Fase 1 rapport Marktverkenning Afsluitdijk Consortium Natuurlijk Afsluitdijk

Transcriptie

1 Fase 1 rapport Marktverkenning Afsluitdijk Consortium Natuurlijk Afsluitdijk 22 juli uur Definitief 9T4081.B0

2 A COMPANY OF PENVOERDER EN PROJECT MANEGMENT HASKONING NEDERLAND B.V COASTAL & RIVERS George Hintzenweg 85 Postbus AM Rotterdam +31 (0) Telefoon +31 (0) Fax Internet Arnhem KvK Documenttitel Fase 1 rapport Marktverkenning Afsluitdijk Consortium Natuurlijk Afsluitdijk Verkorte documenttitel Rapport fase1 Marktverkenning Afsluitdijk Status Definitief Datum 22 juli 2008 Projectnaam Natuurlijk Afsluitdijk Projectnummer 9T4081.B0 Opdrachtgever Rijkswaterstaat Provincie Frŷslan Provincie Noord-Holland Referentie 9T4081.B0/R001/426090/Rott Auteur(s) Collegiale toets Projectteam Natuurlijk Afsluitdijk Frans ter Horst Datum/paraaf 22 juli Vrijgegeven door Mark van Zanten, Wubbo Ockels Datum/paraaf 22 juli 2008.

3 SAMENVATTING Tineke Huizinga daagt uit, 28 mei 2007, NOS viering 75 jaar Afsluitdijk De uitdaging van Tineke Huizinga ter gelegenheid van het 75 jarig bestaan van de Afsluitdijk was duidelijk: Dit is een kans om meer te doen dan alleen veiligheid, inspireerde Ockels tot de visie van een tweede afsluitdijk. Het project Natuurlijk Afsluitdijk ontstond en een consortium werd gevormd met Nederlands trots; zes sterke partijen die hun kunnen op wereld niveau hebben laten zien; Haskoning, Van Oord, Lievense, Rabobank, Bam, Eneco Ockels: Vanuit de ruimte is de Afsluitdijk beter te zien dan de Chinese muur. Natuurlijk Afsluitdijk geeft door de tweede dijk nieuwe ruimte, zowel praktisch en figuurlijk, terwijl de oude dijk zijn vorm kan behouden. Deze nieuwe ruimte maakt innovatie mogelijk en daagt daartoe uit, terwijl de oude dijk als transportdijk fungeert. Het is een integraal plan dat mogelijkheden geeft voor duurzame energie productie en mogelijk opslag, voor aquacultuur, voor recreatie, voor nieuwe mobiliteit, voor het samenhangend maken van de Noordelijke regio s via de Noorderzeelijn etc. (Superbus, zonnemuurl, Valmeer, Mossel Nederland gefotografeerd op 325 km kwekerij, Blue energy centrale, vlieger energie). hoogte boven Denemarken, Wubbo Ockels Natuurlijk Afsluitdijk vormt zo een nieuwe omgeving van land en zee en wordt een icoon van innovatie, een nationale trots en zal leiden tot versterking van Nederlands internationale concurrentie positie op het gebeid van duurzame energie, waterwerken en natuur en milieu. Dit Innovatie gebied zal een continue stimulans en uitdaging betekenen. Het Noorden vernieuwt, er komt reden voor de jeugd om niet weg te lopen, maar juist een nieuwe toekomst in het Noorden te bouwen juli 2008

4 De taken en ambities van het consortium zijn het zelfde, te weten: Vereiste veiligheid en waterbeheer op korte termijn (overslag+kunstrif) en adaptief aan onvoorziene gevolgen klimaat verandering (experimenten en metingen) Meer natuur en gunstige milieu ontwikkeling Wadden en IJsselmeer Duurzame energie productie en opslag (Blue energy, solarwall, Laddermolen..) Wadden gebied energie neutraal 2020 (Ambitie Waddeneilanden) Hoogwaardig openbaar vervoer en samenbinden van Noord Nederland (Superbus) Recreatie en wonen mogelijk maken bij de natuurdijk Innovatie (synergie blue energy+valmeer+spui, synergie Superbus overslagdijk, 3 de generatie windenergie met vliegers, solar-wall, duurzaamheidcentrum, educatie toerisme) Technische, Ecologische en Economische haalbaarheid en economische verantwoorde PPS Een dergelijk ambitie kan alleen worden gerealiseerd als de bevolking er achter staat. Hun belangen moeten worden gediend, maar zij vormen ook het noodzakelijke draagvlak om de politieke en bestuurlijke besluitvorming op tijd mogelijk te maken. De huidige fase is er een van verbreding. Het verkrijgen van kennis en inzicht door een drietal modellen en vele varianten te analyseren op milieu effecten en technische, ecologische, economische haalbaarheid. In deze studiefase is het: denk na over hoe het wel mogelijk is een belangrijke creatieve uitdaging. De verbreding van analyse aspecten, de verdieping naar consequenties Veiligheid wordt oa gegarandeerd door overslag huidige dijk en bufferwerking ruimte tweede dijk de drie modellen, de basis van de analyse en studie juli 2008

5 voor omgeving etc. en de veelheid van toepassingen zorgen voor veel inzicht en voor het onderkennen van mogelijke synergie. De op deze manier verkregen kennis en inzichten zullen de basis vormen voor een zg trade-off waarmee een klein aantal voorkeurs opties worden geselecteerd voor de presentatie eind De extra natuurdijk beïnvloedt de veiligheid positief in overeenstemming met het ComCoast concept van brede waterkeringen, als duurzaam veiligheids alternatief voor enkelvoudige waterkering. De aanleg van Natuurlijk Afsluitdijk wordt gefaseerd. De huidige dijk wordt op korte termijn overslagbestendig gemaakt voor de veiligheid. Aan de noordzijde van de dijk komen stromingsremmers die de dijk verzachten, waarna de aanleg van eilandjes (van deels natuurlijke materialen zoals hout en wilgen, met een hardere kern) met toenemende afstand vanaf de kust kan plaatsvinden. De resultaten van monitoring van effecten op stroming en sedimentatie/erosie zal de uitwerking van dit plan sturen. De voordelen voor natuur Wad en IJsselmeer:ontstaan zoutwaterlagune met schorren, ondiepe geulen (platvis) en zandige eilandjes (broedgebied plevieren), sterk verminderde zoetwaterspui, maar (gecontroleerde) brakwaterlozing (herstel zeegras), mogelijkheden voor verbeteren vismigratie, aanleg zoetwaterlagune met geschikte paaigrond voor spiering (verbetering leefgebied voor bijv. nonnetje en grote zaagbek), ondiep water (vooroever lagune) voor driehoeksmossel, slibvang door putten en wetlands, rietlanden voor verbetering habitat noordse woelmuis Door intelligente verbindingen van de verschillende elementen en functies is een geheel nieuwe en frappante innovatieve synergie ontstaan. Op de gehandhaafde Afsluitdijk (transportdijk) kan een Superbusbaan en een muur van zonnepanelen (Solar Wall) worden aangelegd. De aquaducten die voor de superbusbaan nodig zijn kunnen worden uitgebreid voor de autosnelweg en mogelijk kan ook de verbetering van het schutsluizencomplex daarin opgenomen worden. De extra natuurdijk geeft ruimte voor een valmeer voor energieopslag en een osmosemeer voor de osmosecentrale waarin zoet en zout water stromen worden gecombineerd voor elektriciteitsopwekking.. De benodigde pompen hebben voldoende capaciteit om ook aan de spui vraag te voldoen. Het brakke spuiwater is gunstig voor de natuurontwikkeling op de wadden. De ruimte kan ook benut worden om een vrije ontwikkel zone te maken waar windenergie opgewekt kan worden met behulp van radiografisch gestuurde vliegers. De extra natuurdijk zorgt ook voor bescherming van het IJsselmeer door het opvangen van het zoute overslag water. Superbus voertuig voor 25 passagiers, 15 m lang en slecht 1.6 m hoog, 250 km/uur, bestellen via SMS juli 2008

6 Het uitgraven van het valmeer geeft voldoende sediment voor een positieve grondbalans waarmee het de natuurdijk, speciale natuurgebieden en eventueel nog andere gebieden aangebracht kunnen worden. De huidige dijk blijft daarbij in zijn karakter behouden. De synergie is belangrijk voor de integrale technisch, ecologisch en economisch haalbaar en maakt Natuurlijk Afsluitdijk uniek: Het wordt een icoon van Nederlands innovatieve waterbeheersing en duurzame ontwikkeling. Een even grote uitdaging is het om de bestuurlijke haalbaarheid te realiseren. Om samen met bestuurders een adequaat bestuurlijk proces te doorlopen en de weg te vinden naar een PPS. Er is weinig tijd, de schop moet in de grond voor De Noorderzeelkilijn verbind Noord Nderland t t i h h l Intelligente verbindingen zorgen voor synergie en economische haalbaarheid juli 2008

7 INHOUDSOPGAVE SAMENVATTING Blz. i 1 Inleiding 6 2 Het idee, DE VISIE 9 3 De integrale visie De uitdaging Onze strategie: het Ontwikkelproces Het plan: Natuurlijk Afsluitdijk Synergie van het plan Functies van het plan Veiligheid Waterbeheer Duurzame Energie Mobiliteit Scheepvaartverkeer Ruimtelijke kwaliteit Natuur Wonen en Recreatie Regionale economische groei Programmering in de tijd Toetsing aan de basisfunctionaliteit 49 4 Haalbaarheid Technische haalbaarheid Maatschappelijk-economische haalbaarheid 51 5 Benadering van stakeholders en analyse van effecten 55 6 Wettelijke en bestuurlijke kaders 61 7 Vormgeving van publiekprivate proces Vraagstelling en aanpak Belangen en principekeuze Risicoverdeling en fasering Specifieke aandachtspunten Samenwerkingsvorm en Contractvorm Aanbesteding en gunning Fase 2 72 Bijlage 1 Overzicht schetsmateriaal Natuurlijk Afsluitdijk Bijlage 2 Matrix Basisfunctionaliteit Bijlage 3 Plan van Aanpak fase 2 Marktverkenning Bijlage 4 Presentatie consortium Natuurlijk Afsluitdijk 15 juli juli 2008

8 1 INLEIDING Het rapport dat voor u ligt is het resultaat van stormachtige periode sinds 14 maart 2008, de datum van de officiële geboorte van het consortium Natuurlijk Afsluitdijk. Deze bijzondere, maar ook inspirerende periode, wordt het best gekenmerkt door de collage van schetsen en ideeën zoals die tijdens de presentatie van onze plannen op 15 juli jongstleden werd uitgedeeld (zie bijlage 1 van dit rapport). Het Consortium Natuurlijk Afsluitdijk bestaat uit de volgende partijen: 1. Wubbo Ockels B.V. (Wubbo Ockels), gevestigd te Amsterdam; 2. Haskoning Nederland B.V. (Royal Haskoning), gevestigd te Nijmegen; 3. Coöperatieve Centrale Raiffeisen-Boerenleenbank B.A. (Rabobank), gevestigd te Amsterdam; 4. Van Oord Dredging and Marine Contractors B.V (Van Oord), gevestigd te Rotterdam; 4 Koninklijke BAM Groep N.V. (BAM) gevestigd te Gouda; 5 Raadgevend Ingenieursbureau Lievense B.V. (Lievense), gevestigd te Breda; 6 Eneco Milieu B.V. (Eneco), gevestigd te Rotterdam. Prof. Dr. Wubbo J. Ockels is de initiator van het plan Natuurlijk Afsluitdijk, het projectmanagement van het consortium Natuurlijk Afsluitdijk wordt uitgevoerd door Royal Haskoning. Het consortium heeft voor de uitvoering van haar plannen een Stuurgroep en een Projectteam gerealiseerd. De Stuurgroep geeft sturing aan het project en is, door de vertegenwoordiging op Directie niveau in de Stuurgroep, tevens een waarborg voor de inzet van de experts van de leden van het consortium evenals een goed kwalitatief resultaat. Het projectteam is ingedeeld naar de verschillende functies en thema s van het plan, waarbij de verschillende consortium leden trekker zijn van die thema s/ functies waarop hun expertise ligt. Hieronder treft u een overzicht aan van zowel de Stuurgroep, als het projectteam. Het huidige rapport volgt zo veel mogelijk hetgeen gevraagd is in de documenten Uitvraag Marktverkenning Afsluitdijk (april 2008), Informatiedocument Marktverkenning Afsluitdijk (20 juni 2008), Technisch Informatiedocument (4 juni 2008) en Toelichting Beoordeling (4 juli 2008). In hoofdstuk 2 lichten wij het oorspronkelijke idee en onze uitgewerkte visie toe, in hoofdstuk 3 bespreken wij onze Integrale visie, waarbij zowel het ontwikkelproces, de ontwerpmodellen en de uitwerking van de verschillende functies (paragraaf 3.5), inclusief hun synergie (paragraaf 3.4), worden weergegeven. In hoofdstuk 4 komt de haalbaarheid aan de orde, zowel de technische haalbaarheid (paragraaf 4.1) als de maatschappelijk-economische haalbaarheid (paragraaf 4.2). In hoofdstuk 5 komen de effecten en stakeholders (wij noemen dit liever belanghebbenden ) aan de orde, in hoofdstuk 6 de wettelijke en bestuurlijke kaders. Hoofdstuk 7 geeft een eerste analyse van de vormgeving van het publiekprivate proces. Hoofdstuk 8 tenslotte geeft de conclusies weer van het huidige rapport, oftewel de stand van zaken aan het einde van fase 1 van de Marktverkenning Afsluitdijk juli 2008

9 Tabel 1.1 Stuurgroep Consortium Natuurlijk Organisatie Persoon Functie Wubbo Ockels BV Wubbo Ockels Algemeen Directeur Royal Haskoning drs. ing. J. Bout Voorzitter Raad van Bestuur BAM Wouter Remmelts Voorzitter Directie BAM Civiel bv Eneco Aad Storm Senior Innovation Specialist Lievense Arie Mol Directeur Rabobank Marcel Gerritsen Hoofd Rabobank International Project Finance Van Oord Johan Kloet Algemeen Directeur van Oord Nederland BV Van Oord John van Herwijnen Managing Director juli 2008

10 Tabel 1.2 Projectteam Consortium Natuurlijk Afsluitdijk Functie/Thema Organisatie Persoon Functie Projectmanagement Royal Haskoning Mark van Zanten Trekker/Kernteam Wubbo Ockels BV Frans ter Horst Projectmanagement/Kernteam Royal Haskoning Emilie van Bemmel Projectmanagement/Kernteam Royal Haskoning Christiaan Elings Stakeholders Communicatie Wubbo Ockels BV Wubbo Ockels Trekker/Kernteam Royal Haskoning Anouschka Hoogendoorn Communicatie Veiligheid Royal Haskoning Gert-Jan Akkerman Trekker/Kernteam Royal Haskoning Joost Lansen Veiligheid Lievense Eric Fiktorie Veiligheid Waterhuishouding Lievense Albert Quist Trekker/Kernteam Landschap Royal Haskoning Frank Stroeken/ Urban van Aar Trekker/Kernteam Royal Haskoning Ronald van Bommel Tekenaar Natuur Royal Haskoning Arjen Boon Trekker/Kernteam Bureau Waardenburg Bureau Waardenburg Hans Waardenburg Wouter Lenkeek Natuur/ ecologie Natuur/ ecologie Ecosub Godfried van Moorsel Natuur/ ecologie Van Oord Hareld van Oorschot Milieu Wonen/Recreatie BAM PPP Ton Buijink Trekker/Kernteam BAM Maarten van der Bent BAM Pieter Hameetman Wonen BAM Frits van de Reep Wonen Energie (Osmose) Eneco Guus van Leerdam Trekker/Kernteam Eneco Michel Tellman Energie Energie (Valmeer) Lievense Arie Mol Trekker/Kernteam Lievense Boye van Zwol Morfologie/hydraulica/milieu Lievense Wilbert van den Bos Business Case Rabobank Ewout Krijger Trekker/Kernteam Kosten van Oord Peter van Gelderen Trekker/Kernteam Van Oord André Nederlof Kosten PPS BAM Ton Buijink Trekker/Kernteam Rabobank Ewout Krijger PPS Royal Haskoning Bernard van der Voort PPS Royal Haskoning Piet van Putten PPS juli 2008

