SECUNDAIR ONDERWIJS FUNDAMENTEEL GEDEELTE

Transcriptie

1 SECNDAIR ONDERWIJS Onderwijsvorm: TSO Graad: Derde graad Jaar: eerste en tweede leerjaar Studiegebied: Chemie FNDAMENTEEL GEDEELTE Optie(s): Techniek wetenschappen Vak(ken): TV Toegepaste chemie 3 lt/w Vakkencode: WW-k Leerplannummer: 2002/249 (vervangt 97178) Nummer Inspectie: 2002/153//1/I/SG/1/III/ /D/

2 TSO 3de graad optie Techniek-wetenschappen 1 INHOD Visie...2 Beginsituatie...3 Algemene doelstellingen...4 Leerplandoelstellingen / Leerinhouden / Specifieke wenken...6 Algemene pedagogisch-didactische wenken...24 Minimale materiële vereisten...28 Evaluatie...29 Bibliografie...31

3 TSO 3de graad optie Techniek-wetenschappen 2 VISIE De studierichting Techniek-wetenschappen is vooral bedrijfsgericht, zonder de algemene vorming te verwaarlozen. Deze studierichting laat een brede waaier van verdere studiemogelijkheden toe. Ze vormt vooral een goede aanloop naar hogere studies in de ecologie, maar leidt eveneens tot hele reeks andere beroepen. De Toegepaste chemie is vooral een ondersteunend vak, waarin heel wat basiskennis en vaardigheden aangebracht worden. Dit verhoogt de efficiëntie van het leerproces voor de aanverwante vakken. Profiel van de leerlingen: de studierichting Techniek-wetenschappen richt zich naar de goed gemiddelde tot begaafde leerling, die zich vanuit zijn belangstellingssfeer richt op wetenschappelijke fenomenen en op techniek. Niet de theorie vormt het uitgangspunt, maar wel het waarnemen en het experimenteren in het schoollaboratorium.

4 TSO 3de graad optie Techniek-wetenschappen 3 BEGINSITATIE Bepaling van de leerlingengroep Dit leerplan is van toepassing op de leerlingengroep die in de derde graad TSO de studierichting Techniek-wetenschappen volgt. Het deelvak Algemene chemie met 2 lestijden in het eerste leerjaar en met 2 lestijden in het tweede leerjaar, is ook van toepassing voor de studierichtingen Chemie en Farmaceutisch-technisch assistent, zodat het samen zetten met leerlingen van deze studierichtingen toegelaten is. Beginsituatie Er wordt uitgegaan van het feit dat de leerlingen die deze studierichting in de derde graad aanvatten de minimumdoelstellingen voor het vak chemie van de tweede graad ASO of TSO hebben bereikt. Dit leerplan sluit aan op het leerplan Chemie van het tweede leerjaar van de tweede graad ASO of TSO. Van deze leerlingen wordt verwacht dat zij de basisbegrippen van de chemie beheersen: zuivere stoffen en mengsels, fysische en chemische stofeigenschappen, indeling van de elementen, atoombouw en chemische binding, formules en reactievergelijkingen, zuren, basen en zouten. Een beknopte herhaling van sommige basisbegrippen kan noodzakelijk zijn.

5 TSO 3de graad optie Techniek-wetenschappen 4 ALGEMENE DOELSTELLINGEN Deze algemene doelstellingen worden op een voor de derde graad aangepast beheersingsniveau aangeboden. Ze worden, iedere keer waar mogelijk, in concrete lesdoelstellingen omgezet. 1 Onderzoekend leren / leren onderzoeken Met betrekking tot een concreet wetenschappelijk of toegepast wetenschappelijk probleem, vraagstelling of fenomeen kunnen de leerlingen 1 relevante parameters of gegevens aangeven, hierover informatie opzoeken en deze oordeelkundig aanwenden; 2 een eigen hypothese (bewering, verwachting) formuleren en aangeven hoe deze kan worden onderzocht; 3 voorwaarden en omstandigheden die een hypothese (bewering, verwachting) weerleggen of ondersteunen, herkennen of aangeven; 4 ideeën en informatie verzamelen om een hypothese (bewering, verwachting) te testen en te illustreren; 5 omstandigheden die een waargenomen effect kunnen beïnvloeden, inschatten; 6 aangeven welke factoren een rol kunnen spelen en hoe ze kunnen worden onderzocht; 7 resultaten van experimenten en waarnemingen afwegen tegenover de verwachte, rekening houdend met de omstandigheden die de resultaten kunnen beïnvloeden; 8 resultaten van experimenten en waarnemingen verantwoord en bij wijze van hypothese, veralgemenen; 9 experimenten of waarnemingen in de klas met situaties uit de leefwereld verbinden; 10 doelgericht, vanuit een hypothese of verwachting, waarnemen; 11 waarnemings- en andere gegevens mondeling en schriftelijk verwoorden en weergeven in tabellen, grafieken, schema's of formules; 12 alleen of in groep, een opdracht uitvoeren en er een verslag over uitbrengen. 2 Wetenschap en samenleving De leerlingen kunnen met betrekking tot vakinhoudelijke doelstellingen 13 voorbeelden geven van mijlpalen in de historische en conceptuele ontwikkeling van de chemie en ze in een tijdskader plaatsen; 14 met een voorbeeld verduidelijken hoe de genese en de acceptatie van nieuwe begrippen en theorieën verlopen; 15 de wisselwerking tussen de chemie, de technologische ontwikkeling en de leefomstandigheden van de mens met een voorbeeld illustreren; 16 een voorbeeld geven van positieve en nadelige (neven)effecten van chemische toepassingen; 17 met een voorbeeld sociale en ecologische gevolgen van chemische toepassingen illustreren; 18 met een voorbeeld illustreren dat economische en ecologische belangen de ontwikkeling van de chemie kunnen richten, bevorderen of vertragen; 19 met een voorbeeld de wisselwerking tussen natuurwetenschappelijke en filosofische opvattingen over de werkelijkheid illustreren; 20 met een voorbeeld verduidelijken dat natuurwetenschappen (i.c. chemie) behoren tot cultuur, nl. verworven opvattingen die door meerdere personen worden gedeeld en die aan anderen overdraagbaar zijn; 21 met een voorbeeld de ethische dimensie van natuurwetenschappen (i.c. chemie) illustreren.

