Meer weten? GGD Midden-Nederland Rapport Senioren in Beeld 2006

Transcriptie

1 Meer weten? GGD Midden-Nederland Postbus AB Zeist T F Internet: info@ggdmn.nl Bezoekadres De Dreef 5 Openingstijden 8.30 uur uur GGD Midden-Nederland Rapport Senioren in Beeld 2006 GGD Midden-Nederland Rapport Senioren in Beeld 2006 Resultaten van een gezondheidsenquête onder zelfstandig wonende ouderen van 65 jaar en ouder in de regio Midden-Nederland

2 Voorwoord Geachte lezer, Ruim één op de zeven inwoners in onze regio is 65 jaar of ouder. En dat worden er elk jaar meer. De meesten van hen wonen zelfstandig. Om zicht te krijgen op de gezondheid, de leefstijl, welzijn en zorg van deze senioren heeft de GGD onderzoek gedaan. Dit onderzoek maakt deel uit van een regelmatig terugkerende cyclus, zoals vastgelegd in de Wet Collectieve Preventie. In dit rapport staan de regionale resultaten van het onderzoek beschreven. Met deze resultaten willen we beleidsmakers in gemeenten en organisaties handvaten aanreiken om hun beleid en activiteiten zo in te richten dat ze senioren in staat stellen zo gezond mogelijk te leven. Zo heeft het vorige onderzoek, vijf jaar geleden, geleid tot een groot aantal lokale gezondheidsprojecten op het gebied van eenzaamheid, vallen en bewegen voor senioren. Aan het welslagen van het onderzoek Senioren in Beeld hebben velen een bijdrage geleverd. Allereerst dank aan alle 7628 respondenten die bereid zijn geweest tijd vrij te maken voor het invullen van de vragenlijst. Zonder hen was het niet mogelijk geweest het onderzoek uit te voeren en de resultaten in dit rapport te presenteren. Ook de leden van de consultatiegroep worden bedankt voor het denkwerk bij de opzet en verdere uitvoering van het onderzoek. Ik hoop dat de resultaten van dit onderzoek weer net zo inspirerend zullen zijn, zodat de groeiende groep senioren langer gezond en zelfstandig kan blijven. Mevr. N. van Tankeren Hoofd afdeling Gezondheidsbevordering & Epidemiologie GGD Midden-Nederland 1

3 2

4 Inhoudsopgave Samenvatting... 7 Regionale aandachtspunten Inleiding Achtergrond Het seniorenonderzoek Leeswijzer Kenmerken van de onderzoekspopulatie Bereik en representativiteit Demografische en achtergrondkenmerken Conclusies hoofdstuk Lichamelijke gezondheid Ervaren gezondheid Chronische ziekten en aandoeningen Lichamelijke beperkingen Valincidenten Conclusies hoofdstuk Psychische gezondheid Depressieve klachten Angstklachten Gebruik van slaap- en kalmerende middelen Psychosociale problemen en zorgen Eenzaamheid Persoonlijke competentie Conclusies hoofdstuk Leefgewoonten Roken Alcoholgebruik Beweging Overgewicht Conclusies hoofdstuk

5 6. Zelfredzaamheid en zorggebruik Zelfredzaamheid in algemene dagelijkse levensverrichtingen (ADL) Contact zorgvoorzieningen Gebruik professionele zorg Ontvangen van mantelzorg Geven van mantelzorg Belasting van de mantelzorger Conclusies hoofdstuk Sociale en fysieke omgeving Activiteiten en contacten met anderen Woonsituatie Verhuiswensen Aanpassingen aan de woning Milieu problemen Leefbaarheid voor ouderen in eigen gemeente Conclusies hoofdstuk Kwetsbare ouderen Ouderdom en kwetsbaarheid Ouderen met een hoge draaglast en geringe draagkracht Zorggebruik van kwetsbare ouderen Conclusies hoofdstuk Literatuur...59 Bijlage 1: Respons, representativiteit en weging Bijlage 2: Werkwijze...65 Bijlage 3: Vragenlijst...67

6 GGD Midden-Nederland Rapport Senioren in Beeld 2006 Resultaten van een gezondheidsenquête onder zelfstandig wonende ouderen van 65 jaar en ouder in de regio Midden-Nederland

7

8 Samenvatting In navolging van het seniorenonderzoek in 2001 is in het najaar van 2006 een gezondheidsenquête gehouden onder zelfstandig wonende senioren van 65 jaar en ouder in de regio personen hebben de vragenlijst ingevuld, de respons was 65%. Mannen en personen van 65 tot 75 jaar zijn iets oververtegenwoordigd in de onderzoekspopulatie. Lichamelijke gezondheid Driekwart van de respondenten voelt zich gezond. Echter 3 op de 5 ouderen heeft te kampen met tenminste één chronische ziekte of langdurige aandoening. De meest voorkomende aandoening en klachten bij ouderen zijn hoge bloeddruk (35%), gewrichtsslijtage aan heupen of knieën (28%), botontkalking (13%), ernstige rugaandoening (13%) en diabetes mellitus (12%). In de afgelopen vijf jaar is zowel het aantal 65-plussers met een matig of slecht ervaren gezondheid als met een chronische aandoening in de regio toegenomen. Vooral hoge bloeddruk, osteoporose en ernstige rugaandoeningen komen vergeleken met 5 jaar geleden meer voor. Ruim een kwart van de respondenten ervaart een lichamelijke beperking. Naast gezichtsbeperkingen (8%) en gehoorbeperkingen (8%) ervaren de respondenten vooral mobiliteitsbeperkingen (22%). Eén op 6 respondenten is in een periode van drie maanden tenminste één keer gevallen. Hierbij heeft 42% een lichamelijk letstel opgelopen. Over het algemeen komen chronische aandoeningen en lichamelijke beperkingen meer voor bij mensen met psychosociale problemen en mensen met overgewicht. Vanwege de ongezonde leefstijl en verdere vergrijzing van de bevolking is het te verwachten dat de absolute omvang van ouderen met chronische aandoeningen, lichamelijke beperkingen en opgelopen letsels na valincidenten in de komende jaren zal toenemen. Psychische gezondheid Eén op de 6 respondenten kampt met depressieve klachten en 9% heeft angstklachten. Deze aandoeningen hangen sterk met elkaar samen. Bij 8% komen beide klachten voor. Risicogroepen voor zowel depressieve- als angstklachten zijn mensen met psychosociale problemen en mensen die over weinig persoonlijke competentie beschikken. Een derde van de ouderen in Midden-Nederland heeft één of meerdere problemen die hen dag en nacht bezighouden. Meest genoemde psychosociale problemen zijn: het verlies van een dierbare (16%), gezondheidsproblemen (12%), vergeetachtigheid (9%), zorgen over de toekomst (9%) en zorgen over het zelf niet meer kunnen redden (7%). Ruim 2 op de 5 respondenten voelt zich eenzaam: 36% is matig eenzaam en 6% is ernstig tot zeer ernstig eenzaam. Deze cijfers zijn ongunstiger vergeleken met landelijke percentages. Ongunstig is ook dat in de afgelopen 5 jaar het aantal eenzame ouderen in de regio is toegenomen. Slaapproblemen hangen sterk samen met de psychische gezondheid. In Midden- Nederland gebruikt een kwart van de ouderen slaap- en kalmeringstabletten. Een groot deel van de gebruikers slikt ze bijna elke dag en 60% van de gebruikers slikt ze al langer dan 2 jaar. Ouderen die deze tabletten slikken zijn in het afgelopen kwartaal vaker gevallen vergeleken met niet-gebruikers (24% tegenover 15%). Eén op de 5 ouderen beschikt over weinig persoonlijke competenties. Deze ouderen hebben beperkte sociale vaardigheden, onvoldoende probleemoplossend vermogen en weinig zelfvertrouwen. Weinig persoonlijke competentie komt vooral voor bij eenzame ouderen en mensen met een slechte psychische gezondheid. 5