11 2 HET IDEE, DE VISIE Wubbo Ockels 14 maart 2008, Lelystad: Vanuit de ruimte is de Afsluitdijk beter te zien dan de Chinese muur. Dit omdat de Afsluitdijk zo afwijkend is van zijn natuurlijke omgeving. De Afsluitdijk is daarmee ook een symbool van het gevecht van de mens tegen de natuur, van de industriële revolutie, er was ook geen andere keuze. De prestatie was destijds enorm. Gedreven door een uiterst visionaire en moedige ingenieur Lely werd de Afsluitdijk in kosten ter grootte van een jaar Nederlandse staats begroting gerealiseerd en werd een icoon voor Nederlandse waterwerken en durf. Nederland gefotografeerd op 325 km hoogte boven Denemarken, Wubbo Ockels 2 nov 1985 In 75 jaar is er veel veranderd; nieuwe wetenschappelijke inzichten en technische mogelijkheden, nieuwe culturele waarden en een nieuwe bedreiging, namelijk de gevolgen van de industriële revolutie: de klimaat verandering en mogelijk sterke zeespiegel stijging en het opraken van olie en gas en de daarbij behorende economische en politieke spanningen. We worden gedwongen te innoveren, we staan met de rug tegen de milieumuur. De post- industriële revolutie komt en wij moeten leren te spelen met de natuur in plaats van er tegen. Wij worden aangesproken op het gebruik van onze intelligentie en de kennis van de natuurwetten. Wij zijn steeds meer in staat om de krachten van de natuur te op te wekken en te sturen op ongeëvenaarde positieve wijze. Prachtige voorbeelden zijn de natuurgebieden in de Flevopolder en de Oosterschelde, een verrijking van natuur en mens. De Afsluitdijk voldoet niet meer aan de veiligheidseisen en moet worden vernieuwd. Een kans om na 75 jaar weer een visionair en moedig stap te maken. De Staatsecretaris heeft ons uitgedaagd met nieuwe visionaire en integrale plannen te komen, die naast de benodigde veiligheid ook extra toepassingen mogelijk maken en de Afsluitdijk weer tot een icoon van Nederland kunnen maken. Ik heb voorgesteld een tweede Afsluitdijk aan te leggen i.p.v. de bestaande dijk te verhogen en te versterken. Ik heb daartoe een integraal plan gemaakt, genoemd: Natuurlijk Afsluitdijk dat aan deze vraag voldoet. De gedachte is niet nieuw. Als student woonde ik aan een slapende dijk in noord Groningen. Natuurlijk Afsluitdijk geeft door de tweede dijk nieuwe ruimte, zowel praktisch en figuurlijk, terwijl de oude dijk zijn vorm kan behouden. Deze nieuwe ruimte maakt innovatie mogelijk en daagt daartoe uit, terwijl de oude dijk als transportdijk fungeert. Het is een integraal plan dat mogelijkheden geeft voor duurzame energie productie en mogelijk opslag, voor aquacultuur, voor recreatie, voor nieuwe mobiliteit, voor het samenhangend maken van de Noordelijke regio s via de Noorderzeelijn etc. (Superbus, Solar wall, Valmeer, juli 2008

12 Mossel kwekerij, Blue energy centrale, vlieger energie). Er is ongelooflijk veel mogelijk, de tweede dijk aan de waddenzeekant, aan het IJsselmeer of een combinatie. Allerlei projecten kunnen een synergie geven die het geheel technisch, ecologisch en economisch haalbaar maken. Uiteindelijk wordt de verbinding tussen Noord Holland en Friesland zelf een belangrijke motor voor de Noordelijke levendigheid, ecologische vernieuwing en economische kracht. Natuurlijk Afsluitdijk vormt zo een nieuwe omgeving van land en zee en wordt een icoon van innovatie, een nationale trots en zal leiden tot versterking van Nederlands internationale concurrentie positie op het gebeid van duurzame energie, waterwerken en natuur en milieu. Dit Innovatie gebied zal een continue stimulans en uitdaging betekenen. Het Noorden vernieuwt, er komt reden voor de jeugd om niet weg te lopen, maar juist een nieuwe toekomst in het Noorden te bouwen. Om deze visie tot realiteit te brengen is een sterk consortium Natuurlijk Afsluitdijk samengesteld bestaande uit Wubbo Ockels, Royal Haskoning, Van Oord, Lievense, BAM, Eneco en de Rabobank. Dit consortium kan door zijn ervaring, volledigheid en uitvoeringskracht een zorgvuldige technische, ecologische en economische basis opbouwen waarop betrouwbare haalbaarheids uitspraken kunnen worden gegeven die de ondersteuning vormen voor een mogelijk kabinet besluit. Dit consortium committeert zich aan de volgende door haar opgestelde visie: Met het Integrale Concept van een extra dijk (natuurdijk) en gebruik van state-of-the-art technologie en kennis kan de veiligheid worden gegarandeerd en nieuwe ruimte worden gecreëerd voor duurzame innovaties in milieu, energie en mobiliteit, blijft het karakter van de huidige dijk behouden (transportdijk) en wordt de nieuwe Afsluitdijk tot het Nationale economisch succesvolle icoon van duurzaamheid, innovatie en intelligente waterwerken. Dit concept kan gefaseerd worden gerealiseerd waardoor risico's (technisch, ecologisch, economisch, bestuurlijk) worden beheerst. De taken en ambities die het consortium zichzelf daarvoor stelt zijn: Vereiste veiligheid en waterbeheer op korte termijn en adaptief aan onvoorziene gevolgen klimaat verandering Meer natuur en gunstige milieu ontwikkeling Wadden en IJsselmeer Duurzame energie productie en opslag en Wadden gebied energie neutraal Hoogwaardig openbaar vervoer en samenbinden van Noord Nederland Recreatie en wonen mogelijk maken bij de natuurdijk Innovatie en educatie (synergie blue energy+valmeer+spui, synergie Superbus overslagdijk, 3 de generatie windenergie met vliegers, solar-wall, duurzaamheidscentrum) Technische, Ecologische en Economische haalbaarheid en economische verantwoorde PPS juli 2008

13 3 DE INTEGRALE VISIE 3.1 De uitdaging Bij de viering van het 75 jarig bestaan van de afsluitdijk is ook de ontstane problematiek ten aanzien van de afsluitdijk besproken. Het belangrijkste probleem is dat de afsluitdijk en kunstwerken onveilig zijn verklaard op korte termijn, en zeker ook op langere termijn met de huidige onzekerheid ten aanzien van de ontwikkeling van de zeespiegelstijging. Daarbij is de Afsluitdijk altijd een icoon geweest voor Nederlandse durf en technisch kunnen in waterbeheersing, die nu zijn uitstraling zou verliezen. De staatsecretaris Tineke Huizinga heeft in antwoord daarop een uitdaging geformuleerd. Combineer het herstellen van de veiligheid, ook voor een langere onzekere toekomst, met een nieuwe ambitie. Maak een integraal plan voor de Afsluitdijk waarin met de nieuwe mogelijkheden op het gebied van duurzame energie, mobiliteit en ecologie de afsluitdijk weer een nieuw icoon voor Nederland wordt. Rijkswaterstaat en de provincies Frŷslan en Noord-Holland hebben vervolgens marktpartijen opgeroepen om in een marktverkenning in te gaan op deze uitdaging en de uitdaging uitgewerkt in de uitvraag en de bijbehorende informatie documenten, die het uitgangspunt zijn van dit rapport. De allereerste vraag is natuurlijk hoe de veiligheid weer gegarandeerd kan worden maar deze staat niet los van de vraag hoe je een nieuwe icoon maakt van de afsluitdijk. Het maken van een icoon houdt in een technische hoogstand te creëren en daarnaast een bestuurlijk huzarenstuk realiseren om het besluitvorming traject in de gestelde tijd in goede banen te leiden. De uitdaging houdt ons inziens het volgende in. Technisch gezien moet het plan de huidige state of the art overstijgen of zeker matchen. Er moeten tot de verbeelding sprekende oplossingen voor de vele verschillende functies van de afsluitdijk in opgenomen zijn en het moet een integraal plan zijn met duidelijke synergie en technische, economische en ecologische haalbaarheid. Om dit te realiseren zal het innovatieontwikkelproces ingezet moeten worden om echte innovaties een kans te geven. Daarnaast moet de bestuurlijke wil gecreëerd worden in alle gelederen: belanghebbenden, politiek en publiek, zowel op locaal als regionaal en nationaal niveau. De belangen van alle belanghebbenden moeten zoveel mogelijk ingepast worden in het plan, met weerstanden moet responsief omgegaan worden en een positieve richting gevonden worden. Op alle niveaus moet een adequaat besluitvormingsproces geformuleerd en gevolgd worden. Het is deze uitdaging die het consortium Natuurlijk Afsluitdijk zichzelf als opdracht heeft gegeven en waaraan het met volle inzet van alle benodigde expertise èn de vele contacten met alle betrokkenenen èn de vele overleg en beslissingsmomenten met een sterke gedrevenheid uitvoering aan wil geven juli 2008

14 3.2 Onze strategie: het Ontwikkelproces De uitdaging aanpakken is er een van weten waarheen, niet een oplossing maar een proces met een duidelijke richting, het creëren van een continue ontwikkelzone voor de antwoorden op de uitdagingen van de klimaatsveranderingen, want we weten niet wat de toekomst ons gaat brengen. Wel weten we dat we het milieu moeten (en kunnen) verrijken, dat we het Waddengebied energieneutraal kunnen maken en dat we een economische boost kunnen geven aan het Noorden door de Noordelijke regio s met innovatief openbaar vervoer te verbinden. Ook weten we dat we nieuwe recreatie mogelijkheden kunnen scheppen, evenals mogelijkheden voor innovatieve duurzame energie door ander andere blue energy, energieopslag, zonnepanelen en vliegers. In deze studiefase is het: denk na over hoe het wel mogelijk is een belangrijke creatieve uitdaging. De verbreding van analyse aspecten, de verdieping naar consequenties voor omgeving etc. en de veelheid van toepassingen zorgen voor veel inzicht en voor het onderkennen van mogelijke synergie. Uit deze verbredingfase verkrijgt het projectteam een hoge kwaliteit van kennis en inzicht, welke de basis vormt voor de volgende fase, namelijk die van selectie, ook wel trade-offs genoemd. Voor elke variant zullen wij de haalbaarheid, risico s, effecten op milieu, technische, ecologische en economische haalbaarheid etc. bekijken (in de vorm van MKBA) waarna in de matrix van varianten en effecten een selectie naar optimale opties kan worden gemaakt. Het resultaat noemen wij de baseline opties. Wij verwachten maximaal een drietal baseline opties te presenteren eind juli 2008

15 Figuur 3.1 Methodiek van een ontwikkelingsproces << Van visie via veel ideeën naar opties >> Deze aanpak lijkt op het darwinisme: de basis van de kracht wordt door diversiteit gevormd, waaruit telkens weer de sterkste wordt geselecteerd. Een continu proces waarbij externe omstandigheden er toe leiden dat de selectie andere resultaten levert. Alle zaadjes van verschillende kruisingen moeten water krijgen en de selectie mag pas plaatsvinden nadat inzicht is in de kwaliteit, dus na het uitkomen Van groot belang is ons inziens het tempo van deze ontwikkeling. De uitdaging die door de overheid is gesteld is om 2011 de spa in de grond te doen. Naast de grote intense inspanning die vereist is op technisch gebied, haalbaarheid, effecten voor milieu, duurzaamheid en economie is vooral de bestuurlijke haalbaarheid van belang. Hiertoe dienen bestuurlijke besluitvorming mogelijkheden te worden gecreëerd die afwijken van de bestaande procedures. (Ed Nijpels : we moeten misschien een speciale Afsluitdijkwet maken ) juli 2008

16 Figuur 3.2 : Realisatie van het project << Een icoon is een technisch hoogstandje en een bestuurlijk huzarenstuk. Bestuurlijke haalbaarheid is even belangrijk als de technische, ecologische en economische haalbaarheid >> Niveau, kwaliteit 2007 State of the art Integraal haalbaar plan technisch, economisch, ecologisch icoon Bestuurlijk besluitvormingsproces nu 2011 Tempo, momentum juli 2008

17 3.3 Het plan: Natuurlijk Afsluitdijk Vanuit de visie en de ambities van het consortium, zoals omschreven in hoofdstuk 2 van dit rapport, zijn er een groot aantal functies bedacht, die grotendeels aansluiten op de basisfunctionaliteit en de ambities die zijn omschreven in het Informatiedocument Marktverkenning Afsluitdijk. Deze functies zijn nader uitgewerkt door specialisten uit het projectteam, individueel, maar vooral ook gezamenlijk, waardoor er steeds meer (unieke) combinaties van functies zijn bedacht en de synergie van alle functies steeds duidelijker werd. De synergie van de verschillende functies wordt (nog) verder toegelicht in paragraaf 3.4. In onderstaande tabel worden de functies weergegeven, evenals het voorkomen ervan (ja/nee) in de basisfunctionaliteit en de ambities uit het informatiedocument. Tabel 3.1: Functies van het Plan Natuurlijk Afsluitdijk Functie Basisfunctionaliteit Ambities Trekker functie 1. Veiligheid Ja Ja Royal Haskoning 2. Waterbeheer Ja Ja Lievense 3. Duurzame Energie Nee Ja Eneco/Lievense/Ockels BV 4. Mobiliteit Ja Ja Ockels BV 5. Scheepvaartverkeer Ja Ja Royal Haskoning 6. Ruimtelijke kwaliteit / Cultuurhistorische waarde Ja Ja Royal Haskoning 7. Natuur Ja Ja Royal Haskoning 8. Wonen/Recreatie Nee Nee BAM 9. Regionale economische groei Nee Ja Royal Haskoning Aansluitend op de in paragraaf 3.2 toegelichte strategie worden in de studie van Natuurlijk Afsluitdijk een drietal opties geanalyseerd: 1. een natuurdijk aan de Waddenzeezijde; 2. een natuurdijk aan de IJsselmeerzijde; 3. een combinatie van deze twee opties. Voor elke optie worden verschillende varianten bekeken. In het bijzonder is het belangrijk juist die varianten te analyseren die op het eerste gezicht niet haalbaar lijken. Tijdens het uitwerken van de verschillende functies in gezamenlijke workshops, maar ook in werksessies van (combinaties van) functies zijn een groot aantal indelingen ontstaan van de verschillende functies in de drie opties zoals hierboven genoemd. Hieruit zijn een drietal ontwerpmodellen ontstaan, die hierna worden weergegeven in een drietal schetsen. Duidelijk mag zijn dat deze modellen een idee geven van de mogelijkheden, maar dat deze nog zeker niet vast staan. De in bijlage 1 bijgesloten collage van schetsen en ideeën laat zien dat er nog vele andere mogelijkheden zijn juli 2008

18 In de drie schetsen zijn met name de (duurzame) energie componenten weergegeven, waarbij is uitgewerkt waar de verschillende meren van het valmeer/osmose systeem kunnen worden neergelegd (zie paragraaf 3.5.3). In de schetsen is ook te zien dat de huidige sluiscomplexen (zie paragraaf 3.5.5) aan beide zijden hier zijn gebruikt als randen van het systeem. In de uiteindelijke ontwerpen zullen deze randen in het plan worden geïntegreerd (zie bijv. paragraaf en 3.5.2) en zal er ook buiten de randen worden nagedacht over mogelijke invullingen (zie bijv. paragraaf 3.5.6). Figuur 3.3 : Model 1 Natuurdijk aan de Waddenzeezijde Figuur 3.4: Model 2 Natuurdijk aan de Waddenzeezijde en IJselmeerzijde juli 2008