6 TSO 3de graad optie Techniek-wetenschappen 5 3 Attitudes De leerlingen 22 zijn gemotiveerd om een eigen mening te verwoorden; 23 houden rekening met de mening van anderen; 24 zijn bereid om resultaten van zelfstandige opdrachten objectief voor te stellen; 25 zijn bereid om samen te werken; 26 onderscheiden feiten van meningen of vermoedens; 27 beoordelen eigen werk en werk van anderen kritisch en objectief; 28 trekken conclusies die ze kunnen verantwoorden; 29 hebben aandacht voor het correct en nauwkeurig gebruik van wetenschappelijke terminologie, symbolen, eenheden en data; 30 zijn ingesteld op het veilig en milieubewust uitvoeren van een experiment; 31 houden zich aan de instructies en voorschriften bij het uitvoeren van opdrachten. Labo chemie: Na een les of een lessenreeks kunnen de leerlingen: - veilig en verantwoord omgaan met stoffen en chemisch afval, gevarensymbolen interpreteren en R- en S-zinnen opzoeken; - het juiste materiaal kiezen en het op de geschikte manier gebruiken; - voor de gebruikte stoffen de IPAC-nomenclatuur toepassen; - voor de gebruikte grootheden de SI-eenheden geven; - de veiligheidsvoorschriften toepassen; - zin voor hygiëne vertonen; - het belang van veiligheid en hygiëne in het laboratorium aangeven; - in groepsverband werken; - de principes van wetenschappelijk werk aangeven; - het belang van de chemie i.v.m. het milieu aantonen; - de algemene kennis van chemische reacties toepassen; - een opstelling schematisch tekenen; - een aantal laboratoriumhandelingen en preparatieve technieken uitvoeren; - de theoretische achtergronden van de laboratoriumhandelingen beschrijven; - de preparatieve technieken toepassen bij de bereiding van een aantal stoffen; - verslagen van deze bereidingen maken; - grafieken aan de hand van hun waarnemingen opstellen; - het belang van chemische kennis in verschillende opleidingen en beroepen illustreren. De hiernavolgende leerplandoelstellingen worden opgesplitst in: basisdoelstellingen (minimumdoelstellingen): ze moeten voor 90% door alle leerlingen bereikt worden; uitbreidingsdoelstellingen (maximumdoelstellingen): voorafgegaan door ""; ze leiden tot gedifferentieerd werken. Ze kunnen niet verplicht worden voor alle leerlingen.

7 TSO 3de graad optie Techniek-wetenschappen 6 LEERPLANDOELSTELLINGEN / LEERINHODEN / SPECIFIEKE WENKEN Deelvak: algemene chemie LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHODEN SPECIFIEKE WENKEN De leerlingen kunnen: - de algemene structuur van het atoom weergeven en uitleggen; - de samenstelling en de eigenschappen van de kern geven; - eigenschappen van protonen en neutronen opsommen; - protonen(ge)tal, neutronen(ge)tal, nucleonen(ge)tal kenschetsen; - de betekenis van de begrippen isotope nucliden, nuclidemassa, gemiddelde atoommassa verwoorden; - de eenheid van atoommassa kenschetsen; - het gedrag en de eigenschappen van het elektron beschrijven; - de structuur van de elektronenmantel beschrijven; - het atoommodel van Rutherford met het atoommodel van Bohr vergelijken; - het maximum aantal elektronen per schil weergeven; 1 Atoombouw 1.1 Algemene structuur van het atoom: het elektron de kern 1.2 Atoommassa: protonengetal, neutronengetal, nucleonengetal isotope nucliden atoommassa-eenheid 1.3 Structuur van de elektronenmantel energieniveaus 1 Atoombouw en Periodiek systeem: max. 5 lessen De leerlingen hebben reeds voldoende basiskennis van atoombouw opgedaan in de tweede graad. Ook in de lessen fysica wordt atoombouw behandeld, zodat overleg met de leerkracht fysica noodzakelijk is. Een korte herhaling en uitdieping, bv. aan de hand van een historisch overzicht i.v.m. de ontdekking van de atoombouw, is hier op zijn plaats. Een website met veel informatie over de geschiedenis van de scheikunde is: Nucleonen: protonen en neutronen Aangeven dat de energieniveaus overeenstemmen met schillen en sub-schillen (s, p, d en f).

8 TSO 3de graad optie Techniek-wetenschappen 7 LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHODEN SPECIFIEKE WENKEN - het verband tussen de atoomstructuur en de indeling van de elementen in perioden en in groepen van het periodiek systeem geven; - het periodieke verloop van fysische en van chemische eigenschappen van enkelvoudige stoffen verklaren; verband tussen het periodiek systeem en de atoomstructuur Het verband tussen aantal atomen in een horizontale reeks van het periodiek systeem en de atoomstructuur. Het verband tussen het aantal schillen en de plaats in een zelfde groep van het periodiek systeem. Een waardevolle website: Eigenschappen van niet-metalen en van metalen (metaalbinding) en het praktisch belang van niet-metalen, metalen en legeringen kan hier herhaald worden. - het duaal karakter van het elektron uitleggen; - de betekenis van de kwantumgetallen verwoorden; - de verbodsregel van Pauli toepassen; Kwantumtheorie kwantumgetallen verbodsregel van Pauli Omdat het uitdiepen van de kwantumtheorie erg theoretisch en tijdrovend is, beperkt men zich tot het aanbrengen van het duaal karakter (deeltje versus golf) van het elektron. In de lessen fysica wordt hier, ook in verband met de aard van het licht, meer aandacht aan besteed. 2 Chemische binding 2 Chemische binding: max. 7 lessen - het verband leggen tussen de elektronenconfiguratie en de ionisatie-energie; - de begrippen ionisatie-energie, elektronenaffiniteit en roosterenergie omschrijven; - de kristalstructuur van ionverbindingen beschrijven; - de samenstelling van ionverbindingen weergeven; - uit formules van ionverbindingen de namen afleiden en vice versa; 2.1 Ionbinding ionisatie-energie elektronenaffiniteit roosterenergie kristalstructuur van ionverbindingen De leerlingen hebben reeds voldoende basiskennis van de atoom- en ionbinding opgedaan in de tweede graad. In plaats van een systematische behandeling kan de herhaling en uitdieping van dit onderwerp het best gebeuren als de gelegenheid zich voordoet. Zo kan de ionbinding en het bestaan van dipolen bij de uitwerking van zouten in water beschreven worden - eigenschappen van ionenverbindingen afleiden en met voorbeelden illustreren;

