die het startpunt vormde voor een levensloopbestendig Veenendaal-Oost.