19 Figuur 3.5: Model 3 Natuurdijk aan de IJsselmeerzijde 3.4 Synergie van het plan Door intelligente verbindingen van de verschillende elementen en functies is een geheel nieuwe innovatieve synergie ontstaan. De veelheid van gunstige verbindingen tussen de elementen en functies is frappant. Op de gehandhaafde Afsluitdijk (transportdijk) kan een Superbusbaan worden aangelegd waarmee de kruin overslag bestendig wordt en waardoor de veiligheid op korte termijn kosten effectief is gerealiseerd. Een zonnemuur op de afsluitdijk kan ook bijdragen aan extra versterking. De aquaducten die voor de superbusbaan nodig zijn kunnen worden uitgebreid voor de autosnelweg en mogelijk kan ook de verbetering van het schutsluizencomplex daarin opgenomen worden. De scheepvaart krijgt daarmee grotere schutsluizen en een vrije doorvaarthoogte. De extra natuurdijk geeft ruimte die een valmeer mogelijk maakt voor energieopslag. De daartoe benodigde pompen blijken voldoende capaciteit te hebben om eveneens het aan de spui vraag te kunnen voldoen. Tussen de dijken kan ook een osmosemeer gemaakt worden voor zuivering van het water voor de osmosecentrale waarin zoet en zout water stromen worden gecombineerd voor elektriciteitsopwekking. Het brakke spuiwater van de osmosecentrale is gunstig voor de natuurontwikkeling op de wadden. De ruimte kan ook benut worden om een vrije zone te maken waar windenergie opgewekt kan worden met behulp van radiografisch gestuurde vliegers. De extra natuurdijk zorgt ook voor bescherming van het IJsselmeer door het opvangen van het zoute overslag water. Het uitgraven van het valmeer geeft voldoende sediment voor een positieve grondbalans waarmee het de natuurdijk, speciale natuurgebieden en eventueel juli 2008

20 nog andere gebieden aangebracht kunnen worden. De huidige dijk blijft daarbij in zijn karakter behouden. De synergie zal er toe bijdragen het integrale project technisch, ecologisch en economisch haalbaar te maken. Figuur 3.6: Samenhang functies en synergie Natuurlijk afsluitdijk Samenhang functies en synergie ( ) Korte termijn veiligheid Langere termijn veiligheid Overslagbestendig Superbus(baan) Spuicapaciteit Aquaducten + Sluizen Hoogwaardige mobiliteit Scheepvaart Vrije doorvaarthoogte Openbaar vervoer + capaciteit personen- en vrachtauto s Huidige afsluitdijk Osmosebekkens Ruimte Valmeer Vliegermeer Duurzame energie Solar wall Blue energie Energieopslag 3 e G windenergie Behoud karakter afsluitdijk Duurzaamheids centrum Brakke spui Toerisme Natuur verbetering Waddenzee natuurverbetering IJsselmeer natuurverbetering Economische groei Tweede natuurdijk Grondbalans Wonen, recreatie 3.5 Functies van het plan Veiligheid De insteek van de Staatssecretaris is dat zoveel mogelijk moet worden getracht de verbetering van de veiligheid van de Afsluitdijk en IJsselmeer met andere functies te verbinden. Veiligheid moet daarmee altijd in de context worden gezien van die andere functies. Niettemin moet de veiligheid van de Afsluitdijk onverkort worden gegarandeerd. Het gaat hierbij om de functie van waterkeren, teneinde adequate veiligheid voor het achterland te bieden én om ervoor te zorgen dat er geen zeewater het IJsselmeer in kan stromen. De eerste functie hangt samen met de kustlijnverkorting die er door de Afsluitdijk wordt gecreëerd. Dit wordt geïllustreerd in onderstaande figuur, afkomstig uit juli 2008

21 de Achterlandstudie, waarin is aangegeven welke dijkgedeelten niet meer veilig zijn als de Afsluitdijk bij maatgevende omstandigheden zou doorbreken. De rode dijkgedeelten langs het IJsselmeer zouden op zich nog goed kunnen worden versterkt, conform de nul-optie uit de Integrale Verkenning. Er is echter bij een doorbraak ook sprake van grote en langdurige schade doordat er veel zoutwater het IJsselmeer in zal stromen; dit is niet acceptabel vanuit de steeds belangrijker wordende functie van het IJsselmeer als zoetwaterbekken. Figuur 3.7: Toetsing veiligheid Achterland Afsluitdijk Bij de toetsing in 2005 is gebleken dat de Afsluitdijk, inclusief de twee spuisluizen en de twee schutsluizen op veel criteria niet voldoen aan de 1/ veiligheidsnorm. In de toekomst komt daar nog het effect van klimaatverandering bij, wat zich uit in een juli 2008

22 mogelijk forse zeespiegelrijzing en zwaardere golfaanval en in hogere afvoeren vanuit het IJsselmeer. Op korte termijn moet de veiligheid weer gegarandeerd kunnen worden. Daarnaast moet de veiligheid ook op een klimaatbestendige wijze kunnen meegroeien met de ongunstiger situatie op midden en lange termijn. Naast de maatgevende belastingen vanuit de Waddenzee, speelt ook de veiligheid bij een 1/ jaar belasting vanuit het IJsselmeer een rol: dit is vooral voor de kunstwerken in de Afsluitdijk van belang. Kern van het veiligheidsconcept van Natuurlijk Afsluitdijk is dat een tweede dijk, de Natuurdijk, op midden en lange termijn (en zo mogelijk al op korte termijn) een belangrijke bijdrage gaat leveren aan de veiligheid. Deze dijk faciliteert daarnaast allerlei functies, zoals voor de waterhuishouding, duurzame energie, natuur, recreatie, en dergelijke. De tweede dijk faciliteert daarmee de door de Staatssecretaris beoogde meerwaarde. Maar ook de veiligheid wordt direct positief beïnvloed, overeenkomstig het ComCoast-concept van brede waterkeringen, als duurzaam veiligheidsalternatief in plaats van de enkelvoudige waterkeringen. Ook indirect wordt de veiligheid voor het IJsselmeer verder verhoogd omdat bij een onverhoopte calamiteit het zeewater in het tussen de Afsluitdijk en de Natuurdijk liggend gebied kan worden opgevangen. Het achterlandgevaar kan daarmee worden afgewend. Verder zullen de belastingen vanuit het IJsselmeer ook beperkt blijven door de lagere streefpeilen die voor het IJsselmeer kunnen worden gerealiseerd, omdat de spuicapaciteit en regelbaarheid van het IJsselmeerpeil bij Natuurlijk Afsluitdijk toeneemt. De Natuurdijk kan op een dusdanige afstand van de Afsluitdijk worden gelegd dat deze niet concurreert met de Afsluitdijk; bovendien is een ruime afstand tot de Afsluitdijk positief voor de veiligheid. Omgekeerd kan worden gesteld dat door de Natuurdijk toe te passen, de Afsluitdijk goeddeels ongeschonden kan blijven, zodat recht wordt gedaan aan de Afsluitdijk als waterstaatkundig icoon. De Natuurdijk kan zich aan beide zijden van de Afsluitdijk bevinden, afhankelijk van het uiteindelijk te kiezen model (model 1, 2 en 3). Het basisprincipe in alle gevallen is dat er door de brede waterkerende zone meer duurzame veiligheid wordt geboden. Dit wordt hierna geïllustreerd voor het model met een Natuurdijk aan de IJsselmeerzijde juli 2008

23 Figuur 3.8: Doorsnede veiligheidsconcept natuurdijk IJsselmeerzijde (model 3) Huidige situatie Deeloplossingen Veiligheid 0 Waddenzee IJsselmeer 1b Extra berging + compartiment Waddenzee Valmeer Natuurdijk IJsselmeer De Natuurdijk kan langs het grootste deel van de Afsluitdijk worden aangelegd. Duurzame veiligheid kan worden verkregen door de Afsluitdijk overslagbestendig te maken. Het overslagbestendig maken van de Afsluitdijk is een kosteneffectieve korte termijn maatregelen en kan naar ons inzicht goed worden gecombineerd met een baan voor het openbaar vervoer, bijvoorbeeld door de relatief zwakke kruin en binnentalud te vervangen door een betonnen constructie. Het overslaande zoute water kan in het tussengebied worden opgevangen. Overigens zal zo n situatie zich zeer zelden voordoen en zal alleen in zeer uitzonderlijke gevallen het verkeer moeten worden stilgelegd. Deze oplossing is ook toekomstbestendig, zou de belasting en daarmee de golfoverslag verder toenemen. Er zijn hierbij meerdere maatregelen die dan nog steeds kunnen worden getroffen: zo kan de Afsluitdijk verder worden versterkt tegen golfoverslag, de overslag kan worden beperkt (door voorlandmaatregelen of door een kleine aanpassing van de kruin in combinatie met de openbaar vervoerbaan ); verder kan het overslaande water nog altijd gemakkelijk worden opgevangen in het tussengebied met de Natuurdijk, De veiligheid van het IJsselmeer neemt ook aanzienlijk toe doordat bij een onverhoopte dijkdoorbraak het tussenliggende gebied het zoutwater kan opvangen dat tijdens storm onverhoopt door een bres in de Afsluitdijk zou stromen; opgemerkt wordt dat, ook al is de kans hierop zeer klein, deze kans nooit geheel nul zal zijn. Deze opvang is zelfs voldoende wanneer er alleen een brak tussenmeer, zonder Valmeer, zou worden aangelegd. Dit lost het achterlandprobleem voor eens en altijd op juli 2008

24 Verder zal op korte termijn de veiligheid van de kunstwerken moeten worden vergroot: met name het Lorentzcomplex bij Kornwerderzand vormteen probleem omdat de spuien schutsluis op palen zijn gefundeerd. Wij denken dat het onverkort realiseren van de extra spuicapaciteit (ES2), inclusief vispassage, zeer wenselijk is,. Hierbij doet zich de kans voor om naast de ES2 ook vervangende schutcapaciteit te realiseren door de bouw van een toekomstbestendige schutsluis. Een ambitie kan zijn om het weg- en waterverkeer te ontvlechten door een aquaduct onder de ES2 en nieuwe schutsluis. Op deze wijze kan het complex bij Kornwerderzand op korte termijn buiten gebruik worden gesteld, behoudens de aanleg van een vispassage. Het Lorentzcomplex kan vervolgens op efficiënte wijze veilig worden gemaakt en de verkeersmobiliteit wordt daar dan niet meer gehinderd. Het stukje verbindingsdijk met het Friese vaste land kan ook overslagbestendig worden gemaakt, bijvoorbeeld in combinatie met een lokale voorlandversterking. In fase 2 zullen wij een en ander verder uitwerken. Alleen ter illustratie is hierna een mogelijk kansrijke oplossingsrichting aangegeven. Een ambitie hierin is om de ES2 op korte of middenlange termijn met extra spuicapaciteit uit te breiden (ES2+), zodat dan ook de spuisluis bij Den Oever niet meer behoeft te functioneren, zodat ook dit complex (Stevinsluizen) op eenvoudige wijze veilig kan worden gemaakt. Ook daar zal dan wel een vispassage worden aangelegd. De door ons voorziene uitbreiding van de ES2 wordt aangetakt op het tussen de Afsluitdijk en de Natuurdijk liggende gebied. Hiermee kan brak water worden gespuid (sluizen open). Bij het operationeel worden van de Blue Energy centrale zal het water nog brakker zijn. In onderstaande schets staat BE voor de Blue Energy centrale en VM voor het Valmeer. Figuur 3.9: Oplossingsrichting integratie ES2 in het plan Natuurlijk Afsluitdijk juli 2008

25 Alleen bij uitzonderlijk hoge (zoetwater)afvoeren zou een surplus aan zoetwater via de eigenlijk ES2 kunnen worden gespuid. Bij Den Oever kan de schutsluis worden gerenoveerd, zodat deze qua veiligheid en toekomstige functionaliteit kan blijven voldoen. Ten aanzien van de fasering van Natuurlijk Afsluitdijk kan worden gesteld dat het mogelijk is om al op korte termijn de Afsluitdijk veilig te maken door deze overslagbestendig te maken, zo mogelijk in combinatie met een baan voor het openbaar vervoer. Als de ES2 onverkort kan worden uitgevoerd, kunnen na ingebruikneming ook de spuisluizen bij Kornwerderzand vervallen (afhankelijk van renovatie of laten vervallen van de spuisluizen bij Den Oever). Het concept Natuurlijk Afsluitdijk kent vervolgens vele opties die op een adaptieve manier in de tijd zijn uit te voeren: hierop zal in fase 2 verder worden ingegaan. Al met al is veiligheidsoplossing met een tweede dijk zeer klimaatbestendig. De veiligheid kan zo bovendien op een flexibele manier meegroeien met klimaatverandering en zich plooien aan de nieuwe kansen die zich aanbieden, zoals duurzame energieopwekking en -beheersing. Als duurzame maatregel kan tenslotte nog het voorland van de Afsluitdijk, behalve nabij de geulen, geleidelijk worden versterkt en verhoogd met behulp van biobouwers. Deze natuurbouwers, zoals zeegras en schelpdieren kunnen zonodig een handje worden geholpen door natuurtechnische maatregelen, zoals lage riffen en/of zandsuppleties. Suppletiezand is in zeer ruime mate beschikbaar door het sediment dat bij het Valmeer vrijkomt. Door adequate voorlandmaatregelen blijven de belastingen op de Afsluitdijk ook in de verre toekomst beperkt en wordt een belangrijke bijdrage geleverd aan de wetland-opbouw van de Waddenzee, zodat de slikken, platen en schorren in de Waddenzee kunnen blijven meegroeien met de zeespiegelrijzing Waterbeheer Met een oppervlak van 1130 km 2 en een gemiddelde diepte van 4.5 m, vormt het IJsselmeer een belangrijke schakel in de waterhuishouding van Noord Nederland. Het IJsselmeer is een zoetwatermeer dat wordt gevoed door enkele regenrivieren (o.a. de IJssel) en door afwatering van omliggende polders tijdens natte perioden. In droge perioden wordt het waterpeil in de omliggende, lager gelegen, gebieden gereguleerd met het waterpeil van het IJsselmeer, en kan het zoute grondwater in kustgebieden teruggedrongen worden. De zoetwaterberging van het IJsselmeer wordt ook gebruikt voor de drinkwatervoorziening van een aanzienlijk deel van Nederland. Overtollig water uit het IJsselmeer wordt tijdens laagwater onder een gemiddeld vrij verval van 0.5 m gespuid op de Waddenzee bij Den Oever (de Stevinsluizen) en Kornwerderzand (de Lorentzsluizen) juli 2008

26 Figuur 3.10: Waterafvoer naar het IJsselmeer Waterbeheer vraagstukken In de huidige situatie doen zich een aantal problemen voor, door handhaving van het winterpeil (NAP -0.4 m). Bij sterke noordwestenwind waait het water in de Waddenzee hoog tegen de spuisluizen in de Afsluitdijk aan. De waterstand aan de IJsselmeer zijde is echter juist laag, door scheefstand van het wateroppervlak in het IJsselmeer. Hierdoor kan er soms langdurig niet worden gespuid door afwezigheid van vrij verval en is het winterstreefpeil in de aanliggende meren niet goed te handhaven. Het werkelijke peil in de winter ligt dan ook gemiddeld zo'n 10 cm boven het streefpeil. Incidenteel kan het zelfs 1 m hoger liggen, zoals in oktober 1998 toen Noordoost- Nederland te kampen kreeg met forse wateroverlast, en overtollig water niet afdoende gespuid kon worden. Een verhoogde waterstand op het IJsselmeer leidt ertoe dat de veiligheidsnorm van de aanliggende waterkeringen niet gehandhaafd kan worden. In aanvulling hierop is de waterkwaliteit van het IJsselmeer en de aanliggende meren, zeer matig. Vanuit ecologisch oogpunt is de grote troebelheid een probleem omdat er geen goede afvang is van fijne sedimentfracties. De drinkwatervoorziening staat hiernaast onder druk tijdens droge perioden, doordat het chloridengehalte in het IJsselmeerwater door indringing van zout water onwenselijk hoog is. Toekomst In de toekomst moet rekening worden gehouden met klimaatverandering. Hierdoor worden naar verwachting de winters niet alleen natter en ruwer, ook wordt rekening gehouden met perioden van extreme droogte in de zomer. Zeespiegelrijzing zorgt voor juli 2008