9 TSO 3de graad optie Techniek-wetenschappen 8 LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHODEN SPECIFIEKE WENKEN - eigenschappen van atoomverbindingen geven en verklaren; - lewisstructuurformules schrijven; - het begrip datieve binding met eigen woorden uitleggen; - het begrip mesomerie uitleggen; - het begrip dipoolmolecule omschrijven; - de overgang van atoombinding naar ionbinding uitleggen met het verschil in elektronegatieve waarde; 2.2 Atoombinding lewisstructuren datieve binding mesomerie dipoolmoleculen De atoombinding kan best herhaald en uitgediept worden bij de behandeling van de koolstofchemie; Het schrijven van lewisstructuren kan ingeoefend worden bij de behandeling van de oxozuren. De ruimtelijke bouw van moleculen kan met behulp van het sterisch getal afgeleid worden. Een reeks van goede oefeningen is te vinden op de website: - moleculekristallen kenschetsen; - met voorbeelden de begrippen kristalwater en hydratatie verduidelijken; 3 Stoichiometrie 3 Stoichiometrie: ca. 6 lessen - het aantal beduidende cijfers bepalen van een meetresultaat, rekening houdend met de nauwkeurigheid van de gebruikte apparatuur; 3.1 Nauwkeurigheid en beduidende cijfers Afspraken rond het gebruik van het aantal beduidende cijfers en de gebruikte methode gebeurt in overleg met de leerkrachten fysica en wiskunde. - het verband leggen tussen de procentuele samenstelling van een stof (aantal g van elk element in 100 g van de stof) en de verhoudingsformule van die stof; 3.2 Verhoudingsformules

10 TSO 3de graad optie Techniek-wetenschappen 9 LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHODEN SPECIFIEKE WENKEN - het gehalte van een opgeloste stof in de oplossing weergeven als (stofhoeveelheid)concentratie, massaconcentratie, massafractie, volumefractie, stofhoeveelheidfractie; 3.3 Samenstelling van oplossingen - stoichiometrische vraagstukken maken met gebruikmaking van de massa, het volume, de dichtheid en zo nodig de algemene gaswet, alsook van het gehalte van oplossingen; - vraagstukken maken over het begrip overmaat en het rendement; 3.4 Stoichiometrische vraagstukken Nadat de leerlingen de techniek voor het oplossen van stoichiometrische vraagstukken hebben aangeleerd, zal dit verder ingeoefend worden telkens waar van toepassing, bv. tijdens de lessen organische chemie, het uitvoeren van zuur-basereacties en redoxreacties. 4 Drijfveren van reacties 4 Drijfveren van reacties: ca. 8 lessen - de wet van behoud van energie formuleren; 4.1 Energie en enthalpie - uitleggen waarom een stof inwendige energie bezit die afhangt van de aard van de bindingen, de aggregatietoestand en de temperatuur; - de enthalpieverandering H van een stof definiëren als verandering van de energie-inhoud; - uitleggen dat het verbreken van bindingen gepaard gaat met H > 0 en dat het vormen van bindingen gepaard gaat met H < 0; Enthalpie (symbool H, van Heat) is gedefinieerd als de inwendige energie (= ) van het systeem plus de druk (p) vermenigvuldigd met het volume (V) van het systeem. H zegt iets over de arbeid (W) die een systeem in een adiabatische toestand (zonder warmte-uitwisseling met de omgeving) levert: W, verricht door een systeem is gelijk aan de afname van H. - experimenteel nagaan of een reactie exotherm is of endotherm; - het verband leggen tussen het teken van H en het exotherm of endotherm karakter van de reactie; 4.2 Thermochemie Afhankelijk van de diepgang van de behandeling van energetische aspecten van chemische reacties in de tweede graad, zal dit onderdeel meer of minder uitgebreid aan bod komen.

11 TSO 3de graad optie Techniek-wetenschappen 10 LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHODEN SPECIFIEKE WENKEN - vormingsenthalpie definiëren; - in een tabel de vormingsenthalpie van een samengestelde stof opzoeken; - de reactie-enthalpie berekenen uit de vormingsenthalpieën van de reactieproducten en van de uitgangsstoffen; - de wet van Hess formuleren; - steunend op de wet van Hess en op een tabel van vormingsenthalpieën, eenvoudige thermochemische berekeningen uitvoeren; - stoichiometrische berekeningen maken waarin thermochemische problemen voorkomen. - entropie als een maat van wanorde definiëren; - de relatie tussen (vrije) energie, enthalpie en entropie aangeven; vormingsenthalpie wet van Hess 4.3 Entropie Entropie (symbool S). kan gezien worden als een maat voor wanorde (chaos). In een gesloten systeem (geen uitwisseling met de omgeving) kan S nooit afnemen, dus de wanorde in een gesloten systeem kan alleen stijgen. Voor uitleg over enthalpie en entropie: - de definitie van reactiesnelheid geven; - uitleggen dat in reacties (in de meeste gevallen) bestaande chemische bindingen worden verbroken en nieuwe worden gevormd; - beredeneren dat deeltjes van de uitgangsstoffen met mekaar effectief moeten botsen om te kunnen reageren; 5 Reactiesnelheid 5.1 Reactiesnelheid en effectieve botsingen 5 Reactiesnelheid: ca. 8 lessen Het verband leggen tussen het toenemen van het aantal effectieve botsingen per seconde en het toenemen van de reactiesnelheid

12 TSO 3de graad optie Techniek-wetenschappen 11 LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHODEN SPECIFIEKE WENKEN - uit het eenvoudig corpusculair kinetisch model van de materie afleiden dat het aantal effectieve botsingen tussen de reagerende deeltjes vergroot door het toenemen van de verdelingsgraad van de stof (en dus van de contactoppervlakte), de concentraties en de temperatuur; - de moeilijkheid omschrijven dat niet elke botsing van deeltjes effectief is; - beredeneren dat het geactiveerde complex eerst kan ontstaan als de kinetische energie van de afzonderlijke deeltjes bij een effectieve botsing met een hoeveelheid energie, de z.g. activeringsenergie, is toegenomen; - weergeven dat de meeste reacties in verschillende stappen, de z.g. "elementaire reacties", verlopen en dat hoofdzakelijk de traagste stap de reactiesnelheid van het totale proces bepaalt; - het verband leggen tussen de wijziging van het reactiemechanisme door toevoeging van een katalysator en het ontstaan van een nieuw reactiemechanisme met een kleinere activeringsenergie; - geschikte experimenten interpreteren als bevestiging van de invloed van de verschillende factoren op de reactiesnelheid. 5.2 Factoren die de reactiesnelheid beïnvloeden: De factoren die de reactiesnelheid beïnvloeden worden verklaard d.m.v. de botsingstheorie en reactiemechanismen Factoren die onderzocht en verklaard worden zijn: de aard van de reagerende deeltjes; de katalysator of de inhibitor; de verdelingsgraad van de stof; de concentraties; de temperatuur. - voor een algemene reactie, waarbij de uitgangsstoffen zich in dezelfde fase bevinden, de snelheidswet schrijven; - de snelheidsconstante (k) als functie van de temperatuur en van de eventueel gebruikte katalysator kenschetsen; 5.3 Chemische snelheidswet Voor een reactie a A + b B > x X + y Y +... waarbij A, B,... zich in dezelfde fase bevinden is de uitdrukking van de algemene chemische snelheidswet voor het ogenblik (t) v t = k. [A] m t. [B] n t ; waarbij de exponenten m, n,... niet uit de reactievergelijking afleidbaar zijn.