9 Leefgewoonten Eén op de 8 ouderen rookt en ruim een kwart van de rokers wil graag stoppen met roken. Eén op de 9 respondenten overschrijdt de norm van verantwoord alcoholgebruik. Voor de mannen betekent dit dat ze gemiddeld meer dan drie glazen alcohol per dag drinken en voor de vrouwen meer dan twee glazen. 6% van de respondenten drinkt minstens één dag per week 6 of meer glazen alcohol. Dit excessief drinkgedrag komt meer voor bij rokers, hoger opgeleiden en in de jongere leeftijdsgroep 65 tot 74 jaar. De groep van excessieve drinkers is in de afgelopen 10 jaar landelijk fors toegenomen. 63% van de respondenten voldoet aan de norm voor gezond bewegen en 59% doet aan sportbeoefening. Populaire sporten onder ouderen zijn: fietsen (52%), Meer Bewegen voor Ouderen (14%) en zwemmen (10%). Ondanks de lichaamsbeweging heeft toch nog 43% van de respondenten overgewicht en 14% obesitas. Landelijk en ook in de regio is hierin een ongunstige trend te zien. Zo is in Midden-Nederland het aantal mannen met obesitas in de afgelopen 3 jaar sterk toegenomen. De resultaten ten aanzien van roken, alcoholgebruik, bewegen en overgewicht komen in grote lijnen overeen met landelijke gegevens. Zelfredzaamheid en zorg Eén op de 8 respondenten heeft te maken met beperkingen bij activiteiten in het dagelijks leven. De meest voorkomende beperkingen hebben te maken met een afnemende mobiliteit zoals trap op- en aflopen en zich verplaatsen buitenshuis. In de regio is in de afgelopen 5 jaar het aantal ouderen dat beperkingen in de zelfredzaamheid ervaart toegenomen. Eén op de 6 respondenten heeft in het afgelopen jaar een nacht of langer in het ziekenhuis gelegen. In totaal ontvangt 17% van de respondenten professionele hulp; zo krijgt 15% huishoudelijke hulp, 5% hulp bij de persoonlijke verzorging, 2% verpleging en 2% dagopvang of dagbehandeling. Er is een grote behoefte aan extra hulp vooral hulp bij kleine reparaties en klusjes in en bij huis, onderhoud van de tuin, schoonmaken van de woning, vervoer en invullen van formulieren en regelen van geldzaken. 10% van de respondenten krijgt mantelzorg en eenzelfde percentage respondenten geeft mantelzorg. Deze percentages liggen lager dan landelijk. Ouderen die mantelzorg krijgen, ontvangen met name hulp in de huishouding, begeleiding bij vervoer en administratieve hulp. Mantelzorg die de respondenten zelf geven is meestal vanwege geestelijke achteruitgang en psychische problemen. In de afgelopen 5 jaar is het aantal mantelzorgers sterk toegenomen, ook is de mantelzorg intensiever geworden. De mantelzorg wordt vooral als zwaar ervaren wanneer de zorg gegeven wordt aan partner of kinderen of als de zorg gegeven wordt vanwege geestelijke achteruitgang of psychische problemen. Sociale en fysieke omgeving In de afgelopen 5 jaar zijn de ouderen in de regio meer verenigingsactiviteiten en betaald werk gaan doen. Ook zijn ze meer gaan internetten en en. Daarentegen is het bibliotheekbezoek, het klussen bij anderen en het uitvoeren van een hobby of volgen van een cursus afgenomen. Een kwart van de respondenten ervaart belemmeringen om deel te nemen aan activiteiten buitenshuis. De ouderen zijn vooral belemmerd door een slechte gezondheid (48%), ze vinden het moeilijk om alleen te gaan (25%) of hebben geen vervoer (23%). 16% van de respondenten woont in een woonvorm speciaal voor ouderen. Eén op de 5 ouderen wil graag verhuizen: 39% wil verhuizen naar een aangepaste woning, 30% naar een aangepaste woning met zorg en 31% naar een reguliere woning. 6

10 Men wil het liefst verhuizen naar een kleinere woning zonder trap, dichtbij winkels en het openbaar vervoer gelegen. Naast verhuiswensen hebben de respondenten ook wensen om hun woning aan te passen. Zo wenst 13% minimaal één aanpassing aan de woning, hiervan wenst 62% aanpassingen aan het toilet, 55% aan de douche en 26% wil graag een traplift. Om de ouderen meer te betrekken in de samenleving, is het belangrijk dat de leefbaarheid voor ouderen in de eigen gemeente verbeterd wordt. Door de respondenten worden de volgende onderwerpen als belangrijk ervaren: de sociale veiligheid, de verkeersveiligheid, respect voor ouderen en goede bereikbaarheid van voorzieningen. De hondenpoep en rommel op straat, het slechte onderhoud van wegen en groen en geluidsoverlast zijn directe irritaties die de respondent in zijn woonomgeving opdoet. Kwetsbare ouderen Succesvol ouder worden is tegenwoordig het motto. Ondanks deze positieve geluiden leven vele oudere mensen met ernstige ziekten en lichamelijke of psychische beperkingen. Deze mensen zijn vaak kwetsbaar. Kwetsbaarheid kan ook omschreven worden in termen van draaglast en draagkracht. Als het evenwicht tussen de draaglast en de draagkracht ontbreek, is er sprake van kwetsbaarheid. Ouderen met een hoge draaglast hebben te kampen met lichamelijke en/of psychische beperkingen (ook wel zelfzorgproblemen genoemd). Volgens een gemiddelde maat voor zelfzorgproblemen heeft 14% van de respondenten hier last van. In Midden-Nederland leeft 12% van de 65-plussers alleen en zelfstandig en heeft een inkomen onder de 900,-. Deze ouderen hebben een geringe draagkracht. Door het ontbreken van twee belangrijke hulpbronnen (afwezigheid van een partner en het ontbreken van een redelijk inkomen) kunnen zij mogelijk geen beroep doen op anderen voor hulp in het dagelijks leven. In Midden-Nederland zijn kwetsbare ouderen (circa 4%). Zij hebben te maken met een hoge draaglast en een geringe draagkracht. Van deze groep ouderen krijgt 26% (circa 800 ouderen) in het geheel geen hulp. 7