27 een verhoogde waterstand aan de Waddenzeezijde van de Afsluitdijk. Met gelijkblijvend IJsselmeerpeil zal de totale spuicapaciteit in de toekomst dus afnemen. Het gewenste waterpeil om de veiligheid van gebieden rond het IJsselmeer te garanderen kan dan niet gehandhaafd worden. In de winterperiode is er dus een overschot aan zoet water. In de zomer is er juist een toenemende zoetwatervraag door bestrijding van verzilting en verdroging in omliggende gebieden, een toename van de drinkwater productie uit het IJsselmeer en een toename van het agrarisch gebruik van zoet water. In 'Waterhuishouding in het Natte Hart' Eindnota WIN (2000) worden een aantal strategieën uiteengezet waarin bovenstaande problematiek wordt ondervangen. In een voorkeursstrategie wordt, op de korte termijn, spuien onder vrij verval voorzien. De voorgenomen aanleg van [ES]2 is de concrete invulling hiervan. Op de lange termijn wordt een verhoging van het IJsselmeerpeil opgenomen in de beheerstrategie. Door in het voorjaar een hogere peil in te stellen, heeft men tijdens de zomerperiode zo beschikking over een grotere zoetwater voorraad. In aanvulling hierop, zorgt in de winterperiode een hoger IJsselmeer peil voor een verhoogde spuicapaciteit. In deze strategie groeit het IJsselmeerpeil dus mee met de verwachte zeespiegelrijzing. Uit de gevoeligheidsanalyse in de achtergrond rapportage van 'Waterhuishouding in het Natte Hart' blijkt dat deze maatregel afdoende is. Extra Spuicapaciteit Het is duidelijk dat verhoogde spuicapaciteit noodzakelijk is. - Door afname van het verval door zeespiegelrijzing is minimaal een verdubbeling van de spui capaciteit noodzakelijk. Flexibel waterbeheer en peil opzet is mogelijk na Spuien onder vrijverval is echter de no regret maatregel aangezien de functionaliteit behouden blijft ook na Voor 2010 worden lokale problemen met veiligheid voorzien tijdens natte periodes rond het IJsselmeer indien er geen maatregelen getroffen worden. - Spui eenvoudiger te realiseren dan lokale dijkverzwaring langs het IJsselmeer om de veiligheidsnorm te handhaven. - Het toepassen van gemalen is een mogelijke optie in combinatie met andere functies; (deels) spuien onder extreme omstandigheden blijft noodzakelijk Extra zoetwaterberging Ook het huidige zomerpeil (-0.2m NAP) zal in de toekomst moeilijk te handhaven zijn, door een toename van de zoetwatervraag in combinatie met een afname van instroom van zoetwater tijdens extreme droogte. In aanvulling op de noodzaak tot verhoging van het zomerpeil, zal door geschetste problematiek ook nut en noodzaak van extra zoetwaterberging toenemen. Capaciteit van de osmosecentrale (zie paragraaf 3.5.3) In de achtergrond rapportage van 'Waterhuishouding in het Natte Hart' wordt een waterbalans van het IJsselmeer gegeven. Hieruit blijkt dat de gemiddelde hoeveelheid gespuid water door de Afsluitdijk tijdens de zomerperiode 330 m 3 /s bedraagt juli 2008

28 Figuur 3.11: Waterafvoer uit het IJsselmeer De mogelijkheid wordt onderzocht om een deel van het spuivolume via de osmosecentrale (Blue Energy), te spuien op de Waddenzee, zie paragraaf Naast deze energieopwekking is het verbrakken van het uitslaande water gunstig voor het aquatische milieu van de Waddenzee. De osmosecentrale heeft een zoetwater toevoer nodig van 200 m 3 /s (in combinatie met een gelijke hoeveelheid zout water) bij volbelasting. Zonder inachtneming van klimaatveranderingen en verandering in waterbeheer is er dus gemiddeld voldoende capaciteit om de Blue Energie Centrale van zoetwater te voorzien. Wel moet men rekening houden dat in extreme situaties de productie van energie mogelijk moet worden stilgelegd. Augustus 2003 was bijvoorbeeld zeer droog. Het neerslag tekort liep op tot 240 mm. Deze situatie doet zich minder dan eens in de 20 jaar voor (bron KNMI). De totale spuihoeveelheid in deze periode was slechts 20 m/s ten opzichte van 300 m/s in andere jaren (bron website RWS IJsselmeergebied ). Mocht in later fase blijken dat dit onwenselijk is, kan er additionele zoetwater berging gerealiseerd worden. In de toekomst zal het waterbeheer in het IJsselmeer veranderen (zie hioerboven). Verwacht wordt dat er ook in de toekomst gemiddeld voldoende capaciteit beschikbaar is voor de Blue Energie (waterbeheer richt zich op extreme) juli 2008

29 3.5.3 Duurzame Energie Juist op het gebied van duurzame energie kan het plan Natuurlijk Afsluitdijk de Afsluitdijk als icoon wederom op de kaart zetten. Door het slim combineren van verschillende duurzame energie functionaliteiten zijn het geen losse elementen die zijn samengevoegd, maar valt ieder element op zijn plaats en heeft een unieke bijdrage aan het totaalconcept. Voor de combinatie van Energiewinning (Blue Energy) en Energieopslag (Valmeer) is inmiddels een patent aangevraagd. In het plan zijn de volgende elementen van duurzame energie opgenomen, deze worden apart en in (mogelijke) combinaties besproken. - Energiewinning (Osmosecentrale, Blue Energy) - Energieopslag (Valmeer) - Integratie van energiewinning, energieopslag en spui - een windpark - Vliegerenergie - een solar-wall Energiewinning (Osmosecentrale, Blue Energy) Door de spuisluizen in de Afsluitdijk worden flinke hoeveelheden zoet water afgevoerd in de Waddenzee. Bij het mengen van het zoete rivierwater en zoute zeewater komen enorme hoeveelheden energie vrij, zogenaamde osmotische energie. Het Blue Energy concept is in staat om deze energie rechtsreeks zonder bewegende delen - om te zetten in elektrische energie. De technologie is gebaseerd op membranen. Dit zijn waterdichte kunststof folies die zoutdoorlatend zijn. Door deze membranen tussen het rivierwater en zeewater te plaatsen, vindt menging plaats door zouttransport door deze membranen. Omdat opgelost zout bestaat uit positief geladen natrium-ionen en negatief geladen chloride-ionen zijn er ook twee type membranen nodig: één selectief doorlatend voor de positieve ionen en één die alleen negatie ionen doorlaat. Door deze membranen nu afwisselend tussen rivier- en zeewater te plaatsen, ontstaat een soort accu juli 2008

30 Figuur 3.12: Schema Osmoseproces Blue Energy Energie vriendelijke bemaling Theoretisch kan op de Afsluitdijk tot 400 MW elektrische energie opgewekt worden. Rekening houdend met minimum afvoer van de IJssel en een aantal andere praktische zaken, is de intentie om op termijn een osmose centrale van ca. 200 MW te realiseren. Deze zal parallel aan de ontwikkeling van de technologie worden opgeschaald in stappen van ca. 50 MW. Energieopslag (Valmeer) Het kabinet heeft een ambitie geformuleerd ten aanzien van het aandeel duurzame energie productie. Naar verwachting zal 50% van deze ambitie door windenergie gerealiseerd gaan worden. Wind is een prachtige duurzame energiebron, maar afhankelijk van de wind. Met een windpark kan geen constante productie gegarandeerd worden: de productie is nu eenmaal afhankelijk van de wind. Windstille periodes moeten gecompenseerd worden met de inzet van andere productie- of opslagmiddelen. Ook kan de energie uit het buitenland geïmporteerd worden, zoals bijvoorbeeld met de NorNed en toekomstige BritNed interconnector. Dit compenseren wordt ook wel balanceren van de hoeveelheid energie genoemd. Door het toenemende aandeel windenergie wordt het balanceren een steeds groter probleem. Energieopslag doormiddel van een Valmeer kan dit probleem oplossen en voorkómen dat er in Nederland (of daarbuiten) een kolencentrale gebouwd of uitgebreid moet worden om het balanceringsprobleem op te lossen juli 2008

31 Een valmeer levert driemaal waarde op! Door: Peak Shaving Het voorkomen van fossiele centrales voor balanceren met tijdelijk niet beschikbare duurzame energieproductie zoals wind Grondbalans, sediment voor natuurdijk, vooroever, wetlands Valmeer : het Pomp Accumulatie Systeem In principe bestaat het systeem uit twee meren met een verschilhoogte met daartussen geplaatst een pomp/turbine systeem. Bij een overschot aan energie wordt het water naar een hoger pand gepompt, bij productie wordt het water naar een lager deel gebracht waarbij elektriciteit wordt opgewekt. Energie efficiency van deze systemen is ca %. Vervallen dienen zo hoog mogelijk te zijn omdat investeringen in turbines een sterk omgekeerd verband hebben met het verval. Vervallen kleiner dan 10 m zijn nauwelijks interessant in verband met de grote hoeveelheid water (investeringskosten) die verplaatst moet worden voor een redelijk vermogen. Varianten voor een Pomp Accumulatie Systeem in Nederland zijn een stuwmeer, een valmeer en de combinatie daarvan. In verband met veiligheid en landschap lijkt alleen een stuwmeer niet interessant in verband met de hoge dijken. Een valmeer is mogelijk indien een goede afsluitende laag in de bodem aanwezig is met voldoende sterkte tegen opbarsten. Figuur 3.13: Schema Pomp Accumulatie Systeem De geologie van het gebied rondom de Afsluitdijk geeft aan dat er een goede ondoorlatende kleilaag bevindt op voldoende diepte. De vindplaats van deze laag wordt weergegeven in onderstaande figuur (dit is het Zoekgebied voor het valmeer). Dit geeft twee mogelijkheden bij een zoet valmeer: - een valmeer dat uitwisselt met het IJsselmeer; - een combinatie van stuwmeer en valmeer welke onderling uitwisselen, met een verhoogd stuwmeer. De combinatie met andere functies (zoet water buffer, Blue Energy) maakt het bestaan van een verhoogd stuwmeer mogelijk interessant Onderzoek naar de ruimtelijke spreiding (een boring is geen boring!) van de ondoorlatende kleilaag is noodzakelijk voordat plannen hierop worden afgestemd juli 2008

32 Figuur 3.14: Vindplaats waterondoorlatende kleilaag Zoekgebied valmeer Valmeer: systemen Mogelijke regimes voor een valmeer systeem zijn zoet-, zout- en brakwater systemen. Er wordt geopteerd voor een zoetwatersysteem in verband met corrosie en aangroei welke veel heviger is in zout en brak als in zoet water. Gegeven de schaal van het gebied is een valmeer meer van ca 15 km 2 een redelijke optie. Indien dan wordt gedimensioneerd op een 24-uurs regime (dag/nacht) is er sprake van een te installeren vermogen van ca MW. Het debiet van dit systeem is dan ca 2000 m 3 /s. Opslag capaciteit is ca 2,5 GWh. Tevens produceert het valmeer veel sediment, ca 300 miljoen m 3. De natuurlijke dijken kunnen hiervan worden gemaakt en tevens is er behoefte aan land voor Blue Energy, recreatie en wonen. Het restant zal kunnen worden gebruikt voor natuurbouw (slikken/schorren ivm diepere delen in de meren). Integratie van energiewinning, energieopslag en spui Bij de uitwerking van de ideeën voor de osmosecentrale, het valmeer en de benodigde spuicapaciteit zijn een aantal interessante combinatiemogelijkheden ontstaan, langs de volgende oplossingsrichtingen: 1. Benut Blue Energy en Valmeer Turbines voor geforceerd (extra) spuien. Het extra energiegebruik is beperkt daar beide systemen doorgaan met te juli 2008

33 functioneren. (mogelijk zou de uitstroom op hoger waterniveau moeten plaatsvinden) 2. Creëer een brak tussenmeer waarin het geforceerde spuiwater wordt ingelaten. Dit meer is in verbinding met de Waddenzee en het getij draagt dan voor menging. Interessante natuur zou in deze tussenzone kunnen ontstaan. Uitgang bij voorkeur in midden of oostelijke afsluitdijk. Het brakke tussenmeer kan een waterstandsverhoging krijgen van 0,5 a 1 m, zodat een spui voldoende is voor het volledige debiet (1000 m3/s) 3. Benut het valmeer en stuwmeer als zoet water buffer. Dit zou % kunnen bedragen van de buffer in het IJsselmeer met inachtneming van de huidige peilen. Binnen de in paragraaf 3.3 getoonde modellen kunnen de verschillende functies op een slimme wijze worden gecombineerd, zoals weergegeven in onderstaande figuur. Figuur 3.15: Integratie van energiefuncties en spuicapaciteit Integratie energieopslag, -winning & spuien Waddenzee Getijbekken brak water 400m 3 /s Voorraadbekken BE Stuwmeer noodafvoer NAP+5m 200m 3 250MW /s 200m 3 /s NAP+5m PT-Centrale 250MW normale zoetwater afvoer variabel spuidebiet Valmeer noodteruglevering IJsselmeer Windenergie Het plan Natuurlijk Afsluitdijk leent zich uitstekend voor de realisatie van een offshore of on-shore windpark. Het streven van het kabinet is om het aandeel duurzaam opgewekte energie te verhogen tot 20% in 2020 en reductie van broeikasgassen met 30% in De groei van hernieuwbare energie komt de komende jaren vooral uit windenergie. Om de doelen te halen heeft het kabinet zich tijdens de huidige kabinetsperiode gebonden juli 2008

34 aan MW extra windenergie op land. Dat is meer dan een verdubbeling ten opzichte van de circa 1,700 MW windenergievermogen die er nu al staat. De doelstelling voor 2020 is 6000 MW op on-shore en 6000 MW offshore. Nieuwe locaties moeten worden ontwikkeld en bestaande locaties met kleine of oude windturbines moeten worden vernieuwd. 1 Het kabinet is momenteel bezig met het formuleren van concentratie gebieden voor windenergie. In het huidige conceptplan maakt de afsluitdijk deel uit van één van de noordelijke concentratiegebieden en is daarmee een zoeklocatie voor windenergie. Vliegerenergie Aan de TU Delft werkt prof. Wubbo Ockels met zijn team aan de 3 de generatie van wind energie: de Laddermolen. Dit gebeurt aan de vakgroep van prof. Ockels; AeroSpace Sustainable Engineering and Technology (ASSET), aan de faculteit Lucht en Ruimtevaart Techniek. Figuur 3.16: Demonstratie Laddermolen concept De Laddermolen is een concept waarmee met vliegers duurzame wind energie opgewekt kan worden. De lijn van de vlieger wordt door de trekkracht van de vlieger van een drum getrokken. De draaiing van de drum wordt door een generator omgezet in elektrische energie. Als er geen lijn meer op de drum ligt wordt de lijn weer naar binnen getrokken. Hiervoor wordt een klein deel van de zojuist opgewekte energie gebruikt. Om zo veel mogelijk energie op te wekken wordt de vlieger bij het uitrollen in patronen door de lucht gevlogen. Bij het inrollen wordt de vlieger juist zo gestuurd dat hij bijna niet aan 1 Nationaal plan van aanpak Windenergie, Ministeries van VROM, EZ en LNV, 30 januari juli 2008