13 TSO 3de graad optie Techniek-wetenschappen 12 LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHODEN SPECIFIEKE WENKEN - het belang van de koolstofchemie uitleggen; - voorbeelden van natuurlijke, synthetische en kunstmatige organische stoffen geven; - verklaren waarom het aantal organische stoffen zo groot is; - de tetraëderstructuur van methaan voorstellen; - sp 3 -hybridisatie beschrijven; - de ketenstructuur en de ringstructuur van organische moleculen voorstellen; - substitutiereacties van alkanen met halogenen door een reactievergelijking voorstellen en interpreteren als homolytische substitutie; - de reactieproducten afleiden bij de homolytische substitutiereactie van alkanen met halogenen; - de trigonale structuur van de etheenmolecule weergeven; - sp 2 -hybridisatie beschrijven; - bij elekrofiele addities aan alkenen het elektrofiel reagens en het nucleofiel substraat aanduiden; - de lineaire structuur van de ethynmolecule weergeven; - sp-hybridisatie beschrijven; - structuurisomerie met voorbeelden kenschetsen; - additiereacties schrijven met alkenen en alkynen; - van de volgende stoffen of mengsels een typische toepassing of eigenschap aangeven: methaan, wasbenzine, white spirit, paraffine; 6 Koolstofchemie 6.1 Alifatische koolwaterstoffen alkanen en cycloalkanen alkenen en cycloalkenen alkynen 6 Koolstofchemie: ca.40 lessen Per onderdeel van de koolstofchemie, daar waar het past, oefeningen maken op nomenclatuur en isomerie; bronnen en/of bereiding van enkele belangrijke organische stoffen bespreken; toepassingen in de samenleving geven; fysische eigenschappen (vluchtigheid, oplosbaarheid, enz.) van een aantal gebruikelijke organische verbindingen nagaan en deze eigenschappen vergelijken met deze van de overeenstemmende alkanen; een organische verbinding herkennen aan de specifieke groep die ze bezit en afleiden welke reacties de verbinding kan aangaan. Een woordenboek Organische chemie met 2750 verbindingen, begrippen en reacties is te raadplegen op: Meer dan 1400 moleculemodellen zijn te vinden op Om deze voorstellingen te gebruiken is het programma chime of rasmol noodzakelijk. De voorstellingswijze van een molecule kan telkens aangepast worden (bolkapmodel, staaf-bolmodel, enz.) Rotatie is mogelijk en er kan op de moleculen ingezoomd worden. Chime = plugin (uitbreiding van het bladerprogramma), noodzakelijk om moleculen in een bladerprogramma zoals Internet Explorer te kunnen bekijken. Rasmol = programma dat de moleculen kan tonen zonder Internet te gebruiken. Het grote voordeel van Rasmol: het kan op een diskette, samen met honderden modellen van moleculen. Leerlingen kunnen het gemakkelijk meenemen en thuis gebruiken.

14 TSO 3de graad optie Techniek-wetenschappen 13 LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHODEN SPECIFIEKE WENKEN - verklaren waarom benzeen bijzondere eigenschappen bezit; - het voorkomen en de winning van benzeen, tolueen en xyleen geven; 6.2 Aromatische koolwaterstoffen benzeen en homologen De historische achtergronden i.v.m. de ontdekking van de structuur van benzeen door A. von Kékulé weergeven; - de reactievergelijking voor de bereiding van tolueen, broombenzeen, nitrobenzeen en benzeensulfonzuur met structuurformules weergeven; - het reactiemechanisme voor de bereiding van tolueen, broombenzeen, nitrobenzeen en benzeensulfonzuur met structuurformules weergeven en het elektrofiel reagens aanduiden; - met structuurformules de ortho-, de meta- en de paraisomeren van disubstitutieproducten van benzeen weergeven; Substitutieproducten van benzeen tolueen broombenzeen nitrobenzeen benzeensulfonzuur disubstitutieproducten Het uitvoeren van experimenten met benzeen is niet toegelaten. Als alternatief kan voor tolueen gekozen worden. Het belang van de aromatische verbindingen, bv., aspirine, kleurstoffen, TNT, enz. aangeven. - de oriëntatieregels op concrete voorbeelden toepassen; - het onderscheid tussen primaire, secundaire en tertiaire alcoholen maken; - substitutiereacties schrijven; 6.3 Organische O-verbindingen Alcoholen Zowel voorbeelden van alifatische als van aromatische alcoholen worden behandeld. - bij nucleofiele substitutiereacties het nucleofiel reagens en het elektrofiel substraat aanduiden; - eliminatiereacties schrijven die gebeuren ter hoogte van twee buur C-atomen;

15 TSO 3de graad optie Techniek-wetenschappen 14 LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHODEN SPECIFIEKE WENKEN - eliminatiereacties schrijven die gebeuren ter hoogte van het O-atoom en het buur C-atoom; - het verschil aangeven tussen de oxidatie van een primair alcohol en de oxidatie van een secundair alcohol; - afleiden waarom een tertiair alcohol niet geoxideerd wordt; Laat de leerlingen met behulp van biergist en suiker een gisting uitvoeren, het alcoholgehalte van het bekomen product bepalen en een destillatie uitvoeren - van volgende alcoholen een typische eigenschap of toepassing geven: methanol, ethanol, glycol, glycerol; - de bereiding van diethylether uit ethanol beschrijven; - de bereiding van ethers door de williamsonsynthese beschrijven; Ethers Hier worden hoofdzakelijk de alkoxyalkanen behandeld. Bij de williamsonsynthese de rol van natrium bespreken. - aantonen dat additie van grignardreagentia op methanal, een ander aldehyd of een keton, een primair, secundair of tertiair alcohol levert; - de reactievergelijking schrijven voor de reductie van een aldehyd en een keton; - uitleggen waarom een aldehyd zich bij oxidatie omzet in een carbonzuur terwijl een keton zich niet leent tot deze omzetting; - proefondervindelijk een aldehyd identificeren met fehlingreagens; Aldehyden en ketonen Het enkelvoud is aldehyd (van alcohol dehydrogenatus). Voor het aantonen van aldehyden wordt best het fehlingreagens gebruikt. Het tollensreagens is minder veilig.