11 10

12 Regionale aandachtspunten Behoud van zelfredzaamheid, een belangrijke zaak! Nederland is aan het vergrijzen. In Midden-Nederland is het aandeel 65-plussers in de totale bevolking 13%. Dit percentage zal de komende decennia flink toenemen. Ouderdom komt met gebreken, wordt wel gezegd. En die gebreken zullen ook toenemen. Op dit moment heeft in regio Midden-Nederland bijna 60% van de ouderen tenminste één chronische ziekte of langdurige aandoening. Daarnaast zien we nu al een sterke toename van het aantal ouderen met osteoporose en ernstige rugklachten. Tegelijkertijd stimuleren we ouderen om met hun gebreken zolang mogelijk zelfstandig te blijven wonen. Dit lukt alleen als ouderen hun zelfredzaamheid en welbevinden weten te behouden. Aandachtspunten: Naast hulp in huis hebben veel ouderen behoefte aan ondersteuning bij het zelfstandig wonen in hun directe woonomgeving. Belangrijke aandachtspunten hierbij zijn: - het vervoer; - voorzieningen in de buurt (gezondheids- en winkelvoorzieningen); - toegankelijkheid en veiligheid van de wijk en openbare ruimte. De bekendheid van ouderenvoorzieningen kan worden verbeterd. Publieksinformatie speelt hierbij een belangrijke rol (ouderenadviseurs en het WMO loket). Daarbij gaat het niet enkel om informatie over praktische zaken en inkomensondersteunende voorzieningen, maar vooral om iemands totale welzijn. Het kan dan nodig zijn om iemand door te verwijzen naar andere instanties bijvoorbeeld voor informatie om mantelzorgondersteuning en psychische hulpvragen. Om goede doorverwijzing mogelijk te maken is een sociale kaart en onderling contact van die organisaties op regionaal- en gemeentelijk niveau een voorwaarde. Een grote bedreiging voor de zelfredzaamheid is vallen in en om het huis. Zeker als men ook nog osteoporose heeft. De botten worden dan zo zwak dat men snel iets kan breken. Valpartijen, ook zonder ernstige verwondingen, kunnen grote psychosociale ongemakken (beperkte mobiliteit en een verminderde zelfredzaamheid) met zich meebrengen. Dit onderstreept het belang van valpreventie. Hiervoor is een combinatie van maatregelen nodig. De uitdaging is om het niet te laten bij eenmalige acties, maar de preventie en structureel karakter te geven. De preventie van valongelukken zou zoveel mogelijk gericht moeten zijn op risicogroepen, met name ouderen met mobiliteitsstoornissen, ouderen die eerder gevallen zijn, ouderen die slaap- en kalmeringsmiddelen gebruiken en oudere ouderen. Aangezien veel mensen niet weten wanneer ze risico lopen op osteoporose en wat ze zelf kunnen doen om hun botten sterk en gezond te houden, is informatie hierover zeer wenselijk. Bij activiteiten rond valpreventie zou dit meegenomen kunnen worden. Voor meer informatie en verwijzingen zie de beleidskaart gezonde leefstijl op Psychische problematiek: een glijdende schaal tussen gezond en ziek. Depressie, angststoornissen en eenzaamheid komen veel voor bij ouderen. Ruim twee op de vijf ouderen in Midden-Nederland heeft er last van. De psychische problemen kunnen aanzienlijke beperkingen geven in het dagelijks functioneren en de kwaliteit van leven. Ouderen hebben niet vaker psychische problemen dan jongeren, wel kunnen de problemen er anders uitzien en worden ze mede daardoor niet altijd als psychisch probleem herkend en behandeld. Een van de oorzaken van psychische problemen zijn vaak ingrijpende negatieve gebeurtenissen zoals bijvoorbeeld een verlieservaring. Vooral ouderen met weinig persoonlijke competenties hebben moeite om deze gebeurtenissen te verwerken. Ze slikken langdurig slaap- of kalmerende middelen maar dit is meestal niet afdoende voor hun problemen. 8 11

13 Aandachtspunten: Het bevorderen van psychische gezondheid en preventie van (ernstige) psychische problematiek is complex. Het gaat om een integrale aanpak, gericht op persoonsgebonden factoren, omgevingsgebonden factoren en levensgebeurtenissen. Dit betekent een combinatie van maatregelen waarbij samenwerking van meerdere organisaties nodig is. Voor de aanpak van depressie en angst wordt aanbevolen om de preventie te richten op: - algemene voorlichting, agendasetting en mentaliteitsverandering rondom psychische stoornissen; - verbeteren van vroegherkenning en betere bekendheid en toegankelijkheid van de hulpverlening en zorg; - het versterken van de persoonlijke competenties bij de risicogroepen (alleenstaanden, vrouwen, ouderen die beperkt zijn door hun lichamelijke gezondheid); - het werken aan een ondersteunende en gezonde leefomgeving (het bevorderen van de sociale cohesie in buurten). Voor de aanpak van eenzaamheid is het belangrijk dat: - er bij de lokale partijen samenwerking en afstemming rondom de signalering en aanpak van eenzaamheidsproblematiek bij ouderen is; - de preventie zich richt op groepen waar het risico op eenzaamheid is verhoogd en dat men actief deze groepen probeert te bereiken; - Cruciaal is de stap van vraagverheldering naar het bieden van aanbod. Dat aanbod moet zoveel mogelijk aansluiten bij de behoefte van de betreffende oudere. - Door de diverse oorzaken en uitingen van eenzaamheid, zal het lokale aanbod een combinatie moeten zijn van verschillende soorten activiteiten. Zo gaat het niet alleen om activiteiten op het gebied van tijdsbesteding en educatie, maar vooral ook om cursussen en gespreksgroepen (depressie, angst, vriendschap, zingeving etc.). Naar aanleiding van hun psychische problemen slikken veel ouderen slaap- en kalmeringsmiddelen voor langere tijd. Dit is verontrustend omdat deze middelen verslavend werken en mede de oorzaak zijn van valongelukken. Om bewustwording van onderliggende psychische klachten te creëren is psycho-educatie en deskundigheidsbevordering aan intermediairen (zoals huisartsen, apothekers, thuiszorg) nodig. Voor meer informatie en verwijzingen zie de beleidskaart depressiepreventie op Verbetering van de leefstijl geeft gezondheidswinst Verbetering van de leefstijl kunnen het ontstaan van ziekten, maar ook het beloop van een reeds bestaande ziekte beïnvloeden. Gezonde leefgewoonten zijn van groot belang voor het langer zelfstandig functioneren van ouderen. Belangrijke leefstijlfactoren voor ouderen zijn voeding, beweging, roken en alcoholgebruik. Leefstijlfactoren en gezondheid zijn sterk aan elkaar gerelateerd. Zo hebben voldoende beweging en een goede voeding een beschermende werking op ziekten als hart- en vaatziekten, diabetes, kanker, osteoporose en depressiviteit. Ook zorgen zij voor een gezond lichaamsgewicht. In de laatste jaren zien we dat het overmatig alcoholgebruik onder 65-plussers sterk aan het toenemen is. Overmatig alcoholgebruik verhoogt het risico op verschillende vormen van kanker en heeft negatieve gevolgen op diverse organen en systemen in het menselijk lichaam zoals lever, nieren, centraal zenuwstelsel, immuunsysteem en hart en bloedvaten. Bovendien verdraagt het lichaam op oudere leeftijd alcohol slechter dan op jonge leeftijd. Zeker in combinatie met medicijngebruik. Aandachtspunten: Het bevorderen van de gezonde leefstijl bij ouderen heeft al enige tijd de aandacht. Niet voor niets, preventie loont zeker ook op dit terrein. De aandacht gaat nu vaak uit naar meer bewegen en gezonde voeding, dit moet vooral aandacht blijven krijgen. Maar aandacht is ook nodig voor overmatig alcoholgebruik. Hierbij ligt nu de nadruk vaak op de jeugd, maar onder (jongere)ouderen is het een steeds groter wordend probleem. Nodig is een meer sporenaanpak. Zo is er meer informatie over 12 9