35 de lijn trekt. Als de lijn weer ingerold is wordt de cyclus gehaald. Hiertoe is voor de vliegers een radiografisch besturingsmechanisme ontwikkeld. Het Laddermolen concept is op 28 augustus 2007 succesvol gedemonstreerd tijdens een groot festival in Groningen. Een filmpje hiervan is te zien op youtube: Op dit moment doet ASSET onderzoek naar een grotere Laddermolen, van 20 kw. Bij het onderzoek is testen erg belangrijk. Voor deze tests is ASSET op zoek naar een goede test locatie. Texel is hiervoor een zeer goede plek. Ten eerste is Texel een van de meest winderige gebieden in Nederland en zelfs Europa. Daarnaast heeft ASSET op Texel goede contacten met het NIOZ, waar kleine reparaties aan de apparatuur uitgevoerd kunnen worden. Verder is het extra interessant om op een van de Waddeneilanden te testen omdat de Waddeneilanden erg gebaat zijn bij ontwikkeling van betere duurzame energie methoden. Parallel aan de ontwikkeling van kleine Laddermolens wordt ook gewerkt aan een grote Laddermolen ontwikkeling, met een vermogen van 50 Megawatt. Hiertoe zullen een groot aantal vliegers, of moderne kiteplanes, aan elkaar zijn gekoppeld om de benodigde kracht te leveren. Het overeenkomstige ontwikkelingsplan is ingebracht in de Friese vergezichten. De ruimte tussen de Natuurdijk en Transportdijk is uitermate geschikt voor een Laddermolen ontwikkeling centrum. Boven de ruimte van de Afsluitdijk kan dan een batterij grote Laddermolens worden geplaatst voor een substantiële duurzame energie productie. De verwacht kan worden dat de kosten van energie productie door vliegers lager zullen zijn dan alternatieven. De Solar Wall, Eveneens ingebracht als project binnen de Fryske Fiersichten is de Solar Wall, een samenwerking tussen TU Delft en het Cartesius Instituut Leeuwarden. Door middel van een 6 m brede en 30 km lange zonnepanelen muur wordt de Afsluitdijk tot de eerste 30 km lange energie neutrale mobiliteitsdijk. Een wereld primeur. Het 200,000 m2 grote zonnepaneel levert zo n 15 miljoen kwh per jaar op, en dat is evenveel als alle 6 m breed zonnepaneel op het talud levert auto s die over de Afsluitdijk rijden (6 evenveel energie als alle auto s gebruiken miljoen) in een jaar gebruiken (als ze elektrische auto s zouden zijn) De kosten voor de Solar Wall zijn minder dan die voor geluidsschermen worden besteed Mobiliteit De huidige Afsluitdijk vormt een belangrijke verkeersader voor de verbinding Noord Holland Friesland en daarmee ook van het Noorden en de Randstad juli 2008

36 In 1998 heeft de commissie Langman geconstateerd dat het Noorden economisch achterblijft op de rest van Nederland en dat mobiliteit een belangrijke voorwaarde is voor economische groei. Met een Superbus verbinding over de Afsluitdijk wordt een snelle OV verbinding met het Westen gerealiseerd terwijl tevens de regionaal bereikbaarheid sterk toeneemt. Figuur 3.17: Superbus verbinding Er zijn nu de volgende problemen op mobiliteitsgebied: 1. Er is geen adequaat openbaar vervoer in de Noordelijke regio (Noord Noord- Holland, Friesland, Groningen, Drenthe) 2. De A7 op de Afsluitdijk is aan de grens van zijn capaciteit voor personen vervoer en vracht vervoer. Bruggen over sluizen zijn bottleneck (6% vervoersaanwas geeft file) En ruimte tot uitbreiden is beperkt terwijl de verwachte groei is 20% personen vervoer en 80% goederenvervoer in 2020! (Nota mobiliteit: verkeersen vervoersbeleid tot 2020 minvenw ) Oplossing: Een recente studie (Opdracht TU Delft aan Infratheker, juni 2008) laat zien dat een Superbusbaan over de Afsluitdijk een sterk gunstig effect heeft. Door een factor 5 toename van het aantal reizigers zal de afname van het autoverkeer 30% zijn waardoor de autosnelweg A7 wordt ontlast. Hiermee vervalt het risico van filevorming op de Afsluitdijk terwijl er tevens genoeg capaciteit op de A7 overblijft voor de verwachte groei van het vrachtverkeer. De kosten voor het traject Afsluitdijk bedragen 340 M euro. Hierbij zijn twee aquaducten inbegrepen juli 2008

37 Wat is Superbus? De Superbus is een nieuw innovatief weggebonden openbaar vervoersconcept. Het is nog niet eerder ergens toegepast. De Superbus gaat uit van snelle aerodynamische voertuigen die hoge snelheden kunnen halen ( km/u). Eén voertuig kan personen vervoeren. De Superbus maakt voornamelijk gebruik van eigen infrastructuur die zoveel mogelijk wordt gebundeld met bestaande snelwegen. In de steden en regio s maakt de bus gebruik van de bestaande wegen en bestrijkt daarmee een gebied van ongeveer 30 km vanaf de eigen Superbusbaan. De Superbus betreft vervoer op aanvraag. Derhalve is er geen sprake van een enkele lijnvoering, maar een complex geheel van punt tot punt bedieningen ondersteund door moderne informatie techniek en communicatie. Van: auto OV Naar: auto OV 30% vermindering van auto s! Hoe verhoudt Superbus zich ten opzichte van alternatieven (resultaat ZZL studie): Tijdens de ZZL studie heeft het Ministerie van verkeer en waterstaat een Structuurvisie opgesteld gebaseerd op een 8 jaar studie van vier alternatieven voor een snelle OV verbinding tussen Schiphol en Groningen (HZL= Hanze lijn, HSL = Hogesnelheidstrein, MZB= magneetzweefbaan, Superbus) juli 2008

38 Structuur visie ZZL april 2006, pg 69 Ministerie van Verkeer en Waterstaat (Strategische Milieu Beoordeling) Superbus De ruimtelijke effecten (ruimtebeslag, doorsnijdingen van specifieke gebieden) van de Superbus zijn het kleinst in vergelijking met de andere hoofdalternatieven, omdat de baan van de Superbus vrijwel volledig bundelt met de bestaande wegen. Het energiegebruik van de Superbus is gunstiger dan van de andere hoofdalternatieven. Deze conclusie geldt zowel voor het energiegebruik per voertuigkilometer als ook voor het energiegebruik per reizigerkilometer. Problemen als gevolg van de emissies van NOx en fijn stof zijn niet te verwachten, De resultaten zijn ook geldig voor de Noorderzeerlijn. De kosten van infrastructuur blijkt iets lager te liggen (Superbusbaan Amsterdam -Groningen 2.3 Miljard Euro) De vergelijking werd op vier elementen uitgevoerd, te weten kosten infrastructuur, vervoerswaarde, milieu impact en business case. De infrastructuur kosten voor Superbus (3 Miljard) lagen aanzienlijk lager dan de hoge snelheid concurrenten HSL (6 miljard) en MZB (8 miljard). Superbus zal bijna twee maal zoveel reizigers aantrekken. De milieu belasting is aanzienlijk gunstiger (zie rapport Strategische Milieu Beoordeling). Beschikbaarheid en haalbaarheid: De Superbusbaan is een eenvoudige infrastructuur vergelijkbaar met een baan autosnelweg en bijbehorende kunstwerken. De aanlegduur is vergelijkbaar en wordt voornamelijk door de vergunningsprocedures bepaald. Over het algemeen zal de Superbusbaan met een bestaande autosnelweg worden gebundeld, waardoor een verkorte MER procedure mogelijk is. Het voertuig is in ontwikkeling mede door de subsidie door het Ministerie van Verkeer en Waterstaat op 13 juni 2006 toegekeerd. Het eerste demonstratie voertuig zal najaar 2008 een campagne maken om de toekomstige passagiers vertrouwd te maken met het nieuwe concept. Mocht er besloten worden een Superbus traject aan te leggen, zal naar alle waarschijnlijkheid de voertuig productie reeds gereed zijn voordat de infrastructuur gereed is. Conclusie: Superbus zal een geheel vernieuwde OV verbinding vormen die als integraal onderdeel van de Noordelijk regio een sterke stimulans vormt voor economische groei en concurrentie positie. De effecten zijn groot: een zeer sterke toenamen va OV en daarmee een zeer sterke afname van het gebruik va fossiele brandstof en CO2 uitstoot juli 2008

39 en een aanzienlijke besparing vanwege de ontlasting van de A7 en het daarmee vervallen van de noodzaak tot uitbreiding van de autosnelweg (niet meer asfalt) De Superbusbaan vormt een synergie met de overslag bestendigheid van de kruin en de twee aquaducten kunnen worden uitgebreid om ook het huidige auto verkeer onder de sluizen te leiden. Omdat de kosten van de NZL (Noorderzeelijn) lager blijken te zijn dan die destijds waren berekend voor de ZZL en daar voor de ZZL de business case reeds een vier maal zo grote winst marge liet zien als de alternatieven, kan voor de NZL zeker een gunstige exploitatie worden verwacht Scheepvaartverkeer Een van de gebruiksfuncties van de afsluitdijk is het schutten van scheepvaart in de schutsluizen bij Den Oever en Kornwerderzand. Deze sluizen zijn van de categorie CEMT Va Groot Rijnschip. De nieuwe plannen voor de afsluitdijk moeten doorgang bieden voor de scheepvaart en recreatievaart. De kwaliteit van afwikkeling (wachttijd) dient overeenkomstig te zijn met de huidige situatie. In de Afsluitdijk bevinden zich op twee locaties Den Oever en Kornwerderzand scheepvaartsluizen, waarmee de doorvaart IJsselmeer-Waddenzee wordt gefaciliteerd. De scheepvaartverbindingen maken deel uit van het hoofdvaarwegennet. De sluizen zijn geschikt voor schepen van de CEMT-klasse Va. Figuur 3.18: Sluizencomplex Afsluitdijk juli 2008

40 Indien vanwege verbetering van de waterkering of ingrijpende veranderingen aan de kunstwerken een nieuw wegprofiel moet worden ontworpen, gelden als minimaal vereist de specificaties volgens de vigerende richtlijnen: - verkeersfunctie: ontwerp een aan NOA-richtlijnen voldoende autosnelweg met 2*2 rijstroken met ontwerpsnelheid van 120 km/h waarbij 70-km zones zoveel mogelijk worden voorkomen; - op- en afritten aanleggen overeenkomstig NOA-richtlijnen; - fietspad overeenkomstig CROW voor verkeer in twee richtingen; - indien vereist binnen de huidige wet- en regelgeving een scheiding tussen weg en fietspad door middel van een barrier. - geen toename van de wachttijden bij kruising van weg- en scheepvaartverkeer; Op twee locaties is er sprake van scheepvaartverbindingen tussen IJsselmeer en Waddenzee; één in omgeving van Den Oever en één in de omgeving van Kornwerderzand. In het kerncijfers Scheepvaart, RWS, 2006 worden cijfers gegeven van de huidige intensiteit (beroepsvaart en recreatievaart) van de Stevin en Lorentz sluizen. Bij de Stevinsluizen (Den Oever) passeerden in schepen. Bij de Lorentzsluizen waren er dat In onder andere het Rapport Verkenning vaarweg Amsterdam-Harlingen, RWS, 2002 is informatie over afmetingen van de sluizen terug te vinden. Daarin wordt ook aandacht besteed aan de wachttijden voor weg- en scheepvaartverkeer bij de bestaande brugkruisingen. Op beide locaties gelden de huidige specificaties als minimaal vereiste niveau. Dat betekent dat de capaciteit en afmetingen van de schutsluizen zijn afgestemd op CVB-richtlijnen, beide verbindingen dienst doen als staandemast-route en beide locaties tenminste geschikt zijn voor klasse Va. Aanpassingen aan scheepvaartverbindingen, inclusief de daarin gelegen bruggen, sluizen en wachtgelegenheden moeten voldoen aan de vigerende richtlijn vaarwegen, thans Richtlijn Vaarwegen RVW Aanpassingen aan de voorzieningen voor het scheepvaartverkeer mogen niet leiden tot een toename van de wachttijden bij de kruising van weg- en scheepvaartverkeer Ruimtelijke kwaliteit De Afsluitdijk is een symbool van de Hollandse waterstaat. De dijk maakt de weidsheid van de voormalige Zuiderzee zichtbaar en ervaarbaar. De openheid van het waterland bepaalt het karakter van dit gebied en de Afsluitdijk speelt daar een hoofdrol in. De dijk zelf is uitermate utilitair van structuur en constructie. Het weren van de zee, het spuien van water, het doorlaten van schepen en tenslotte het verkeer tussen Noord-Holland en Friesland bepalen het uiterlijk. De dijk sluit aan weerszijden aan op landschappen die ook door weidsheid gekenmerkt worden en door een zekere utilitaire opzet, want omgeven door hoge dijken en ingericht voor landbouwkundige exploitatie. Vooral het Friese landschap heeft nog het oorspronkelijke karakter van geleidelijk op zee gewonnen land en heeft een directe relatie met de geschiedenis van de Zuiderzee. Dat geldt in veel mindere mate voor de Wieringermeerpolder, die van recentere datum is en eigenlijk vooral kunstmatig is. Afsluitdijk, Waddenzee en IJsselmeer vormen samen een geheel met een eeuwenoude juli 2008

41 geschiedenis. Alledrie zijn ze van monumentale betekenis. De Waddenzee is het laatste ongerepte en dynamische natuurgebied van ons land, de Afsluitdijk is een waterstaatkundig en bouwkundig monument en het IJsselmeer is het natte en lege hart van Nederland. Wat betreft de landschappelijke waarde is er een opmerkelijk verschil tussen de Waddenzee en het IJsselmeer. De Waddenzee is dynamisch, veelzijdig en gevarieerd. Het IJsselmeer is statisch, eendimensionaal en het ontbreekt aan variatie. Oevers zijn kale steentaluds, het watervlak is onveranderlijk en vergeleken met de Waddenzee is er aan natuur weinig te beleven. Door de ophoping van slib zal de variatie verder afnemen en ook de natuurlijke variatie waardoor het verschil met de Waddenzee alleen maar groter zal worden. Dit is een zorgelijke ontwikkeling; het IJsselmeer is een saaie grijze bak water en de tendens is nog meer saaiheid in de toekomst. Landschappelijke uitgangspunten die het consortium Natuurlijk Afsluitdijk wil hanteren zijn: - Versterken van de monumentale waarde van het landschappelijke complex Waddenzee Afsluitdijk IJsselmeer. - Handhaven van het utilitaire karakter van de huidige Afsluitdijk. Er zijn aanpassingen mogelijk maar het karakter van waterstaatkundig object met verkeersfunctie blijft behouden. - Handhaven van de openheid in het gebied. Dit betekent dat een vrije zichtruimte van circa 10 km vanaf markante locaties [dijken oude land en Afsluitdijk] open en weids zal blijven. - Voorwaarden scheppen voor meer landschappelijk en natuurlijke variatie op het IJsselmeer, met name langs de oevers. Voor de verbetering van de Afsluitdijk bestaat een serie wensen, waaronder verhoging van de dijk, versterking van de dijk aan de zeezijde tegen golfslag en verhoging van de spuicapaciteit. Het consortium Natuurlijk Afsluitdijk stelt voor de verbeteringswerken te benutten als kans om een integraal project ten uitvoer te brengen met een veel ruimere ambitie. De nieuwe Afsluitdijk krijgt in die visie ook een functie voor energieopwekking, voor openbaar snelverkeer, voor natuurontwikkeling, economische en toeristische ontwikkeling van de regio en niet in de laatste plaats voor kwaliteitsverbetering van ons grootste natuurgebied: de Waddenzee. Dit ambitieuze maar realistische programma past niet op en aan de huidige Afsluitdijk. Combinatie van al deze wensen op en aan de dijk zou de monumentale waarde van Afsluitdijk, maar ook van het waterlandschap kunnen schaden. Het voorstel van het consortium Natuurlijk Afsluitdijk is daarom uit te gaan van een combinatie van Afsluitdijk met een 2 e dijk. De Afsluitdijk houdt het huidige utilitaire karakter, behoudt de functie van zeewering en als verkeersverbinding. Toevoegingen zijn zonnecellen voor energieopwekking op dijkhellingen en ruimte voor de supersnelle busverbinding juli 2008