16 TSO 3de graad optie Techniek-wetenschappen 15 LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHODEN SPECIFIEKE WENKEN - carbonzuren als brønstedzuren kenschetsen; - reacties schrijven van verestering van een carbonzuur; - de reactiviteit van halogeencarbonzuren en van zuurhalogeniden vergelijken met die van de overeenstemmende carbonzuren; Carbonzuren Alifatische en aromatische carbonzuren en dicarbonzuren worden behandeld. De vorming van zuuranhydriden is een belangrijke eigenschap. - de hydrolyse van een ester schrijven en aantonen dat deze omzetting de omgekeerde reactie is van de verestering; - de belangrijkste bronnen van lipiden opsommen; - uitleggen hoe de winning en de raffinage van lipiden gebeurt; - de structuur van de eenvoudige lipiden (triglyceriden en cholesterol) uitleggen en er een eenvoudige voorstelling van geven; - de belangrijkste fysische en chemische eigenschappen van de lipiden opsommen; - het onderscheid tussen verzadigde en onverzadigde vetzuren beschrijven; Esters en lipiden triglyceriden Laat verschillende groepjes leerlingen verschillende esters bereiden. Geef het verband met reuk- en smaakstoffen. Veel informatie en vragen (met antwoorden) over voedsel zijn te vinden op de website: De behandeling van de biochemisch belangrijke stoffen (lipiden, sachariden en proteïnen) gebeurt in overleg met de leraar biologie. Laat bv een groep leerlingen. een schematisch overzicht maken van de bereiding van boter, de andere groep een overzicht van de bereiding van margarine. - een zeep als zout van een carbonzuur met lange koolstofketen kenschetsen; - de labobereiding van een zeep en van een detergent beschrijven; - de industriële bereiding van een zeep en van een detergent aan de hand van de reactievergelijkingen beschrijven; - de werking van een wasmiddel uitleggen; Zepen en detergenten

17 TSO 3de graad optie Techniek-wetenschappen 16 LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHODEN SPECIFIEKE WENKEN - de indeling van de sachariden volgens het aantal bouwstenen verklaren; - de moleculeformules van mono-, di- en polysachariden schrijven; Sachariden De naam koolhydraten, alhoewel minder goed dan sachariden, is nog altijd toegelaten, en wordt in het dagelijks leven vooral gebruikt. - belangrijke voordelen van sachariden als energieleverancier, als reservevoedsel en als bouwstof van cellen geven; - een eenvoudige voorstelling van de structuur van glucose en van fructose geven; monosachariden Worden uitvoeriger behandeld: monosachariden: glucose, fructose disachariden: sacharose, maltose polysachariden: zetmeel, cellulose - de belangrijkste eigenschappen en het gebruik van de monosachariden opsommen; - een eenvoudige voorstelling van de structuur van sacharose geven; disachariden Als context kan de vorming en de winning van honing beschreven worden. - de samenstelling, de eigenschappen en het gebruik van de disachariden geven; - de afbraak van zetmeel, via dextrine en maltose, tot glucose beschrijven; - het verschil tussen amylopectine en amylose uitleggen; polysachariden Via de belangrijkste graangewassen en de bereiding en de samenstelling van brood kunnen heel wat doelstellingen bereikt worden. - het voorkomen en het belang van voedingsvezels geven; - de vorming en het belang van glycogeen in het lichaam beschrijven; - het verband tussen de verschillende sachariden geven;

18 TSO 3de graad optie Techniek-wetenschappen 17 LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHODEN SPECIFIEKE WENKEN - een primair, secundair en tertiair amine als base kenschetsen; - de reactievergelijkingen schrijven voor de bereiding van een amine; 6.4 Organische N-verbindingen Aminen Behandeling van alifatische en van aromatische aminen (aniline). - de structuur en het belang van amiden kenschetsen; Amiden Als het werkt zijn op deze website heel wat overzichtelijke reactieschema s te vinden: - de reactievergelijking voor de omzetting van aniline in een diazoniumzout en vervolgens in een azokleurstof geven; - op een eenvoudige manier uitleggen waarom kleurstoffen een kleur vertonen; - voorbeelden van azokleurstoffen in de textielindustrie en in de voedingsmiddelenindustrie geven; Diazoniumverbindingen en kleurstoffen Toepassingen van azokleurstoffen voor het verven van verschillende soorten textielvezels en in voedingsmiddelen. de algemene structuurformule van een aminozuur schrijven; - uit de structuur van de aminozuren afleiden dat ze amfolyten zijn; - met reactievergelijkingen schetsen hoe uit aminozuren polypeptiden en proteïnen ontstaan; - de eenvoudige structuur van de proteïnen beschrijven; - de indeling en de eigenschappen van de proteïnen geven; Aminozuren en proteïnen Laat de leerlingen een tabel met de 20 belangrijkste aminozuren hanteren. Men kan het verband leggen tussen het feit dat proteïnen macromoleculen zijn en het feit dat ze colloïdale oplossingen vormen; - de begrippen essentieel en limiterend aminozuur uitleggen;

19 TSO 3de graad optie Techniek-wetenschappen 18 LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHODEN SPECIFIEKE WENKEN - de definitie van "kunststof" geven; - voorbeelden geven van natuurlijke macromoleculaire stoffen en van kunststoffen; - de reactievergelijking voor de polymerisatie schrijven, wanneer het monomeer gegeven is en motiveren waarom het monomeer een onverzadigde verbinding moet zijn; - afleiden wat een copolymeer is; - reactievergelijkingen van een polycondensatie schrijven; - voorbeelden van thermoplasten en thermoharders opnoemen; - een overzicht maken van de bereiding, eigenschappen en toepassingen van een aantal veel gebruikte kunststoffen: polyetheen (PE) polypropeen (PP) polyvinylchloride (PVC) polystyreen (PS) polyamide (PA) polyester 6.5 Kunststoffen De geschiedenis van kunststoffen, bereiding, gebruik, enz.: - geschikte voorbeelden als omkeerbare reacties kenschetsen; - uit het botsingsmodel van de reacties afleiden dat er een dynamisch evenwicht ontstaat; 7 Chemisch evenwicht 7.1 Omkeerbare reacties en chemisch evenwicht 7 Chemisch evenwicht: ca. 6 lessen Theoretisch zijn alle reacties omkeerbaar. Het dynamisch karakter van een evenwicht kan eenvoudig met een fysisch voorbeeld (bv. evenwicht vloeistof - damp, in een gesloten ruimte) aangebracht worden.