14 alcoholgebruik onder ouderen nodig. Daarnaast zou de signalering en doorverwijzing verbeterd moeten worden. Voor meer informatie en verwijzingen zie de beleidskaart gezonde leefstijl op Mantelzorgers, een nijpend tekort? Gezondheidsproblemen leiden vaak tot beperkingen. De meeste ouderen krijgen op een gegeven moment problemen om bepaalde activiteiten, zoals stofzuigen of zichzelf wassen, zelfstandig te verrichten. Ze krijgen behoefte aan persoonlijke hulp en zorg. Met de invoering van de WMO is het zo geregeld dat de huishoudelijke verzorging in eerste instantie geleverd moeten worden vanuit het informele circuit (mantelzorg, vrijwilligers) en pas in tweede instantie uit het professionele circuit. Voldoende mantelzorg is een belangrijke voorwaarde om ouderen langer zelfstandig te laten wonen. Door de vergrijzing neemt het aantal ouderen dat mantelzorg nodig heeft toe. Haaks op deze ontwikkeling staat echter een afname van het potentieel aan mantelzorgers. Het individualisme, stijging van het aantal werkende vrouwen en het oprekken van de pensioengerechtigde leeftijd zijn ontwikkelingen die ervoor zorgen dat er weinig mantelzorgers voorhanden zijn. Hierdoor is de druk voor de weinige mensen die mantelzorg geven vaak erg groot. Aandachtpunten: De gemeente worden geadviseerd om via een krachtig en innovatief beleid mantelzorgers in de toekomst te ondersteunen in preventieve en actieve zin: - zorg voor een goed systeem van vroegsignalering door professionele zorgverleners ten aanzien van overbelasting door mantelzorgers. Veel mantelzorgers die zorgen voor hun partner of kind of vanwege geestelijke achteruitgang of psychische problematiek geven aan overbelast te zijn; - benoem het onderwerp mantelzorg als een vast onderdeel van alle prestatievelden van het WMO-beleid; - verricht meer lokaal onderzoek naar de omvang, wensen en behoeften van mantelzorgers, nu en in de toekomst, bijvoorbeeld door meer in gesprek te gaan met de mantelzorgers zelf en de betrokken ondersteuningsorganisaties; - investeer meer in concrete ondersteuningsprojecten voor mantelzorgers; - houd bij de beoordeling voor huishoudelijke zorg rekening met de draagkracht en draaglast van mantelzorgers en - zorg voor een directe relatie tussen een steunpunt mantelzorg en de lokale loketten

15 14

16 1. Inleiding 1.1 Achtergrond De GGD heeft vanuit de Wet Collectieve Preventie Volksgezondheid (WCPV) de taak inzicht te geven in de gezondheidstoestand van de inwoners van het werkgebied van de GGD. Dat doet de GGD door zelf lokaal onderzoek te doen. De gegevens uit deze onderzoeken worden door veel gemeenten gebruikt als basis voor het opstellen van de nota lokaal gezondheidsbeleid. Naast een nota Lokaal gezondheidsbeleid stellen gemeenten vanaf 2007 ook de nota Wet Maatschappelijke Ondersteuning (WMO) op. Met de WMO zijn de gemeenten verantwoordelijk voor de ondersteuning van de burgers die niet in staat zijn om op eigen kracht deel te nemen aan de samenleving. Naast het bieden van zorg voor de kwetsbare burger waaronder veel ouderen, wordt van de gemeente verwacht dat ze zorgen voor een goed en bruikbaar stelsel van diensten en voorzieningen, inclusief een preventief beleid. Omdat het aantal senioren de komende jaren flink zal stijgen, is het van toenemend belang dat een goed onderbouwd lokaal beleid voor senioren ontwikkeld wordt. 1.2 Het seniorenonderzoek In navolging van een seniorenonderzoek in 2001 is in het najaar van 2006 een gezondheidsenquête gehouden onder senioren van 65 jaar en ouder. Dit onderzoek is uitgevoerd in alle 21 gemeenten van de regio Midden-Nederland. Het seniorenonderzoek 2006 heeft tot doel: actuele gegevens te verkrijgen over de gezondheidssituatie, de zelfredzaamheid, de leefsituatie en de behoefte aan woon-, zorg- en andere voorzieningen van zelfstandig wonende (niet-geïnstitutionaliseerde) 65-plussers in de regio Midden- Nederland. De regionale gegevens uit dit onderzoek staan in dit rapport weergegeven De informatie uit dit onderzoek dient als basis voor gemeenten en GGD om beleid uit te zetten en/of aan te passen. Dit betreft niet alleen het terrein van (preventieve) gezondheidszorg maar ook terreinen waarmee een groot raakvlak bestaat, zoals WMO, sportbeleid en huisvestingsbeleid. De informatie vormt tevens een belangrijke basis voor de productontwikkeling van preventieve instellingen zoals Thuiszorg organisaties, Stichtingen Welzijn Ouderen en GGZ. De GGD heeft bij het seniorenonderzoek niet alleen gegevens verzameld, maar 65- plussers ook de gelegenheid gegeven informatie over gezondheidsthema s bij de GGD aan te vragen. Hier hebben 1512 senioren gebruik van gemaakt (20% van alle respondenten). De meeste informatie is aangevraagd over bewegen (48%), voeding (47%), suikerziekte (27%) en dementie (22%). In de begeleidende brief is tevens gericht verwezen naar het lokale aanbod met betrekking tot de aangevraagde gezondheidsthema s. Er zijn van het seniorenonderzoek ook 21 lokale verslagen verschenen. Daarnaast zijn de resultaten van alle afzonderlijke gemeenten in de digitale gezondheidsatlas van GGD Eemland en GGD Midden-Nederland opgenomen (zie ). Dit rapport en de lokale verslagen zijn te vinden op de website van de GGD Midden- Nederland ( onder: info over onderzoek). Hier kunt u ook achtergrondinformatie over het onderzoek vinden (bijvoorbeeld de vragenlijst). Tevens is op de website informatie beschikbaar over het aanbod van de GGD en andere organisaties op het gebied van preventie bij ouderen

17 1.3 Leeswijzer De opzet van het rapport is als volgt. De resultaten zijn al dan niet uitgesplitst naar geslacht en/of leeftijdsgroep weergegeven, afhankelijk van de omvang van het probleem. Waar mogelijk worden landelijke referentiecijfers gepresenteerd en wordt er ingegaan op landelijke trends. Voor een aantal onderwerpen zijn veranderingen onderzocht op basis van het seniorenonderzoek uit Bij elk onderwerp is aangegeven wat de risicogroepen zijn. Tevens wordt bij een aantal hoofdonderwerpen nadere achtergrondinformatie gegeven in speciale kaders. Elk hoofdstuk eindigt met conclusies, waarbij tevens aan de orde komt in hoeverre de regio afwijkt van het landelijk gemiddelde. Het laatste hoofdstuk in dit rapport is beschouwend en handelt over kwetsbare ouderen. In de samenvatting zijn de belangrijkste resultaten en conclusies van het onderzoek weergegeven. In bijlage 1 vindt u informatie over de respons en representativiteit. Een uitgebreidere toelichting op de analysemethoden, de werkwijze bij de dataverzameling en de onderbouwing van de vragenlijst is te lezen in bijlage 2. 16