42 Een tweede dijk heeft een ondersteunende functie voor zeewering, biedt ruimte aan natuurontwikkeling, toeristische functies, verblijfsrecreatie en eventueel wonen. Aan deze tweede dijk kunnen projecten gekoppeld worden met een gecombineerde functie voor energieopwekking: valmeren en osmosemeren. Dit zijn omdijkte waterbekkens met een wisselende waterstand. Figuur 3.19: Schets mogelijke ruimtelijke inpassing van het plan Natuur Inleiding Het consortium Natuurlijk Afsluitdijk stelt een integrale aanpak van de Afsluitdijk voor. De noodzakelijke verbetering van de veiligheid wordt gecombineerd met duurzame energieopwekking, impulsen voor mobiliteit en de sociaal-economische situatie in het noorden, integratie in de huidige en toekomstige waterhuishoudkundige vraagstukken en -last but not least- een verbeterslag voor de afkalvende natuurwaarden in zowel de Waddenzee als het IJsselmeer. De huidige fase van het denken binnen het consortium richt zich op een drietal ontwerpmodellen. Dat wil zeggen dat binnen de drie modellen de verschillende functies (met name veiligheid, energie, waterhuishouding, natuur) op een diverse, maar wel integrale manier kunnen worden ingezet. De verschillen tussen de drie modellen zitten juli 2008

43 hem vooral in de verhouding tot de randvoorwaarden zoals die door Rijkswaterstaat en de Provincies zijn neergelegd voor het project. Uiteraard wordt in elk van de drie modellen aan de randvoorwaarden voldaan, maar het consortium pretendeert hier in positieve zin te kunnen bijdragen; de modellen gaan verder waar de randvoorwaarden ophouden juli 2008

44 Zo ook voor de natuur! Het voert te ver om in dit stadium allerlei details uit te werken, maar het is uiteraard wel van belang dat er inzicht wordt gegeven in de haalbaarheid van de voornoemde pretenties! Daarop richt zich deze rapportage: wat kunnen de voor de veiligheid en energielevering ingezette technieken bijdragen aan een verbetering van de natuurlijke situatie voor de Waddenzee en het IJsselmeer. Natuurlijke situatie en instandhoudingsdoelstellingen De geschiedenis van het IJsselmeer en de Waddenzee is woelig, de grenzen hebben nooit voor langere tijd vastgelegen, en de mens heeft een groot aandeel gehad in de vorming van dit bassin door de eeuwen heen. In die zin zijn de voorgenomen plannen rondom de Afsluitdijk niet nieuw, wel wordt de mate van ingreep steeds technischer van aard. Waddenzee Sinds de negentiger jaren vindt een aantal sterke veranderingen plaats in de Waddenzee: - de bestanden met eetbare schelpdieren lopen achteruit en de wormenpopulatie neemt toe. Dit heeft zijn weerslag op de vogelpopulatie: de schelpdiereters nemen in aantallen af, de wormeneters nemen in aantal toe. Mossel- en kokkelbanken zijn naast hun rol als voedselbron voor vogels ook van groot belang als habitatvormers en herbergen een hoge diversiteit aan ongewervelde organismen; - er zijn relatief recent aanwijzingen dat de biomassa van juveniele vis (vooral platvis) terug loopt. De kinderkamerfunctie van het Wad voor schol schijnt tot een minimum te zijn terug gelopen; - de verstarring van duin- en kweldergebieden, het gebrek aan natuurlijke substraten zoals schelpenbanken en zeegrasvelden en het gebrek aan geleidelijke overgangen van zoet naar zout en droog naar nat worden gezien als het bewijs voor verstoorde natuurlijke processen en milieus. Het gebiedendocument en het ontwerp aanwijzingsbesluit voor de Waddenzee richten zich ook duidelijk op het oplossen van deze problemen zoals het herstel van zeegrasvelden waarvoor het herstel van zoet-zoutovergangen nodig is, en een toename van biogene structuren en schorren (buitendijks). Ook dienen de voedsel- en leefgebieden voor schelpdiereters zoals eiders, scholeksters kanoeten en steenlopers te verbeteren, naast de broedgelegenheden voor strandplevieren (geïsoleerde strandjes). IJsselmeer Het gebied kent een aantal problemen in de ontwikkeling van natuurwaarden: - eutrofiëring heeft in de jaren zeventig en tachtig gezorgd voor een hoge nutriëntenaanvoer naar het IJsselmeer. De aanvoer van fosfaat is grotendeels gesaneerd, die van nitraat loopt hierop achter; juli 2008

45 - de draagkracht van het IJsselmeer loopt achteruit door een verminderde beschikbaarheid van spiering en driehoeksmosselen, wat bijdraagt aan (en veroorzaakt wordt door) een toename van de zwevend slibgehaltes; - de visfauna is tamelijk eenzijdig; zeven soorten domineren het systeem: pos, baars, spiering, bot, snoekbaars, brasem en blankvoorn. Voorheen hoorde daar ook paling bij, maar zware visserijdruk heeft een sterk negatief effect gehad op de populatie, en de slechte mogelijkheden voor vismigratie bij de sluizen is, naast mogelijk ziekten en klimaateffecten, mede debet aan de slechte terugkeermogelijkheden voor deze soort; - langs de Afsluitdijk (maar ook elders langs dijken) staan veel fuiken (schietfuiken en hoekwant), en het water wordt met name in de winter veel gebruikt door schelpdieretende eenden zoals de topper en de kuifeend. Grote aantallen van deze schelpdieretende eenden verdrinken in deze netten. In het ontwerp aanwijzingsbesluit komen verschillende van deze problemen terug in de instandhoudingsdoelstellingen: voor de fuut, het nonnetje, de grote zaagbek en de zwarte stern wordt geen bijstelling van het doel (verbetering kwaliteit leefgebied) opgesteld, mede door de achteruitgang van spiering. Ontwerpmodellen Natuurlijk Afsluitdijk De drie verschillende modellen dragen elk bij aan de verbetering van verschillende knelpunten ten aanzien van de natuur en de instandhoudingsdoelstellingen zonder daarbij andere doelen tekort te doen. In het kort betekent dit per model het volgende: Model 1 (Natuurdijk aan de Waddenzijde) In dit model ligt de nadruk op het verbeteren van habitats in de Waddenzee: vooral de harde dijk aan de noordzijde van de Afsluitdijk wordt verzacht, waarbij gedacht kan worden aan het ontstaan van een lagune achter een aantal losse rifachtige structuren of een natuurontwikkeling op een versterkte vooroever. Hierdoor worden vooral laagdynamische schorren ontwikkeld, en plaats geboden aan schelpdierbanken en ondiepe kreken die gunstig zijn als habitat voor opgroeiende platvis. Via de Blue Energy centrale (dit kan evt. ook via de valmeren) wordt een groot deel van het water dat nu als zoet water gespuid, als brakwater via de lagune geloosd. Dit levert vooral betere herstelmogelijkheden voor zeegras. De mogelijke vooroever wordt opgebouwd uit natuurlijk materiaal, dat ook bovenwater kan aangroeien tot geïsoleerde broedgebieden voor vogels zoals strandplevieren. Model 2 (Combinatie) De slingerdijk als 2 e Afsluitdijk komt deels buiten- en deels binnendijks te liggen, waardoor de ontwikkelmogelijkheden die hierboven genoemd kunnen worden gecombineerd. Zoals het uit de huidige schetsen lijkt, levert dit voor beide wateren winst in natuurontwikkeling op, gericht op de verbetering van verschillende knelpunten zoals ook aangegeven in de gebiedsdocumenten en ontwerp aanwijzingsbesluiten voor deze wateren. Het areaal zout water dat verloren gaat aan de Waddenzijde is zeer beperkt en wordt omgezet in de hoogwaardigere schorren. Op deze wijze wordt dus winst behaald voor beide wateren, waarbij zeker ook voor het IJsselmeer de mogelijkheden voor uitbreiding van de oppervlakte aan wetlands. Model 3 (Natuurdijk aan de IJsselmeerzijde) juli 2008

46 Hierbij komt de nadruk meer te liggen op natuurontwikkeling voor het IJsselmeer. Overgangsgebieden van de harde zuiddijk van de Afsluitdijk naar een zachtere binnenoever levert paaigebieden voor spiering, terwijl ondiepere gedeelten ook een goede habitat vormen voor driehoeksmosselen. De aanleg van wetlands c.q. rietlanden aan de binnen en buitenkant van de zoetwaterlagune draagt bij aan de invang van slib, en kan deels functioneren als leefgebied voor de noordse woelmuis (bij peilfluctuaties). Het winnen van het materiaal voor de 2 e dijk levert putten op voor slibvang. In het gedeelte voor de Blue Energy centrale wordt een brak meer aangelegd dat aansluiting vindt op de (extra) spui, en dat in contact staat met de Waddenzee. Zo wordt het zoete spuiwater gebruikt voor energiewinning en omgezet in brak water en zo geloosd op het Wad. Dit levert voor de Waddenzee winst op in de zoet-zout overgang die zo nodig is voor het verbeteren van de herstelmogelijkheden van het zeegras. Vismigratie van de Wadden naar het IJsselmeer wordt bevorderd door in het brakke meer bij de Blue Energy centrale een vispassage te creëren. Opgesomde voordelen voor natuur Wad en IJsselmeer: - ontstaan zoutwaterlagune met schorren, ondiepe geulen (platvis) en zandige eilandjes (broedgebied plevieren) - sterk verminderde zoetwaterspui, maar (gecontroleerde) brakwaterlozing (herstel zeegras) - mogelijkheden voor verbeteren vismigratie - aanleg zoetwaterlagune met geschikte paaigrond voor spiering (verbetering leefgebied voor bijv. nonnetje en grote zaagbek), ondiep water (vooroever lagune) voor driehoeksmossel - slibvang door putten en wetlands - rietlanden voor verbetering habitat noordse woelmuis juli 2008

47 Figuur 3.20: Schetsen van natuurbeelden Fasering Fasering in aanleg van de verschillende onderdelen is goed mogelijk. Met name aan de noordzijde van de dijk kan via aanleg van stromingsremmers een begin worden gemaakt met verzachting van de dijk, waarna de aanleg van eilandjes (van deels natuurlijke materialen zoals hout en wilgen, met een hardere kern) met toenemende afstand vanaf de kust kan plaatsvinden. Dergelijke rifeilandjes kunnen mobiel genaakt worden, waardoor ze ook weer eenvoudig weg te halen zijn. De resultaten van monitoring van effecten op stroming en sedimentatie/erosie zal de optimale uitwerking van dit plan sturen Wonen en Recreatie Voor de functie wonen en recreatie worden enkele richtingen aangegeven die in fase 2 van de marktverkenning verder worden uitgewerkt. Kansen voor wonen en recreëren vóór of achter de afsluitdijk juli 2008

48 Er worden verschillende studies gedaan naar hoe om te gaan met de stijging van de zeespiegel. Het verhogen van de dijk kan gedaan worden in combinaties met ander technologieën en concepten. Eén van die concepten die een bijdrage kunnen vormen aan een integraal totaalconcept zijn toevoegingen in rood (stenen dus!). Een weefsel van gebouwen met daarin mogelijk vormen van wonen. Het verblijf kan van tijdelijke of permanente aard Energie neutrale woningen, Kollum, een zijn. Doelstelling is om alle voorbeeld voor Natuurlijk Afsluitdijk woningen en gebouwen energie neutraal te maken. De onlangs door minister Jacqueline Cramer onthulde huizen vormen een goed voorbeeld, terwijl ook wordt gedacht aan getijde huizen die hun eigen energie opwekken. Functies Het toegevoegde rood zal naast het aansluiten op een totaalconcept aan moeten sluiten op de moderne samenleving en de economische pijlers van Nederland in de 21 e eeuw. In combinatie met rood kun je denken aan toerisme, kennis en educatie, water(beheersing), natuur, wellness en zorg. Pret Jaarlijks blijven de uitgaven aan het toerisme stijgen. In 2008 wordt in Nederland meer dan 15 miljard aan het toerisme uitgegeven. De 55 plussers dragen in de komende jaren daar nog een extra steentje aan bij. Ook door de stijgende brandstof en vliegprijzen ligt het in de lijn der verwachting dat bij een verbeterd en gedifferentieerd aanbod meer mensen in Nederland de vakanties doorbrengen. Kennis, educatie en water In combinatie met de civiele en andere in het totaalconcept gebruikte technologieën liggen er kansen. Onze manier van omgaan met water heeft in het verleden al veel buitenlanders geïntrigeerd. Het is interessant kennis en technologie van een totaalconcept te vermarkten. Natuur De Nederlandse natuur wijkt af van Europa. De Waddenzee is een unieke plek. Een combinatie van natuurgebruik en natuurrecreatie. Ook de combinatie met de waterkeringen en de natuur die we vinden en in nieuwe vormen ontwikkelen kan economisch interessant blijken. Wellness en zorg De markt voor wellness en zorg groeit. Centra voor plastische chirurgie, thermale baden, meditatie, vormen van zingeving, religie en spiritualiteit. Ook is er vraag naar juli 2008

49 centra waar mensen een totale check-up kunnen krijgen. Vooral in de rustige provincies en op rustige plekken. Vormen De vorm van een gebouwd weefsel kan divers zijn en ook afhankelijk van de plaats van het gebouwde gebied. Het achterliggende concept dient echter helder te zijn en te aansluiten bij het totaalconcept en de omgeving. Het is voorstelbaar dat bijvoorbeeld een recreatief gebied in de Waddenzee qua indeling en bouwstijlen sterk refereert naar de landschappelijkheid en architectuur van de Waddeneilanden. Aan de IJsselmeerzijde van de afsluitdijk zou een Zuiderzeedorpje met haven kunnen zorgen voor een extra pleisterplaats voor veel trekkende watersporters kunnen zorgen. Figuur 3.21: Beeld van wonen en recreëren aan het water Regionale economische groei Onder de noemer regionale economische groei kunnen vele verschillende functies worden genoemd. Zo kan alleen het realiseren van een icoon leiden tot een economische impuls door de toename van het toerisme. In de ambities in het Informatiedocument wordt gesproken over de mogelijkheid van vernieuwende landbouw, bijvoorbeeld zilte teelt. Binnen het plan Natuurlijk Afsluitdijk zijn voldoende mogelijkheden om deze functies te integreren. Hierbij kan gedacht worden aan zilte teelt in (een deel van) de meren. In fase 2 van de marktverkenning worden deze mogelijkheden nader onderzocht en uitgewerkt en wordt tevens aandacht geschonken aan de mogelijkheden van een extra juli 2008