20 TSO 3de graad optie Techniek-wetenschappen 19 LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHODEN SPECIFIEKE WENKEN - afleiden dat in de chemische evenwichtstoestand de snelheid van de heenreactie gelijk is aan de snelheid van de terugreactie; - de chemische evenwichtstoestand bij een nietaflopende reactie kenschetsen als een toestand met constant blijvende macroscopische eigenschappen, zoals temperatuur, druk en concentraties; - het onderscheid tussen homogeen en heterogeen chemisch evenwicht uitleggen; - voor een reactie in de chemische evenwichtstoestand bij een bepaalde temperatuur de concentratiebreuk schrijven; - uit proefondervindelijke gegevens en de concentratiebreuk de evenwichtsconstante bij constante temperatuur (K c(t) ) voor een reactie berekenen; - bij kwantitatieve toepassingen in acht nemen dat de evenwichtscontante enkel van de temperatuur afhangt; - bij kwantitatieve toepassingen in acht nemen dat de concentraties van vaste componenten in de heterogene evenwichtsreacties niet voorkomen in de concentratiebreuk; 7.2 Evenwichtswet Het verband tussen evenwichtsconcentraties en evenwichtsconstante K c aangeven. - aangeven dat een verandering van concentraties optreedt in een systeem in de chemische evenwichtstoestand bij een constante temperatuur, door stoffen toe te voegen of weg te nemen (inclusief het oplosmiddel) of door gassen samen te persen of te ontspannen; 7.3 Verstoring van chemische evenwichten Verschuiving van het evenwicht door verandering van: de concentratie van één der componenten de temperatuur van het evenwichtsmengsel de druk van gascomponenten of de hoeveelheid oplosmiddel.

21 TSO 3de graad optie Techniek-wetenschappen 20 LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHODEN SPECIFIEKE WENKEN - uit de evenwichtsvoorwaarde afleiden dat, in een systeem in de chemische evenwichtstoestand bij een constante temperatuur, een verandering van concentratie van een of meer stoffen een verschuiving van de ligging van het chemisch evenwicht kan veroorzaken; - op reacties toepassen dat in een systeem in de chemische evenwichtstoestand de zin van verschuiving van de ligging van dat evenwicht: > door verandering van de concentratie zo is, dat het gevolg van die verandering wordt tegengewerkt; > door aan- of afvoer van warmte zo is dat die aanof afvoer van warmte wordt tegengewerkt; (principe van Le Châtelier - Van 't Hoff) - op reacties toepassen dat bij een constante temperatuur een katalysator wel invloed uitoefent op de insteltijd van het chemisch evenwicht, maar niet op de evenwichtsconstante K c(t) ; - in reacties met gas- en neerslagvorming duidelijk maken dat, door een gepaste ingreep op de reactieomstandigheden, evenwichtsreacties aflopende reacties worden; - verband leggen tussen het begrip "aflopende reactie" en het feit dat bij zulk een reactie ten minste één van de uitgangsstoffen (praktisch) volledig reageert; wet van Le Châtelier - Van 't Hoff aflopende reacties

22 TSO 3de graad optie Techniek-wetenschappen 21 LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHODEN SPECIFIEKE WENKEN - het verband tussen de evenwichtsconstante van de protonenoverdracht in water en de waterconstante K w uitleggen en berekenen; - de zuurheidsgraad van water bij 24 C uit de verhouding tussen het aantal ionen en het aantal moleculen berekenen; - de ph van zuiver water definiëren en berekenen; 8 Evenwichten in water waarbij ionen betrokken zijn 8.1 Waterconstante en ph 8 Evenwichten in water waarbij ionen betrokken zijn: ca. 10 lessen it omkeerbaarheid van de protonen-overdracht tussen watermoleculen wordt de overeenkomstige evenwichtsconstante K c en de waterconstante K w afgeleid. Zuurheidsgraad is synoniem van zuurtegraad - bij zuur-basereacties met water het verband uitleggen en berekenen tussen: > de evenwichtsconstante van een brønstedzuur en de zuurconstante K z ; > de evenwichtsconstante van een brønstedbase en de baseconstante K b ; - de begrippen pk z en pk b definiëren en berekenen uit gegeven K z en K b -waarden; - het verband berekenen tussen de zuurconstante van een brønstedzuur en de baseconstante van zijn geconjugeerde base; - het verband uitleggen tussen de ph en de poh van zure en basische oplossingen; - de kleuromslag van indicatoren uitleggen door de ligging van het evenwicht bij zuur-basereacties; - vraagstukken i.v.m. zuurconstante K z en baseconstante K b oplossen; 8.2 Zuurconstante en baseconstante Een brønstedzuur als protondonor en een brønstedbase als protonacceptor. In tegenstelling met de zuur-basetheorie van S. Arrhenius, waar stoffen als zuur of base bestempeld kunnen worden, gaat het in de theorie van J. Brønsted om deeltjes, die, afhankelijk van de reactiepartner als protondonor of als protonacceptor kunnen optreden.

23 TSO 3de graad optie Techniek-wetenschappen 22 LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHODEN SPECIFIEKE WENKEN - het begrip bufferoplossing verwoorden en de werking ervan uitleggen door middel van een voorbeeld; - enkele toepassingen van bufferoplossingen geven; 8.3 Bufferoplossingen Voorbeelden, verklaring van hun werking en toepassingen van zowel zure als van basische buffers - het begrip ionisatiegraad uitleggen met voorbeelden met oplossingen van zwakke elektrolyten; - de verdunningswet van Ostwald afleiden; - vraagstukken i.v.m. zwakke elektrolyten oplossen; 8.4 Oplossingen van zwakke elektrolyten Het verband tussen de ionisatiegraad en de zuurconstante of de baseconstante kan aangegeven worden. Een experiment om de verdunningswet van Ostwald te demonstreren kan al bij punt 8.1 uitgevoerd worden. 9 Redoxreacties 9 Redoxreacties: ca. 8 lessen - zoeken of in een reactie de oxidatietrap van atomen verandert en besluiten of de reactie een redoxreactie is; - besluiten dat als de oxidatietrap van een atoom daalt, respectievelijk stijgt, het atoom gereduceerd, respectievelijk geoxideerd wordt; 9.1 Oxidatietrappen en redoxvergelijkingen - aantonen dat de reductie van atomen van een element steeds gepaard gaat met de oxidatie van andere atomen van een (meestal ander) element; - het begrip redoxkoppel definiëren en in een redoxreactie de oxidator en reductor aanduiden;

24 TSO 3de graad optie Techniek-wetenschappen 23 LEERPLANDOELSTELLINGEN LEERINHODEN SPECIFIEKE WENKEN - besluiten dat in water de elektronenoverdracht afhankelijk kan zijn van de zuurheidsgraad; 9.2 Invloed van de zuurheidsgraad - redoxvergelijkingen opstellen van redoxreacties in zuur en basisch milieu, vertrekkende van de gegevens van het experiment; - de halfreactie of het redoxsysteem van de oxidator of van de reductor schrijven als: oxidator + n e reductor - een halfreactie - indien nodig - in evenwicht brengen met water of, naargelang de zuurheidsgraad van het reactiemidden, met H 3 O + of OH - ionen; - het principe van de elektrochemische cel schematisch weergeven; - factoren opsommen waarvan de gemeten spanning (potentiaalverschil) afhankelijk is; - de normwaterstofelektrode en normpotentiaal definiëren; - de normcelspanning definiëren en berekenen met behulp van een tabel waarin redoxsystemen gerangschikt zijn volgens de waarde van hun normpotentiaal; - met behulp van deze tabel de afloop van praktisch belangrijke redoxreacties voorspellen; - voorbeelden van corrosie aangeven. 9.3 Redoxtabel 10 Thema naar keuze Halfreacties of redoxsystemen worden in tabelvorm aan de leerlingen bezorgd.