18 2. Kenmerken van de onderzoekspopulatie 2.1 Bereik en representativiteit Aan willekeurig gekozen mensen van 65 jaar en ouder, woonachtig in regio Midden-Nederland, is een vragenlijst gestuurd. 65% van deze groep heeft de vragenlijst ingevuld en teruggestuurd (in totaal 7628 senioren). De onderzoekspopulatie is 10% van de totale bevolking van 65 jaar en ouder in regio Midden-Nederland. De onderzoeksgroep is niet geheel representatief naar leeftijd en geslacht. Personen uit de leeftijdscategorie van 75 jaar en ouder zijn iets ondervertegenwoordigd (43% tegen verwacht 45%) en mannen zijn oververtegenwoordigd in de onderzoeksgroep (44% tegen verwacht 42%). Omdat de onderzoekspopulatie niet representatief is, zijn de resultaten in deze rapportage zoveel mogelijk uitgesplitst naar geslacht en indien nodig naar leeftijdscategorie (zie verder bijlage 1). 2.2 Demografische en achtergrondkenmerken In de onderstaande tabellen en grafieken zijn de demografische en achtergrondkenmerken van de onderzoekspopulatie weergegeven. Tabel 2.1 Demografische kenmerken naar leeftijdscategorie en geslacht Man Vrouw Totaal Aantal % Aantal % Aantal % jaar jaar en ouder Totaal Tabel 2.2 Etniciteit volgens VNG-classificatie* naar leeftijdscategorie en geslacht Man Vrouw Totaal plus 75-plus jaar jaar Nederlands 92,5% 94,1% 90,7% 93,7% 93,8% Surinaams 0,4% 0,2% 0,6% 0,4% 0,4% Antilliaans, Arubaans 0,2% - 0,2% 0,2% 0,1% Turks 0,1% Marokkaans 0,8% 0,2% 0,3% - 0,3% Overig westers 3,0% 2,1% 4,4% 3,0% 1,4% Overig niet-westers 3,2% 3,4% 3,9% 2,7% 4,0% * In de indeling van de VNG-classificatie wordt op grond van drie geboortelandgegevens (geboorteland van respondent zelf, en van vader en moeder) en de etniciteit van een persoon vastgesteld. In de classificatie wordt prioriteit gegeven aan de identificatie van achterstandsgroepen door zowel eerste als tweede generatie allochtonen in de groepen op te nemen (15)

19 Figuur 2.1 Huishoudvormen van 65-plussers, naar leeftijdcategorie 100% 80% 60% 40% 20% Overig Met partner Alleen 0% jaar jaar jaar jaar jaar > 90 jaar Tabel 2.3 Achtergrondkenmerken naar geslacht Man Vrouw Totaal Burgerlijke staat Gehuwd 82% 52% 65% Samenwonend 3% 2% 2% Ongehuwd, nooit gehuwd geweest Gescheiden, gescheiden levend 2% 4% 3% 4% 7% 5% Samenstelling huishouden Weduwe, weduwnaar 10% 35% 24% Alleen 15% 45% 32% Met partner 84% 53% 67% Overig 1% 2% 2% Opleidingsniveau Lager onderwijs 19% 26% 23% Lager voortgezet onderwijs Hoger voortgezet onderwijs 37% 47% 43% 18% 16% 17% Hoger onderwijs 27% 10% 17% Inkomen Alleen AOW 12% 16% 14% AOW en aanvullend pensioen 88% 84% 86% Financieel rondkomen Geen moeite 85% 85% 85% Enige moeite 12% 12% 12% Grote moeite 3% 3% 3% * Opleidingniveau is verdeeld in 4 niveaus: 1. lager onderwijs: geen of alleen lager onderwijs; 2. lager voorgezet onderwijs, zoals LBO, MAVO, MULO, LAVO; 3. hoger voorgezet onderwijs, zoals HBS, MBO, HAVO, VWO; 4. hoger onderwijs: HBO, WO, postacademisch onderwijs (54)

20 2.3 Conclusies hoofdstuk 2 De onderzoeksgroep is niet geheel representatief naar leeftijd en geslacht. Jongere senioren in de leeftijd van 65 tot 74 jaar en mannen zijn oververtegenwoordigd in de onderzoeksgroep. 94% van de respondenten is Nederlands Het percentage ouderen dat alleen woont neemt met de leeftijd toe. 20% van de jarigen woont alleen tegenover 80% van de ouderen van 90 jaar en ouder. Gemiddeld woont 32% van de respondenten alleen: 24% is weduwnaar of weduwe; 3% is ongehuwd en 5% leeft gescheiden. 14% van de respondenten ontvangt alleen AOW. Van deze groep respondenten heeft 40% enige of grote moeite om financieel rond te komen

21 20

22 3. Lichamelijke gezondheid De lichamelijke gezondheid van senioren in regio Midden-Nederland wordt in dit hoofdstuk beschreven aan de hand van een aantal indicatoren: de ervaren gezondheid, chronische lichamelijke aandoeningen, lichamelijke beperkingen en valaccidenten. 3.1 Ervaren gezondheid Door te vragen wat mensen in het algemeen genomen van hun gezondheid vinden, wordt een beeld van hun gezondheid verkregen. Hoewel dit beeld subjectief is, blijkt het toch een goede voorspeller te zijn van gezondheidsgerelateerde uitkomsten als sterfte en het gebruik van gezondheidszorgvoorzieningen (1). In de onderstaande tabel is weergegeven hoeveel respondenten in Midden-Nederland hun gezondheid als goed of zeer goed ervaren. Tabel 3.1 Als goed of zeer goed ervaren gezondheid, naar leeftijdscategorie en onderzoeksgebied Regio Landelijk Midden-Nederland jaar 80% 62% 75-plus 69% 54% Totaal 75% 59% Risicogroepen Bij ouderen bepalen vooral chronische aandoeningen en lichamelijke beperkingen de ervaren gezondheid. Het percentage 65-plussers, dat hun gezondheid als (zeer) goed ervaart, neemt af met het toenemen van de leeftijd. Vrouwen voelen zich over het algemeen minder gezond dan mannen (2). Uit het seniorenonderzoek blijkt dat de volgende groepen (in volgorde van belangrijkheid) hun gezondheid vaker als matig of slecht ervaren (zie Bijlage 2 voor de methode van identificeren van deze risicogroepen). personen met een chronische ziekte (zie paragraaf 3.2) personen met psychosociale problemen en zorgen (zie paragraaf 4.4) personen met lichamelijke beperkingen (zie paragraaf 3.3) Trends Landelijk is door de tijd heen het percentage ouderen dat de eigen gezondheid als goed beoordeelt, redelijk stabiel gebleven (2). Echter bij vergelijking van dit onderzoek met het seniorenonderzoek van 2001 komt naar voren dat het percentage ouderen dat de gezondheid als matig of slecht ervaart in vijf jaar tijd is toegenomen. 1 Het percentage ouderen dat de gezondheid als matig of slecht ervaart is in regio Midden- Nederland 25%. Voor de meeste gemeenten afzonderlijk zijn soortgelijke percentages gevonden met uitzondering van de gemeente Abcoude, Nieuwegein en Veenendaal. In Abcoude ervaren minder senioren hun gezondheid als matig of slecht (19%), terwijl dit in Nieuwegein en Veenendaal meer senioren zijn (respectievelijk 30% en 31%). Het oordeel over de eigen gezondheid wordt naast individuele factoren zoals de leeftijd, ook bepaald door de maatschappij. De mening van leeftijdsgenoten en de verwachtingen die de samenleving heeft over normale veroudering, kan een referentiekader voor ouderen bieden om achteruitgang te accepteren en desondanks tevreden te blijven (4). 1 Odds Ratio (OR) = 1,7 met 95% betrouwbaarheidsinterval (BI) van 1,4 tot 2,3 (zie bijlage 2 voor toelichting op OR of BI) (3)