50 economische impuls door het verbeteren van de toeristische voorzieningen rondom het plan. 3.6 Programmering in de tijd Een goed uitgewerkt plan en programmering in de tijd voor het integrale plan kan op dit moment nog niet gegeven worden. De belangrijkste elementen en uitgangspunten kunnen wel aangegeven worden. In Figuur 3.22 is dit schematisch weergegeven en hieronder toegelicht. Een belangrijk eerste onderdeel van de planning in de tijd is de invulling van de Veiligheid op korte en daarna op langere termijn. In paragraaf is de aanpak hiervoor uiteengezet en de fasering aangegeven. Een samenvattend overzicht daarvan is gegeven in het eerste deel van het schema in Figuur Natuurlijk is daarvoor een besluitvormingsproces nodig waarin de samenhang met het gehele project meegenomen wordt. Omdat het herstellen van de veiligheid op kort termijn van groot belang is zal het besluitvormingsproces zo ingericht moeten worden dat het besluit erover relatief snel genomen kan worden, zodat er in 2011 begonnen kan worden aan de noodzakelijke voorzieningen voor de veiligheid op korte termijn. Natuurverbeteringen zijn beschreven in paragraaf en kunnen gefaseerd ingevoerd worden direct na de eerste veiligheidmaatregelen, vervolgens gemonitord en aan de hand daarvan bijgestuurd en aangepast worden. De verschillende functies hebben voor zover mogelijk ieder hun eigen traject in de voorbereiding, besluitvorming en uitrol of uitvoering. Er zal wel een beslissing of intent genomen moet worden voor het gehele geïntegreerde plan. De ontwikkelingtrajecten voor Superbus, Blue Energy en 3G windenergie met vliegers staan los van de besluitvorming over de Afsluitdijk en de pilotprojecten zullen in 2009 en 2010 plaatsvinden, zodat de techniek verder uitontwikkeld en productierijp gemaakt kan worden, voordat de definitieve beslissing erover genomen behoeft te worden. Voor het valmeer en de zonnemuur kunnen de technische specificaties al worden uitgewerkt in 2009 en 2010 om ze klaar te maken voor de beslissingen. De uitwerking van de haalbaarheid en de financiering (zie ook hoofdstuk 4) kan voor een deel voor de verschillende onderdelen worden gedaan, maar mede vanwege de synergie is ook een totaal benadering daarvoor nodig. Voor de besluitvorming is voortdurend overleg nodig wat gedurende de gehele voorbereiding van het project zal doorlopen en waar veel interactie met belanghebbenden en beslissers voor vereist is. In fase 2 zal een verder uitwerking van de fasering worden gemaakt, waarbij zoveel als mogelijk de verschillend onderdelen zelfstandig zullen worden benaderd, terwijl de integratie en de synergie duidelijk worden gemaakt en meegenomen in de integrale aanpak van het totale project juli 2008

51 Figuur 3.22: Voorlopige programmering in de tijd 3.7 Toetsing aan de basisfunctionaliteit In bijlage 2 van het rapport is een matrix bijgevoegd waarin de basisfunctionaliteiten die worden vermeldt in het Informatiedocument Marktverkenning Afsluitdijk worden getoetst voor wat betreft het plan Natuurlijk Afsluitdijk juli 2008

52 4 HAALBAARHEID 4.1 Technische haalbaarheid In de uitwerking van de functies in paragraaf 3.5 wordt ruimschoots aandacht gegeven aan de technische aspecten van de verschillende functies. Deze aspecten zijn uitgewerkt door specialisten, waarbij de technische haalbaarheid altijd voorop staat, ook al wordt er zeer innovatief nagedacht over mogelijke oplossingen. Het snijvlak van ambitie en haalbaarheid geeft het spanningveld weer in innovatieve projecten; waar de ambitie hoog is, is de technische haalbaarheid vaak nog niet bewezen. Echter waar de technische haalbaarheid reeds meerdere malen is aangetoond, zal innovatie minimaal zijn en is het ambitieniveau laag. Sinds de aanleg van de Afsluitdijk 75 jaar geleden zijn er grote technische ontwikkelingen geweest op tal van kennisterreinen. Een aantal waterbouwkundige concepten die in de tijd van Lely zijn toegepast, konden niet worden voorgerekend of gesimuleerd; er waren immers geen computers voorhanden. Ook moderne meetapparatuur was niet aanwezig. Toch heeft met het aangedurfd, gebruik makend van de beste recente inzichten en de juiste personen een ambitieus project te realiseren. Immers, zonder de getijdenberekeningen van Lorentz, had de Afsluitdijk niet de veiligheid kunnen garanderen die het in de afgelopen eeuw heeft geboden, noch had de Nederlandse Waterbouw zó op de kaart gestaan. De technische aspecten die in ons plan voor een Natuurlijke Afsluitdijk worden voorgesteld bouwen ook voort op de meest recente ontwikkelingen in de techniek. Door juist deze, kansrijke, nieuwe technische ontwikkelingen toe te passen, wordt een optimale combinatie van ambitie en haalbaarheid gevonden. Het plan Natuurlijk Afsluitdijk voldoet ook aan een aantal basiseisen, die gegarandeerd moeten worden als het plan gerealiseerd is. Met name waar het de veiligheid betreft, dient Nederland weer voldoende bescherming te krijgen door de Afsluitdijk. Door een aantal concepten te combineren wordt de robuustheid van de waterkerende functie versterkt en de technische haalbaarheid gegarandeerd. Deze concepten zijn reeds bestaand of in verregaande ontwikkeling, klaar voor implementatie in de praktijk: Overslagbestendige dijken (ComCoast programma zie; (Natuurlijke) Vooroeverbescherming van dijken Een twee-dijken systeem met berging Tal van andere functies worden ingevuld door een combinatie van bestaande concepten en nieuwe ontwikkelingen in de techniek. Het toepassen van windenergie is niet meer weg te denken uit het hedendaagse energielandschap en is ook in beeld voor het plan. Het gebruik van osmose is een nieuwer concept, maar voortgaand onderzoek brengt de toepassing steeds dichterbij; Zoetwaterberging (in een valmeer) Osmosecentrale (techniek in ontwikkeling) Opslag van energie (reeds toegepast in stuwmeren) Vliegerenergie (principe reeds bewezen, in verdere ontwikkeling) juli 2008

53 Ook de ontwikkeling van de Superbus komt in een steeds verder stadium. Het testen van het concept start in september Daarnaast zijn al een aantal voorpublicaties geweest over de haalbaarheid van het toepassen van een Superbus, zie paragraaf Ten aanzien van realiseerbaarheid van het plan kan worden vermeld dat de verschillende leden van het consortium wereldwijde ervaring hebben met het realiseren van grote (infrastructurele) projecten. Zo hebben leden van het consortium meegewerkt (ontwerp, financiering, realisatie) aan het Q7 offshore windpark voor de Nederlandse kust en zijn andere leden van het consortium actief betrokken bij de grote landuitbreidingen en infrastructuur projecten in Doebai (ontwerp en realisatie). Deze ervaring wordt in ruime mate toegepast in het huidige plan en zal ook in het vervolg van het project zorg dragen voor het verder uitwerken van een realiseerbaar plan. Tenslotte is het doel van de marktverkenning om de Afsluitdijk wederom op de kaart te zetten, ook als icoon van innovatie en nieuwe prachtige ideeën en technieken, oftewel: Nederland innoveert en doet het weer! 4.2 Maatschappelijk-economische haalbaarheid De maatschappelijk en economische haalbaarheid van het plan zullen worden onderzocht en uitgewerkt met behulp van twee beproefde analyse methodieken. De eerste methodiek is de Business case analyse waarbij uitgaven en inkomsten in de tijd voor de verschillende onderdelen van het plan worden ingeschat en in een financieel model worden doorgerekend met als resultaat een inzicht in de financiële stromen van de onderdelen en het totaalplan in de tijd. De Rabobank heeft reeds een eerste opzet van de business case analyse gemaakt, maar het is in dit stadium nog te vroeg om goede schattingen te maken en daarmee een betrouwbaar financieel model op te zetten. Op dit moment kunnen we alleen nog een eerste indicatief overzicht geven van kosten en opbrengsten zonder een resulterend totaal inzicht en overzicht. In fase 2 zal een inschatting van de business case worden gemaakt voor de meest kansrijke modellen. De financiële businesscase analyse zal ook bijdragen aan de uiteindelijke vormgeving van het plan, omdat de economische haalbaarheid en betaalbaarheid een belangrijke randvoorwaarde vormen voor de besluitvorming en de realisatie van het plan. Ruwe eerste schattingen voor de business case en business case onderdelen: Kosten Kosten van Grondwerk + infrastructuur + natuurontwikkeling : 2-5 miljard Er zijn schattingen gemaakt van de kosten voor de verschillende onderdelen, maar die zijn echter nog te ruw om hier te specificeren. Verbetering en detaillering van de kosten schattingen worden nu en in het begin van fase 2 gemaakt juli 2008

54 Bijdragen en inkomsten Mogelijke fondsen en subsidies: Rijksbijdrage ten behoeve van basisinvestering veiligheid en spui, 1 miljard Mobiliteitsbijdrage voor aanleg superbusbaan op de dijk (gecombineerd met overslagbestendigheid van de afsluitdijk) en voor de aquaducten Stimuleringfondsen duurzame energie Waddenfonds Innovatiefondsen Regionale bijdragen ten behove van specifieke functies voor de regio Eventueel Europese fondsen of subsidies Verkoop van grond, land en woningen Jaarlijkse resultaten van producten en diensten Energieleveringen van de osmose centrale Energieopslag: peakshaving Energie levering van de windenergie uit vliegers Energielevering van de zonnemuur Recreatie en toerisme Nog te overwegen: tolheffing voor aquaducten Nog te overwegen: huur/pacht voor bouwwerken of woningen. Voor een redelijke schatting van bijdragen en inkomsten is nog verdere analyse nodig. De tweede methodiek is de MKBA, de maatschappelijke kosten baten analyse. Dit is de beleidsondersteunende evaluatiemethode waarmee de economische, maatschappelijke en ecologische kosten en baten van de verschillende modellen met elkaar worden vergeleken. Hiervoor drukken we de verschillende positieve en negatieve effecten uit in monetaire waarden, wat resulteert in een maat voor het maatschappelijke rendement van de modellen voor de samenleving. Grofweg bestaat de MKBA uit twee fasen. In de eerste fase wordt er een kosten-baten analyse uitgevoerd op kentallen niveau. Voor de verschillende projectmodellen wordt een eerste inschatting gemaakt van de verwachte effecten. Hierbij worden de veiligheids, overlast, milieu, economische, sociale en ecologische effecten globaal in beeld gebracht. Met name effecten voor verschillende soorten toerisme, spanningen tussen ecologische en recreatieve ontwikkelingen, en economische ontwikkelingsmogelijkheden voor de aanwezige gemeenten en de regio zullen worden geanalyseerd voor een langere periode. Vervolgens worden de kosten en baten van de effecten van de varianten geschat op kentallen niveau zodat er een globaal overzicht ontstaat van de kosten en baten van de modellen en de onderlinge verschillen tussen de modellen. Deze globale analyse wordt gebruikt om te komen tot een eerste selectie van kansrijke modellen, welke verder uitgewerkt kunnen worden. In de tweede fase worden er voor de kansrijke modellen aanvullende en meer gedetailleerde gegevens verzameld worden om zo een nauwkeuriger beeld te krijgen van de relatieve onderscheidendheid van de modellen. Een belangrijke bron van gegevens zullen de effectvoorspellingen zijn op het gebied van veiligheid, overlast, ecologie en natuur, toerisme mogelijkheden en cultuurhistorische, ruimtelijke en juli 2008

55 economische effecten (bijv. aantrekken en vasthouden van jonge mensen, werkgelegenheid, huizenprijzen en bereikbaarheid). Hierbij wordt ook gekeken naar de effecten ten gevolge van de werkzaamheden en wordt er rekening gehouden met de mate van flexibiliteit waarmee modellen kunnen worden aangepast. Vervolgens wordt de totaal economische waarde van de effecten bepaald, waarbij zowel de gebruikswaarde als de niet-gebruikswaarde in beschouwing wordt genomen. Voor het monetariseren van de effecten worden er verschillende methoden naast elkaar toegepast en zal er zoveel mogelijk gebruikt gemaakt worden van beschikbare en openbare bronnen en benchmarkgegevens zodat de gegevens verifieerbaar en de methoden kostenefficiënt zijn. De gebruikte monetaire waarden van indirecte en externe effecten van de modellen worden kritisch geëvalueerd op hun bruikbaarheid en onzekerheid in de onderliggende situatie. In dit stadium van het plan is alleen een voorlopige kwalitatieve analyse gedaan van de effecten van de verschillende functies op regionaal, nationaal en internationaal niveau. Dit is in onderstaande tabel weergeven. In fase 2 zal een inschatting worden gemaakt van de belangrijkste effecten en de daarbij behorende MKB Analyses juli 2008

56 Tabel 4.1 Aanzet MKBA, kwalitatieve indicatie van maatschappelijke baten Belang Regionaal Nationaal Internationaal Veiligheid Direct door overslagbestendigheid. Langdurige/duurzame veiligheid door voorzieningen voor verdere verhogingen op 2 e dijk. Eventueel extra veiligheid door onderwater Methodes worden ontwikkeld voor toepassing langs gehele kust. Onderdeel van nationale langdurige/duurzame veiligheid Concurrentie positie door innovatieve en effectieve methodes (competitive practices). golfbreker. Gebruik van harde en zachte elementen. Van binnenuit een waterreservoir. door voorzieningen voor verdere verhogingen op 2 e dijk. Milieu Iets ingenomen, veel terug gegeven. Natuurreservaten maken aan buitenkant en in binnenmeren. Mosselteelt, brakke wateren en Door koppeling Waddengebied met IJsselmeer positieve invloed van fauna tot diep in Nederland. overgangen, aquaculturen. Zoet-zout overgangen. Innovatie De beschikbaar komende extra ruimte biedt veel extra mogelijkheden: landschappelijke natuurdijk, zonnemuur, superbus, vliegerenergie, mosselteelt, valmeer, energie producerende zeekering, oesterbanken, osmose centrale (blue energy) etc. Extra ruimte biedt veel extra mogelijkheden: landschappelijke natuurdijk, zonnemuur, superbus, vliegerenergie, mosselteelt, valmeer, oesterbanken, osmose Concurrentie positie door innovatieve en effectieve methodes (competitive practices). centrale (blue energy) etc. Mobilitieit Vervoer Oude dijk is en wordt vervoersader Noorden. Realisatie van benodigde Voorbeeld voor koppeling stedelijke en regio gebieden. Concurrentie positie Superbus. vervoerscapaciteitsvergroting op oude dijk. Energie (Opslag, productie) Duurzame energie productie en opslag voor Waddeneilanden en het Noorden. Energieneutrale vervoersader van 30 km door Opslag voor dag/nacht, peakshaving Voorbeeld van duurzame Concurrentie door geïnitieerde zonnepaneelproductie. zonnemuur. energievoorziening en opslag. Voorbeeld energieneutrale vervoersader. Recreatie 2 e Natuurdijk zonder snelweg erop met natuurgebieden. Vele mogelijkheden voor Natuurpark voor Nederlanders. Educatieve recreatie door icoon Internationale trekpleister. binnenmeerrecreatie en zeezeilen. Locale recreanten fietsen en kamperen. en duurzaamheidscentrum. Wonen Wonen in een natuurgebied naast of op het water met open verbinding naar de wadden (eigen Voorbeeld voor buitengaatse waterwoningen in Nederland. steiger aan zee). Wonen in een natuurgebied aan een binnenmeer. Economie Aquacultuur, recreatie, vervoer, zonne-energie, wind- energie, energieopslag, visserij juli 2008

57 5 BENADERING VAN STAKEHOLDERS EN ANALYSE VAN EFFECTEN Natuurlijk Afsluitdijk is een groots plan met ambitie een icoon van innovatie, duurzaamheid en veiligheid te worden. Een dergelijk ambitie kan alleen worden gerealiseerd als de bevolking er achter staat. Hun belangen moeten worden gediend, maar zij vormen ook het noodzakelijke draagvlak om de politieke en bestuurlijke besluitvorming op tijd mogelijk te maken (bestuurlijke haalbaarheid). Men moet ons vertrouwen, men moet ons plan willen. In het project Natuurlijk Afsluitdijk worden daarom direct en indirect vele en diverse stakeholders betrokken. Ook hier is de strategie van locale, regionale, naar nationale belangen. Wij zijn begonnen met veel locale contacten en regionale contacten vaak ook op persoonlijk niveau. Hierbij betrekken wij ook belangen organisaties en verenigingen. Het doel is om vertrouwen te kweken in ons consortium door aan de ene kant onze inzichten en vaardigheden en ervaring te presenteren en communiceren en door aan de andere kant te luisteren naar hun belangen en ambities en wij integreren deze in ons plan. Gezien de ruimte die ons plan geeft (letterlijk door de tweede dijk en figuurlijk door de innovatie) is het mogelijk om de meeste ambities te integreren en wordt daarmee Natuurlijk Afsluitdijk een steeds sterker plan met steeds meer draagvlak. Hieronder volgt een aantal organisaties en belangenverenigingen met hun statements, waarmee we al uitvoerig contact hebben, om aan te geven hoever we gaan in onze contacten met hen en die als voorbeeld dienen van onze aanpak voor andere belanghebbenden, waar we nog contact mee zullen opnemen. Kader stakeholders: Waddenvereninging en VNO-NCW Leve de Wadden! Visie en richting; het kan wel! Zowel de VNO-NCW als de Waddenvereniging zijn er van overtuigd dat de sleutel voor de duurzame ontwikkeling van de regio ligt bij de gezamenlijke visie van de maatschappelijke organisaties en het bedrijfsleven. Belangrijkste doel Dat de Waddenzee als natuurgebied duurzaam beschermd en ontwikkeld moet worden en het hele Waddengebied ook als woon-, werk- en recreatiegebied vitaal en sociaal-economisch gezond moet zijn. Een offensieve strategie is geboden om de hoofddoelstemming waar te maken: duurzame bescherming en ontwikkeling van de Waddenzee als natuurgebied en het behoud van unieke open landschap. Een integraal perspectief, uitgaande van voorrang voor de natuur met beperkt menselijk medegebruik, is nodig om de waarden en belangen die in de Waddenzee in het geding zijn te bewaken en verder te ontwikkelen juli 2008