25 TSO 3de graad optie Techniek-wetenschappen 24 ALGEMENE PEDAGOGISCH-DIDACTISCHE WENKEN A Organisatorische uitgangspunten 1. Teamwerking, vakgebonden en vakoverschrijdend overleg Bij de uitwerking van leerplandoelstellingen voor de derde graad zijn zowel de verticale als de horizontale samenhang zeer belangrijk. De verticale samenhang legt immers het verband met de doelstellingen van de tweede graad en kijkt vooruit naar het hoger onderwijs. De horizontale samenhang legt het verband met andere vakken of vakoverschrijdende gebieden van de derde graad secundair onderwijs. Horizontale coördinatie tussen de Technische vakken is absoluut noodzakelijk om overlappingen, herhalingen of ongelukkige volgorden in de leerstof te vermijden. Om deze vormen van verticale en horizontale samenhang te kunnen realiseren is grondig overleg vereist tussen de chemieleerkrachten onderling en met collega's van andere vakdisciplines; een degelijk teamwerk is dus een absolute noodzaak. Ongetwijfeld is hier voor de vakwerkgroep een belangrijke taak weggelegd. Evaluatie, remediering en rapportering kunnen best volgens een gezamenlijk stramien gebeuren. Leerlingenbegeleiding, attitudevorming en vakoverschrijdende doelstellingen zijn aandachtspunten die best in overleg met de collega's kunnen uitgewerkt worden. 2. Gebruik van handboeken en cursussen Om de efficiëntie van het onderwijs- en leerproces te optimaliseren zal men er voor waken dat in de eerste plaats de minimumdoelstellingen aan bod komen. De wijze waarop dit in de aangeboden handboeken wordt gerealiseerd, zal in belangrijke mate de keuze van de gebruikte boeken en/of de aangewende werkstructuren bepalen. Als wordt geopteerd voor het maken van een eigen cursus, zal men er in elk geval nauwgezet op toezien de leerinhouden op een zo bevattelijk mogelijke wijze aan te bieden. Men besteedt daartoe voldoende aandacht aan de lay-out en aan de figuren. Teksten worden zoveel mogelijk door voorbeelden geïllustreerd. Met het oog op evaluaties worden in de cursus ook oefeningen ingelast. Oefeningen voor zelfevaluatie kunnen leerlingen toelaten eigen tekorten op te sporen en zullen eventueel de aanzet vormen voor het bijsturen van het leerproces. 3. Aanbevolen tijdsgebruik Voor de realisatie van het leerplan worden zowel in het eerste als in het tweede leerjaar 25 lesweken voorzien. Het aanbevolen tijdsgebruik is aangegeven bij de pedagogisch-didactische wenken voor elk hoofdstuk. Deze aanpak laat aan de leerkracht nog voldoende ruimte voor een eigen inbreng. 4. Jaarplan Bij het opstellen van een jaar(vorderings)plan, wat voor elke leerkracht verplicht is, zal rekening worden gehouden met het aantal aangegeven lestijden; dit aantal is evenwel niet bindend maar indicatief. De leerkracht is vrij zelf de volgorde van de lesonderwerpen vast te leggen. In het deelvak Algemene chemie zal de studie van de organische chemie evenwichtig over de twee leerjaren verdeeld worden, en ongeveer (inclusief uitdieping van de atoombinding, het maken van stoichiometrische en thermochemische vraagstukken) de helft van de beschikbare lestijden in beslag nemen. Gedurende beide leerjaren wordt de derde lestijd besteed aan laboratoriumwerk door leerlingen, zo veel als mogelijk aansluitend op de onderwerpen uit de algemene chemie. Tijdens het tweede leerjaar kan een persoonlijk (individueel) werk opgelegd worden, in het kader van de geïntegreerde proef.

26 TSO 3de graad optie Techniek-wetenschappen 25 B Pedagogisch-didactische wenken en didactische middelen Toegepaste chemie impliceert een toegepast karakter, met de klemtoon op de zelfwerkzaamheid van de leerlingen. Zowel wat betreft anorganische als organische verbindingen, wordt gebruik gemaakt van de IPACnomenclatuur. Bij voorkeur worden de internationaal aanbevolen SI-eenheden gebruikt, die in een aantal gevallen verplicht zijn. Grondeenheden van het SI-eenhedenstelsel: kilogram (kg), meter (m), seconde (s), ampère (A), kelvin (K), mol (mol). Afgeleide SI-eenheden: newton (N), joule (J), pascal (Pa), coulomb (C), enz. Daarnaast zijn er ook nog toegelaten niet SI-eenheden zoals: liter, graad Celsius, bar, enz. Tot slot zijn er de niet meer toegelaten eenheden zoals: kilogramkracht, atmosfeer en calorie. Omdat deze laatste groep van eenheden nog dikwijls in de bestaande literatuur wordt aangetroffen, volgt hier een (beperkte) lijst van omrekenfactoren naar SI-eenheden. Symbool Naam Omrekenfactor (van de niet meer toegelaten eenheden) Å ångström 1 Å = m atm atmosfeer 1 atm = Pa cal calorie 1 cal = 4,186 J kgf kilogramkracht 1 kgf = 9,81 N mmhg millimeterkwik 1 mmhg = 133,3 Pa µ micron 1 µ = 10-6 m De leerkracht beschikt over de nodige didactische hulpmiddelen: moleculemodellen, transparanten, dia's, wandplaten, videofilms, tijdschriften enz. Om het zelfstandig werken door de leerlingen mogelijk te maken kan o.a. gebruik gemaakt worden van een goed uitgeruste bibliotheek met allerlei naslagwerken, tijdschriften, brochures, enz. doe-pakketten Chemie in druppels (Practicumset), Stichting Communicatie-Centrum-Chemie (C 3 ), Nieuwe Achtergracht 129, 1018 WS Amsterdam ICT-project: Science Across Europe (Part of Science Across the World), Elke van de units bevat kopieerbaar leerlingenmateriaal, een uitwisselingsformulier en een handleiding voor de leraar. Platform, een onderwijsdossier over kunststoffen, Association of Plastics Manufacturers in Europe, Afdeling Communicatie, E. Van Nieuwenhuyselaan 4, bus 3, 1160 Bussel, transparanten DIDAC-reeks Fedichem, Departement PR, Maria-Louizasquare 49, 1000 Brussel