23 3.2 Chronische ziekten en aandoeningen De 3.2 gezondheid Chronische en het ziekten lichamelijk en aandoeningen functioneren van ouderen wordt voor een groot deel bepaald door de aanwezigheid van chronische ziekten en langdurige aandoeningen. Uit De landelijke gezondheid cijfers en het blijkt lichamelijk dat bij functioneren jarigen iets van meer ouderen dan de wordt helft voor te kampen een groot heeft deel met bepaald tenminste door de één aanwezigheid chronische ziekte. van chronische Onder 75-plussers ziekten en is langdurige dat bijna twee aandoeningen. derde (2). Het Uit landelijke beeld bij vrouwen cijfers blijkt is iets dat ongunstiger bij jarigen dan bij iets mannen. meer dan de helft te kampen heeft met tenminste één chronische ziekte. Onder 75-plussers is dat bijna twee derde (2). Tabel Het beeld 3.2 Aantal bij vrouwen chronische is iets ziekten ongunstiger of langdurige dan aandoeningen bij mannen. a, naar leeftijdscategorie, geslacht en onderzoeksgebied Tabel 3.2 Aantal chronische ziekten of langdurige Regio aandoeningen a, naar leeftijdscategorie, geslacht en onderzoeksgebied Landelijk Midden-Nederland Regio plus Landelijk Midden-Nederland 75-plus jaar jaar Vrouwen 75-plus 75-plus jaar jaar Vrouwen Geen chronische ziekten 44% 36% 39% 30% 1 Geen chronische chronische ziekte ziekten 26% 44% 27% 36% 30% 39% 32% 30% 1 2 chronische chronische ziekte ziekten 30% 26% 37% 27% 31% 30% 38% 32% Allen 2 chronische ziekten 30% 37% 31% 38% Geen chronische ziekten Allen 46% 38% 46% 37% 1 Geen chronische chronische ziekte ziekten 27% 46% 29% 38% 30% 46% 30% 37% 1 2 chronische chronische ziekte ziekten 27% 27% 34% 29% 24% 30% 33% 30% a Afgelopen twaalf maanden last gehad van een of meer van elf chronische aandoeningen, te weten: 2 chronische ziekten 27% 34% 24% 33% astma en COPD, hartkwaal, beroerte, migraine, kanker, suikerziekte, darmstoornis, gewrichtsslijtage, chronische a Afgelopen gewrichtsontsteking, twaalf maanden last rugaandoening gehad van een en of chronische meer van elf huidziekte. chronische aandoeningen, te weten: astma en COPD, hartkwaal, beroerte, migraine, kanker, suikerziekte, darmstoornis, gewrichtsslijtage, chronische gewrichtsontsteking, rugaandoening en chronische huidziekte. In onderstaande tabel worden de prevalentiecijfers per aandoening weergegeven van zowel het seniorenonderzoek uit 2001 als uit Alleen de tien meest voorkomende In onderstaande aandoeningen tabel worden zijn de in prevalentiecijfers de tabel opgenomen. per aandoening weergegeven van zowel het seniorenonderzoek uit 2001 als uit Alleen de tien meest voorkomende aandoeningen zijn in de tabel opgenomen. Tabel 3.3 Prevalentie van meest voorkomende langdurige chronische aandoeningen in de voorafgaande twaalf maanden, naar leeftijdscategorie en onderzoeksperiode. Tabel 3.3 Prevalentie van meest voorkomende jaar langdurige chronische jaar aandoeningen 80 jaar in de voorafgaande twaalf maanden, naar 2001 leeftijdscategorie en onderzoeksperiode jaar jaar 80 jaar Hoge bloeddruk 26% 34% 32% 38% 27% 34% Gewrichtsslijtage van % 26% 34% 31% 40% 35% heupen Hoge bloeddruk en knieën 26% 34% 32% 38% 27% 34% Osteoporose/ Gewrichtsslijtage van 27% 7% 11% 26% 13% 34% 17% 31% 15% 40% 17% 35% botontkalking heupen en knieën Ernstige Osteoporose/ rugaandoening 13% 7% 13% 11% 15% 13% 13% 17% 13% 15% 15% 17% Diabetes botontkalking mellitus/ 10% 12% 12% 14% 11% suikerziekte Ernstige rugaandoening 13% 13% 15% 13% 13% 15% Astma, Diabetes chronische mellitus/ 10% 12% 12% 14% 13% 11% bronchitis, suikerziekte 11% 11% 12% 13% 10% 11% longemfyseem, Astma, chronische CARA Hartinfarct bronchitis, of ernstige 11% 11% 12% 13% 10% 11% 7% 8% 10% 12% 11% 14% hartkwaal longemfyseem, CARA Chronische Hartinfarct of ernstige 8% 7% 8% 8% 11% 10% 12% 8% 12% 11% 11% 14% gewrichtsontsteking hartkwaal Duizeligheid Chronische met vallen 4% 8% 5% 8% 11% 8% 8% 13% 12% 14% 11% Onvrijwillige gewrichtsontsteking urineverlies 14% 12% (incontinentie) Duizeligheid met vallen 4% 5% 8% 8% 13% 14% Onvrijwillige urineverlies 4% 5% 8% 8% 14% 12% (incontinentie) In 2006 kon men bij elke ziekte aangeven of deze al dan niet door een arts was vastgesteld in de afgelopen 12 maanden. In 2006 kon men bij elke ziekte aangeven of deze al dan niet door een arts was vastgesteld in de afgelopen 12 maanden. 2 In 2006 kon men bij elke ziekte aangeven of deze al dan niet door een arts was vastgesteld. In deze tabel zijn alleen de percentages weergegeven die door een arts zijn vastgesteld, met uitzondering van de aandoening duizeligheid met vallen. 2 In 2006 kon men bij elke ziekte aangeven of deze al dan niet door een arts was vastgesteld. In deze tabel zijn alleen de percentages weergegeven die door een arts zijn vastgesteld, met uitzondering van de aandoening duizeligheid met vallen

24 Bijna alle ziekten waren in de meerderheid van de gevallen door een arts vastgesteld. Uitzondering vormen migraine en incontinentie. Bij 4% is migraine door een arts vastgesteld en bij 5% was dit niet het geval. Bij incontinentie lagen de percentages nog schever namelijk 7% om 10%. Het aandeel 65-plussers dat een ziekte rapporteert stijgt bij de meeste aandoeningen met het toenemen van de leeftijd. Vooral incontinentie, duizeligheid met vallen, osteoporose maar ook hart- en vaatziekten en gewrichtsslijtage komen in Midden- Nederland op hoge leeftijd vaak voor. Hart- en vaatziekten, astma en kanker zijn ziekten die meer voorkomen bij mannen, terwijl gewrichtsslijtage en -ontstekingen, incontinentie, osteoporose, duizeligheid met vallen, migraine en darmstoornissen vaker bij vrouwen voorkomen. Risicogroepen Het percentage zelfstandig wonende 65-plussers met een chronische ziekte of aandoening stijgt met het toenemen van de leeftijd. Bij vrouwen liggen de percentages iets ongunstiger dan bij mannen. Uit het seniorenonderzoek komt naar voren dat chronische ziekten en aandoeningen vaker voorkomen bij: personen met een matig of slecht ervaren gezondheid personen met psychosociale problemen en zorgen (zie paragraaf 4.4) personen met overgewicht (zie paragraaf 5.4) Trends Het percentage ouderen zonder een chronische aandoening is in Nederland in de afgelopen 5 jaar afgenomen. Daarentegen is het percentage met twee of meer aandoeningen toegenomen (2). Dit beeld is ook te zien wanneer de resultaten vergeleken worden met het seniorenonderzoek uit 2001 (gecorrigeerd voor leeftijd en geslacht). In vijf jaar tijd is het percentage senioren zonder ziekte of aandoening gedaald terwijl het percentage met twee of meer ziekten is toegenomen 3. Aandoeningen die in de afgelopen 5 jaar sterk zijn toegenomen zijn hoge bloeddruk, osteoporose en ernstige rugaandoeningen. In de hele regio Midden-Nederland heeft 58% van de senioren te kampen met tenminste één chronische ziekte. In de gemeente Vianen ligt dit percentage hoger (66%) en in de gemeente Lopik lager (51%) vergeleken met de regio. Het is niet zeker of er sprake is van een werkelijke toename in het vóórkomen van ziekten en aandoeningen. De trends worden mede beïnvloed door verbeterde opsporing, herkenning en diagnostiek door de huisarts en toegenomen kennis en hulpzoekgedrag van de bevolking. Zo zijn geobserveerde toenamen in osteoporose (botontkalking) en psychische stoornissen sterk beïnvloed door betere opsporing. Daarnaast zijn huisartsen alerter geworden op suikerziekte. Toch lijkt suikerziekte ook werkelijk vaker voor te komen, mede door veranderingen in de leefstijl (5). 3.3 Lichamelijke beperkingen Met het ouder worden treedt een geleidelijke toename van chronische gezondheidsklachten op. Dit geeft vaak beperkingen in het dagelijks functioneren, zoals in de mobiliteit en bij het zien en horen. In Nederland heeft van de zelfstandig wonende jarigen 13% hoorproblemen en dit percentage neemt toe tot 39% onder 85-plussers. Een vergelijkbaar patroon is te zien bij gezichts- en motorische beperkingen: hoogbejaarden rapporteren deze veel vaker dan jongere ouderen (2). In de onderstaande figuren is het voorkomen van lichamelijke beperkingen en het soort lichamelijke beperkingen in Midden Nederland naar leeftijd weergegeven. 3 OR=1,6 met 95% BI van 1,5 1,

25 Figuur 3.1 Voorkomen en ernst van lichamelijke beperkingen naar leeftijdscategorie 90 Figuur Voorkomen en ernst van lichamelijke beperkingen naar leeftijdscategorie Geen Licht Matig Geen Ernstig Licht Matig Ernstig jaar jaar 5 85 jaar en ouder jaar jaar 85 jaar en ouder Figuur 3.2 Ouderen die matige of ernstige beperkingen ondervinden, naar soort beperking en leeftijdscategorie Figuur 3.2 Ouderen die matige of ernstige beperkingen ondervinden, naar soort beperking en leeftijdscategorie OR = 1,1 met 95% BI van 1,0-1, Zien 5 Horen Motorisch jaar jaar jaar jaar en ouder 0 Vrouwen hebben Zien over het algemeen Horen meer lichamelijke Motorisch beperkingen dan mannen (33% tegen 21%). Ze ervaren vooral meer motorische beperkingen. Van de 65- plussers Vrouwen heeft hebben 8% over ernstige het algemeen gezichtsbeperkingen, meer lichamelijke 8% ernstige beperkingen gehoorproblemen dan mannen en 22% (33% ernstige tegen 21%). mobiliteitsbeperkingen. Ze ervaren vooral meer In totaal motorische heeft 28% beperkingen. van de ouderen Van de een 65- lichamelijke plussers heeft beperking. 8% ernstige gezichtsbeperkingen, 8% ernstige gehoorproblemen en Er 22% is een ernstige verband mobiliteitsbeperkingen. tussen lichamelijke In beperkingen totaal heeft en 28% de van ervaren de ouderen gezondheid. een Van de 65-plussers lichamelijke ervaart beperking. 25% zijn gezondheid als matig of slecht. Kijken we naar de groep ouderen Er is een met verband een lichamelijke tussen lichamelijke beperking, beperkingen dan ligt dit en percentage de ervaren op gezondheid. 62%. Van de 65-plussers ervaart 25% zijn gezondheid als matig of slecht. Kijken we naar de groep ouderen met een lichamelijke beperking, dan ligt dit percentage op 62%. Trends In de afgelopen 5 jaar is het percentage ouderen met gezichtsproblemen gelijk gebleven, Trends terwijl het aantal 65-plussers met gehoorproblemen iets is toegenomen 4. In Midden-Nederland In de afgelopen 5 jaar heeft is het 28% percentage van de 65-plussers ouderen met een gezichtsproblemen matige of ernstige lichamelijke gelijk beperking. gebleven, terwijl Dit percentage het aantal ligt 65-plussers lager in Abcoude met gehoorproblemen en Zeist en hoger iets in is Veenendaal toegenomen(in 4. In Veenendaal Midden-Nederland zijn het heeft vooral 28% de van mobiliteitsbeperkingen de 65-plussers een die matige hoger of liggen). ernstige lichamelijke beperking. Dit percentage ligt lager in Abcoude en Zeist en hoger in Veenendaal (in Veenendaal Aandoeningen zijn die het tot vooral veel de lichamelijke mobiliteitsbeperkingen beperkingen leiden die hoger zijn liggen). beroerte, artrose, rugaandoeningen en bepaalde vormen van hartziekten en kanker. Het grootste deel van Aandoeningen de mobiliteitsbeperkingen die tot veel lichamelijke is toe te schrijven beperkingen aan leiden klachten zijn en beroerte, aandoeningen artrose, van het rugaandoeningen bewegingsapparaat. en bepaalde Ernstige vormen rugklachten van hartziekten en gewrichtsslijtage en kanker. en Het grootste deel gewrichtsontsteking van de mobiliteitsbeperkingen zijn hiervan is de toe belangrijkste schrijven aan (6). klachten en aandoeningen van het bewegingsapparaat. Ernstige rugklachten en gewrichtsslijtage en gewrichtsontsteking zijn hiervan de belangrijkste (6). 3.4 Valincidenten Valincidenten 3.4 Valincidenten komen regelmatig voor bij ouderen en kunnen tot ernstige gevolgen leiden. Zo loopt 10% van de ouderen die gevallen is, ernstige verwondingen op zoals heupfracturen Valincidenten komen of andere regelmatig botbreuken. voor Ouderen bij ouderen worden kunnen vaak als tot gevolg ernstige van gevolgen een val onzekerder leiden. Zo loopt en angstiger, 10% van de hetgeen ouderen kans die gevallen op een is, volgende ernstige val verwondingen vergroot. op zoals heupfracturen of andere botbreuken. Ouderen worden vaak als gevolg van een val onzekerder en angstiger, hetgeen de kans op een volgende val vergroot jaar 85 jaar en ouder 4 OR = 1,1 met 95% BI van 1,0-1,