27 TSO 3de graad optie Techniek-wetenschappen 26 Didactische richtlijnen - Onderbouw elke les, in de mate van het mogelijke, met ten minste één experiment. Maak eventueel gebruik van degelijk audiovisueel materiaal. - Breng dynamiek in de les : moedig discussie rond chemische topics aan door "denkvragen"; bouw een les uit rond een "probleem" (probleemstellend onderwijs). - Actualiseer de chemiecursus met voorbeelden uit de ervaringswereld van de leerlingen. Laat hen de relevantie van de chemie zien. - Hanteer en eis van de leerlingen een correct chemisch taalgebruik. Corrigeer of laat "slordige" definities en dgl. steeds corrigeren. - Beperk de hoeveelheid notities die de leerlingen moeten nemen tot een minimum (fouten!). Leer hen een leerboek gebruiken. - Concentreer u bij het voorbereiden van een les niet uitsluitend op het "wat" maar ook (en vooral) op het "hoe". Oefen u in het uitbouwen van dynamische lesscenario's waarin u de weg van probleemstelling naar probleemoplossing schetst. Labo chemie Experimenten spelen een belangrijke rol bij het verwezenlijken van de cognitieve, affectieve en psychomotorische doelstellingen van deze cursus, omdat ze bijdragen tot de ontwikkeling van een groot aantal attitudes. Een groot deel van de beschikbare tijd dient daarom te worden voorbehouden voor demonstratieproeven en voor experimenteel werk door de leerlingen. De leerkracht zal de uit te voeren oefeningen zorgvuldig voorbereiden en er voor zorgen dat deze zonder overhaasting binnen de aangegeven tijd uitgevoerd kunnen worden. Hij zal daarbij rekening houden met het feit dat het overwegen van de proefneming en het verwerken van de bekomen resultaten veel tijd vragen. Het is beter een, zelfs gedeeltelijk, mislukte oefening te herbeginnen dan een nieuwe oefening uit te voeren. Bij de voorbereiding zal de leerkracht ook nagaan of de vereiste uitrusting en producten in voldoende mate ter beschikking zijn. Bij het begin van het practicum zal de leerkracht zeer duidelijk aangeven wat van de leerlingen verlangd wordt. Elke uit te voeren bewerking zal volledig beschreven worden. Na enige tijd zullen de leerlingen, onder de leiding van de leerkracht, in staat moeten zijn om een geschikte werkwijze op te stellen. De leerkracht zal vermijden dat de leerlingen ingewikkelde opstellingen moeten maken. Als de nodige apparatuur te ingewikkeld of te uitgebreid is, dan vraagt de uit te voeren proefneming een meer uitgebreide kennis of handigheid. In dergelijk geval zal de leerkracht de oefening zelf uitvoeren (demonstratieproef). Na de uitvoering van de proefnemingen zal de leerkracht de bekomen resultaten met de leerlingen bespreken. Dit laat toe op een degelijke manier een synthese te maken en na te gaan of de leerlingen het belang van de oefeningen begrepen hebben. De proefnemingen worden in groepsverband uitgevoerd, bij voorkeur in groepjes van twee leerlingen, hoogstens van vier leerlingen. De leerkracht zal de kennismaking met het laboratoriummateriaal (benaming, bestemming,...), elementaire glasbewerking, boren van stoppen en dergelijke meer geleidelijk invoeren voor zover dit voor een bepaalde proefneming nodig is. De leerlingen zullen van meet af aan een laboratoriumschrift bijhouden, waarin alles wat wordt uitgevoerd en wordt waargenomen, duidelijk en volledig wordt opgetekend. Waar het kan en zin heeft worden de resultaten in tabelvorm en/of onder de vorm van een grafiek weergegeven. De leerlingen leren een eenvoudig, beknopt doch volledig verslag opstellen. Een behoorlijk resultaat kan bv. bekomen worden door per proef een leerling aan te duiden die zijn verslag aan de klas voorlegt. Dit verslag wordt dan gezamenlijk besproken en zo nodig verbeterd. Een verslag heeft slechts pedagogische waarde als het achteraf nagekeken en verbeterd wordt. Geregeld zullen ook vraagstukken gemaakt worden. De verslagen van de oefeningen en proefnemingen dienen zorgvuldig bewaard te worden.

28 TSO 3de graad optie Techniek-wetenschappen 27 Veiligheid en milieu iteraard dienen bij het uitvoeren van experimenten steeds de veiligheidsvoorschriften in acht genomen te worden. Manipulatie van producten en apparatuur houdt altijd enig risico in, zowel ten aanzien van het milieu als voor personen (leerlingen en leerkrachten). De deskundigheid van de leerkracht is evenwel een garantie voor het juiste gebruik van stoffen en toestellen. Hij of zij moet dus in de mogelijkheid gesteld worden de experimenten uit te voeren die passen in het leerplan. Afval wordt op een veilige manier verzameld, gestockeerd en verwijderd (zie lozingsvergunning). C Vakoverschrijdend leren De leraar TV Toegepaste chemie levert ook zijn bijdrage tot de realisatie van de vakoverschrijdende eindtermen. Vakoverschrijdende eindtermen (VOET) zijn minimumdoelen die niet specifiek tot een vakgebied behoren, maar onder meer door middel van meerdere vakken of onderwijsprojecten kunnen worden gerealiseerd. Ze zijn in eerste instantie een opdracht voor het hele schoolteam. Om uit te maken hoe alle vakoverschrijdende eindtermen op schoolniveau kunnen gerealiseerd worden, zijn afspraken tussen de collega s van alle vakken nodig. Het is aangewezen om deze afspraken formeel vast te leggen in het schoolwerkplan. In sommige vakken kunnen bepaalde VOET uitdrukkelijker aan de orde komen dan in andere. Leerplannen kunnen dan ook verwijzingen naar VOET bevatten als de binding tussen de vakgebonden doelstellingen en de VOET evident is. Indien de vakgroep nog andere VOET realiseerbaar acht binnen een vak, wordt dit vastgelegd in een verslag waarin zowel de visie en de planning zijn opgenomen. Heel wat VOET die behoren tot de domeinen Leren leren en Sociale vaardigheden zitten reeds verweven in de uitwerking van verschillende vakgebonden doelstellingen in dit leerplan. Door een doordachte keuze van thema s, teksten en lesonderwerpen kunnen andere VOET (Opvoeden tot burgerzin, Gezondheidseducatie, Milieueducatie, Muzisch-creatieve vorming) ook in de lessen TV Toegepaste chemie aan bod komen. Bij de aanvang van het schooljaar maakt de leraar een oordeelkundige keuze van de leerinhouden waarmee hij de vakgebonden en vakoverschrijdende doelstellingen wil realiseren (bij voorkeur na overleg met de vakgroep) en stelt een jaar(vorderings)plan op waarin hij de leerstof op een evenwichtige wijze verdeelt over het beschikbare aantal lestijden.