26 Ook blijkt dat ouderen langere tijd na een valongeval beduidend minder actief zijn dan daarvoor. Dit betekent een directe bedreiging voor het behoud van mobiliteit, sociale netwerk en uiteindelijk hun zelfstandigheid (7). Uit ander GGD onderzoek blijkt dat in een periode van 3 maanden ongeveer 20% van de ouderen wel eens valt (23). Figuur 3.3 Valincidentie in de afgelopen 3 maanden, naar leeftijdscategorie jaar jaar 85 jaar en ouder 0 Eén keer Twee keer of vaker In de afgelopen drie maanden is 17% van de 65-plussers tenminste één maal gevallen. Ruim 5 % is twee maal of vaker gevallen. Als gevolg van de val heeft twee op de vijf ouderen een lichamelijk letsel opgelopen. In 20% van de gevallen was dit een botbreuk. Er is een sterk verband te zien tussen het gebruik van slaap- en kalmerende middelen (zie paragraaf 4.3) en valincidenten. Van de 65-plussers die aangaven recentelijk slaapmiddelen gebruikt te hebben, was 24% in het afgelopen kwartaal gevallen. Dit vergeleken met de groep niet-gebruikers waarvan 15% was gevallen. Risicogroepen Het aantal valongevallen stijgt met de leeftijd en vrouwen zijn veel vaker het slachtoffer van valongelukken dan mannen. Andere risicofactoren zijn onder andere mobiliteitsproblemen, medicijngebruik (bijvoorbeeld slaap- en kalmeringsmiddelen, antipsychotica), duizeligheid bij opstaan, eerder doorgemaakte valpartijen en specifieke ziektes of aandoeningen als gewrichtsaandoeningen, gezichtsproblemen, urine incontinentie en cognitieve stoornissen (8-10). De volgende drie risicofactoren komen naar voren in het seniorenonderzoek: personen met een chronische ziekte personen met angst klachten personen met psychosociale problemen en zorgen Trends De toenemende vergrijzing en het steeds langer zelfstandig blijven wonen van ouderen zorgen voor een continu stijgende trend in de ongevallenaantallen. Zo is in Nederland in 20 jaar tijd het jaarlijks aantal ziekenhuisopnamen van 65-plussers wegens een heupfractuur meer dan verdubbeld (8-10). 3.5 Conclusies hoofdstuk 3 25% van de respondenten ervaart zijn of haar gezondheid als matig of slecht. Dit cijfer is gunstiger vergeleken met landelijke cijfers. Toch heeft 58% van de respondenten tenminste één chronische ziekte of aandoening. Hoge bloeddruk (35%), gewrichtsslijtage van heupen en knieën (28%), botontkalking (13%), ernstige rugaandoening (13%) en diabetes mellitus (12%) zijn de meest voorkomende langdurig chronische aandoeningen. In de afgelopen vijf jaar is zowel het aantal 65-plussers met een matig of slecht ervaren gezondheid als met een chronische aandoening in de regio toegenomen. Chronische aandoeningen die in de afgelopen vijf jaar sterk zijn toegenomen zijn hoge bloeddruk, osteoporose en ernstige rugaandoeningen

27 28% van de respondenten ervaart een matige of ernstige lichamelijke beperking. Naast gezichtsbeperkingen (8%) en gehoorbeperkingen (8%) ervaren de respondenten vooral mobiliteitsbeperkingen (22%). 17% van de respondenten is in een periode van drie maanden tenminste één keer gevallen. Als gevolg van de val heeft 2 op de 5 ouderen een lichamelijk letsel opgelopen. Chronische aandoeningen en lichamelijke beperkingen komen meer voor bij mensen met psychosociale problemen en mensen met overgewicht. Gezien de ongezonde leefstijl en verdere vergrijzing van de bevolking wordt in de regio een stijging verwacht in de absolute omvang van mensen met chronische aandoeningen, lichamelijke beperkingen en opgelopen letsels na valongevallen 26

28 4. Psychische gezondheid Behalve door lichamelijke aandoeningen kan het welbevinden en functioneren belemmerd worden door psychische stoornissen. Drie veelvoorkomende stoornissen bij ouderen zijn: depressieve, angst- en cognitieve 5 stoornissen. Naast psychische stoornissen zal in dit hoofdstuk ook ingegaan worden op psychosociale problemen en zorgen, gebruik van slaap- en kalmerende middelen, eenzaamheid en persoonlijke competentie. 4.1 Depressieve klachten Eén van de meest voorkomende psychische stoornissen is depressiviteit. De belangrijkste symptomen zijn een aanhoudende neerslachtige stemming en een ernstig verlies aan interesse in bijna alle dagelijkse activiteiten. Depressiviteit kan grote gevolgen voor het welbevinden van de betrokkene hebben omdat het vaak leidt tot beperkingen in sociaal, emotioneel en lichamelijk functioneren (11). Uit landelijk onderzoek blijkt dat 14% van de jarigen en 19% van de jarigen depressieve klachten heeft. Bij mannen komen deze klachten 11% voor en bij vrouwen 18% (2). De gegevens van Midden Nederland staan weergegeven in onderstaande tabel. Tabel 4.1 Percentage depressieve klachten* naar leeftijdscategorie en geslacht Depressieve klachten Leeftijdscategorie jaar jaar Geslacht Mannen Vrouwen 16% 19% 12% 21% Totaal (N= 6771) 17% * Voor het meten van depressieve klachten is gebruik gemaakt van de Center for Epidemiologic Studies Depression scale (13). Twee op de vijf mensen met depressieve klachten heeft ook last van angstklachten. Drie op de vier depressieve mensen voelt zich eenzaam. Als gevolg van de psychische klachten heeft 35% van de depressieve mensen minder bereikt of deed werk en andere bezigheden minder zorgvuldig. De depressieve ouderen gebruiken meer slaap- en kalmerende middelen en drinken minder alcohol. Bovendien doen ze veel minder aan lichaamsbeweging vergeleken met hun niet-depressieve leeftijdsgenoten. Risicogroepen Depressieve klachten nemen toe met de leeftijd en komen vaker bij vrouwen dan bij mannen voor. Laagopgeleiden hebben vaker last van depressieve gevoelens dan hoogopgeleiden. Andere belangrijke risicofactoren om een depressie te ontwikkelen zijn: lichamelijke ziekte of invaliditeit, een kwetsbare persoonlijkheid, het onvermogen om intieme relaties aan te gaan (sociale competentie), een psychiatrische voorgeschiedenis en ingrijpende levensgebeurtenissen zoals een ernstig verlies (14-16). Uit het seniorenonderzoek blijkt dat depressieve klachten meer voorkomen bij: personen met angst klachten (zie aragraaf 4.2) personen met psychosociale problemen en zorgen (zie paragraaf 4.4) personen met weinig persoonlijke competentie (zie paragraaf 4. 6) 5 Cognitieve stoornissen zijn echter niet meegenomen in dit onderzoek (muv het onderzoek naar het verlenen van mantelzorg) omdat een schriftelijke vragenlijst geen betrouwbaar middel is om dit te kunnen vast stellen. Helaas want cognitieve stoornissen, waaronder dementie, hebben een grote invloed op de zelfredzaamheid van ouderen