58 Kader stakeholders:: Energy Valley Op het gebied van energievoorziening gaat om het verder ontwikkelen van kennis op het gebied van duurzame energie. Kader stakeholders:: Gemeenten van de Waddeneilanden AMBITIEMANIFEST WADDENEILANDEN DE ENERGIEKE TOEKOMST Via de Waddentoogdag 21 juli 2008 georganiseerd door het Regionaal College Waddengebied hebben wij kennis genomen van ambitiemanifest: Het is het onze ambitie om alle Waddeneilanden in 2020 volledig zelfvoorzienend te laten zijn op het gebied van duurzame energie en watervoorziening. We roepen tevens iedereen op, nee: dagen iedereen uit om deze ambitie samen met ons waar te maken. Daarbij denken we aan: Europese Commissie, Rijk, provincies, kennisinstellingen, milieugroeperingen, energiebedrijven, overige bedrijven, maar ook onze eigen burgers en verder een ieder die de eilanden en/of duurzaamheid een warm hart toe draagt. Door juist in een regio waarin duurzaamheid een grondbeginsel en een voorwaarde is allerlei nieuwe dingen uit te proberen wordt vernieuwing en creativiteit nog extra gestimuleerd. Zo kan deze regio fungeren als een proeftuin voor innovaties. De grote natuurwaarden en de kwetsbaarheid daarvan betekenen ook een grote verantwoordelijkheid en een extra reden om aandacht voor milieu en klimaat zeer hoog in het vaandel te hebben. Daarbij willen we ons niet laten leiden door de waan van de dag, maar een breed en langlopend beleid ontwikkelen. Dat willen wij met name op het gebied van water en duurzame energie, dat tot structurele oplossingen leidt, en tegelijkertijd ruimte biedt voor innovatie en experimenten. Duurzaamheid betekent ook innovatie. Onderdeel van het proces is wat ons betreft ook nadrukkelijk het uitvoeren van pilotprojecten juli 2008

59 Kader stakeholders: Greenpeace Afspraken voor openheid van hun adviezen zijn gemaakt Kader stakeholders: Waddenvereniging De Waddenvereniging stuurde ons haar doelen: Voor aanpassing van de Afsluitdijk hebben we dan ook de volgende doelstellingen: Ontwerp levert substantiële bijdrage aan versterking van robuustere ecosystemen Waddenzee èn IJsselmeer (door het creëren van karakteristieke habitats, met bijbehorende soorten en door het verbinden van beide ecosystemen). Ontwerp levert substantiële bijdrage aan een flexibele opvang van klimaatveranderingen, zoals zeespiegelrijzing, stormen, hoge zoet water afvoeren. Ontwerp levert de (maatschappelijk) gewenste veiligheid. Ontwerp levert mogelijkheden voor duurzame energieopwekking en (dag)recreatieve mogelijkheden.. En de volgende randvoorwaarden: Kiezen voor landschapsvormende processen i.p.v. harde oplossingen, waar mogelijk. Ontwerp tast het weidse landschap van IJsselmeer en Waddenzee niet aan. Ontwerp staat een (mogelijk zeer ingrijpende) lange termijn oplossing niet in de weg. Kader stakeholders: Fryslan Innoveert Theme: Sustainable innovations as a tool for Regional Development Manifest The Facilitating Sustainable Innovations Conference will discuss the Manifest Regions for Sustainable Innovations. The document will be improved during the Conference. The aim is to illustrate how to implement Sustainable Innovations. The organizers of the Conference will bring the Manifest under attention of the European Parliament and other stakeholders juli 2008

60 Kader stakeholders: Adviescommissie Waddenfonds In het bijzonder is relevant voor het project Natuurlijk Afsluitdijk de redeneerlijnen van de Adviescommissie: 4.1 Herstel van zoet-zout overgangen en vismigratie 4.2 Kwelderontwikkeling en beheer 4.3 Landschapsherstel 4.4 Cultuurhistorie en archeologie 4.5 Bezoekerscentra 4.6 Voorlichting en educatie 4.7 Duurzame energie 4.8 Duurzame economische ontwikkeling 4.9 Onderzoek, kennisontwikkeling en -management juli 2008

61 Kader stakeholders: Fryske Fiersichten De provincie Friesland heeft een selectie gemaakt uit de vele ideeën die door Ed Nijpels initiatief zijn ingebracht. Veel van de ideeën zijn reeds geïntegreerd in Natuurlijk Afsluitdijk, in het bijzonder scoorde de Laddermolen. Diverse contacten zijn gemaakt met gedeputeerden van Friesland en Noord-Holland en burgemeesters en wethouders t.a.v. Openbaar vervoer, duurzame elektrische mobiliteit en duurzame woningbouw. Deze lijst is een begin. In de fase 2 zullen wij verder gaan onze contacten uit te breiden en te verdiepen. Naast de directe benadering van stakeholders begeleiden wij dit proces ook systematisch. Allereerst is van belang die elementen en punten te identificeren van ons resultaat welke moeilijk te accepteren zijn en dus op weerstand stuiten, zoals: De omvang van het project. Daardoor is het moeilijk om het overzicht te houden; Het gebruik van nieuwe technieken; is dat wel betrouwbaar?; De realiseerbaarheid van de tweede Afsluitdijk binnen afzienbare tijd; Een klein verlies van habitat, gecompenseerd door meer natuur; Het behoud van monumentale karakter van de Afsluitdijk, maar nu met een tweede dijk; Hoe staat het met de veiligheid? juli 2008

62 Het consortium begrijpt dat gezien de gevoeligheden, de visie zeer ingrijpend kan zijn voor de stakeholders. Het is daarom een belangrijke taak om de stakeholders in het bijzonder en het algemene publiek goed te informeren en duidelijk uitleg te geven over de effecten en veranderingen die het plan natuurlijk Afsluitdijk teweeg brengt. In de volgende fase zal een actorenanalyse uitgewerkt worden met daarin de wensen en belangen en de typeringen (beslissers, beïnvloeders, betrokkenen, de publieke of de politieke tribune) van de stakeholders. Na deze analyse en een prioriteitenstelling zullen er een aantal stakeholders actief betrokken worden, en de anderen via publicatie op de hoogte gehouden worden. Bij het benaderen van de stakeholders is van groot belang dat: - de kracht vanuit de integrale visie uitgestraald wordt en vertrouwen geeft; - de initiator laat blijken een krachtig consortium te zijn dat commitment geeft; - het credit krijgt van de consortiumpartners; - de visie toekomstgericht is; - er een open houding is met het consortium vanuit de stakeholders; - er eerst een lokale, dan regionale en een nationale benadering is van de stakeholders. - er een duidelijke communicatie is over de ontwikkeling van de plannen en inpassing van hun belangen - duidelijk is dat medewerking van de andere belangehebbenden wordt verkrgen en er een psoitief momentunaan het ontstaan met een breed draagvlak. Daarnaast is het nodig een communicatiestrategie te kiezen. Dit hangt af van het aantal stakeholders, de grootte van de belangen en weerstand en de manier van participatie. Onderstaand figuur kan helpen bij het bepalen van de juiste strategie. Figuur 5.1: Communicatistrategie met stakehold Veel Actoren /belanghebbenden Weinig Communicatiestrategie Intensief Intensief informeren participeren Extensief Extensief informeren participeren belangen en weerstand De actorenanalyse, de eisen die aan het consortium gesteld worden en de communicatiestrategie zullen in de tweede fase uitgewerkt en gecombineerd worden om zo goed mogelijk de stakeholders te betrekken juli 2008

63 6 WETTELIJKE EN BESTUURLIJKE KADERS Deze visie vertaalt de integrale verbetering van de Afsluitdijk in een extra dijk (natuurdijk) dat het nationale icoon van duurzaamheid, innovatie en intelligente waterwerken moet worden. Drie ontwerpmodellen zijn er gerealiseerd en verschillen in locatie, natuurwaarden en ontwerp. Echter, deze drie ontwerpmodellen kunnen de pas worden afgesneden door het wettelijke en bestuurlijke regime. Om hierop in te spelen is er een inventarisatie gemaakt van mogelijke wetten en beleidsplannen op basis van de verschillende functies die deze tweede Afsluitdijk zal hebben. Gezien de invulling van de verschillende functies (veiligheid, waterbeheer, mobiliteit, scheepvaart, ruimtelijke kwaliteit, cultuurhistorische waarde, natuurwaarden en beheer en onderhoud) in hoofdstuk 3 is het nodig dat sommige functies enige aanpassing aan de geldende weten regelgeving behoeven. Model 1 (Natuurdijk aan de Waddenzeezijde) heeft als uitgangspunt dat de 2 e dijk de veiligheid van de huidige Afsluitdijk (deels) overneemt. Daarnaast wordt er een tussengebied gecreëerd voor de aanleg van energie-installaties en een zoet-zout overgang. Aanleg van deze dijk gaat voor een deel ten koste van beschermde habitat. Dit kan gevolgen hebben voor de Westelijke Waddenzee. De Natuurbeschermingswet 1998, de Ecologische Hoofdstructuur en Natura 2000 stellen eisen aan de habitat van de Waddenzee waaraan dit ontwerpmodel erg lastig kan voldoen (zie ook bijlage 1). Bij model 2 komt de dijk volledig in het IJsselmeer te liggen met als gevolg dat de beschermde habitat aan de kant van de Waddenzee niet verloren gaat. Ook hierbij wordt er een tussengebied gecreëerd ten behoeve van energie-installaties en een zoetzout overgang. Toch zal er een deel van het geplande recreatiegebied en zoetwaterbuffercapaciteit verloren gaan. Bij dit model zijn de vereisten van de natuurwetgeving minder lastig, maar moet er wel rekening mee gehouden worden. Bij het model, de combinatie van model 1 en 2 zullen beide aspecten aan de orde komen. Bij alle drie modellen zijn een aantal wetten verplicht van toepassing. Hiervan zijn de belangrijkste de Monumentenwet (bescherming van het monumentale karakter van de Afsluitdijk), Wet droogmakerijen en indijkingen (een vergunning verkrijgen om van water land te maken) en de wet Milieubeheer (bijv. bij de bouw voor kleinschalige recreatie). Daarnaast zijn er nog een aantal richtlijnen zoals de Kaderrichtlijn Water, de Nota Mobiliteit, Richtlijn Vaarwegen 2005, de zwemwaterrichtlijn etc. waar rekening meegehouden moet worden bij de aanleg van de verschillende functies. Deze beleidsplannen en richtlijnen zijn indirect van toepassing op deze ontwerpmodellen. Belangrijk in zowel het belang van het consortium als andere actoren is het benutten van het momentum. De Wet ruimtelijke ordening bevat een coördinatieregeling voor Rijk, provincie en gemeente voor bestemmingswijzigingen, vergunningen, en dergelijke. Hierdoor vindt er een efficiënte projectbesluitvorming plaats: door de gelijktijdige voorbereiding en bekendmaking van besluiten, door bundeling van rechtsbescherming (besluiten worden bij beroep als één besluit aangemerkt) en door beroep in één juli 2008

64 instantie. De uitvoering van de visie en daarbij het wettelijke en bestuurlijke kader kán zo snel en efficiënt plaatsvinden. In de volgende fase zullen de drie ontwerpmodellen nog nader uitgewerkt worden, ook in drie tijdsschema s (in 2013, 2050 en 2100). Hierbij zal dan ook een meer uitgewerkt wettelijk en bestuurlijk kader van belang zijn. In de tabel hieronder is met behulp van een matrix een eerste analyse gemaakt van de drie modellen in het licht van deze kaders. Daarbij is aangegeven in hoeverre het mogelijk is binnen deze wettelijke en bestuurlijke kaders te blijven juli 2008

65 Kaders Tabel 6.1 Matrix wettelijke en bestuurlijke kaders Ontwerpmodellen Wettelijk Bestuurlijk Model 1 Model 2 Model 3 Natuurbeschermingswet ) 2) 2) Flora- en Faunawet 3) 4) 5) EHS 6) 7) 8) Kaderrichtlijn water 9) Natura ) pkb derde nota Waddenzee Integrale IJsselmeergebied visie Vogel- en habitatrichtlijn 13) Wet Milieubeheer 14) Besluit m.e.r ) Wet op de Ruimtelijke Ordening 16) Wet Inrichting Landelijk gebied (pmjp en MJP ) Bestemmingsplan Afsluitdijk 18) Wet op de waterkering De toets op veiligheid 19) Wet verontreiniging oppervlaktewateren Wet beheer RWS werken 21) 12) 17) 20) Nota mobiliteit 22) Monumentenwet 23) Wet droogmakerijen en indijkingen CVB richtlijnen 24) Richtlijn vaarwegen ) Beleidsnota recreatie & toerisme 24) Zwemwaterrichtlijn 24) Ontgrondingsvergunning 26) Uitvoeringsnota klimaatbeleid 25) 24) 11) Legenda Groen: Blauw: Geel Oranje: Grijs: is mogelijk binnen de kaders zoekt de grenzen op van de kaders is wettelijk of bestuurlijk niet mogelijk zonder te voldoen aan de wet of richtlijn is wettelijk of bestuurlijk niet mogelijk zonder aanpassing van de wet of richtlijn onbekend/ niet nodig juli 2008

66 Toelichting op de matrix 1) Door het directe verlies van de habitat moet er in ieder geval een vergunning aangevraagd worden. Deze vergunning is zeer lastig te verkrijgen, omdat er volgens de ADC criteria (geen alternatieve oplossing, dwingende redenen, compensatie) gewerkt moet worden. Er wordt wel meer natuurwaarde gecreëerd bv door zachte oeveruitbreiding. 2) Bij model 2 en 3 is ook een vergunning nodig, maar niet volgens het ADC criteria. Dit omdat er voldoende compenserende maatregelen worden genomen. 3) Een gedeelte van de westelijke Waddenzee gaat verloren maar is geen onderdeel van een habitat die essentieel is voor beschermde soorten. 4) Het gebied tussen de dijken gaat ten koste van de habitat van het IJsselmeer maar is ook hier geen onderdeel van een habitat die essentieel is voor beschermde soorten. 5) Geen verlies door compensatie door de creatie van habitat in de Waddenzee. 6) De Waddenzee is onderdeel van de EHS. De aanleg van de tweede dijk gaat ten koste van een deel van de Waddenzee, en door het verlies van habitat is er waarschijnlijk een vergroting van zandhonger, en stroming en sedimentatie kan effecten hebben op de aanwezige intergetijdegebieden. Dit effect kan ook gunstige zijn voor de Boontjes geul en kan de bagger taken voor de bereikbaarheid van Harlingen verminderen. 7) Het IJsselmeer is geen onderdeel van de EHS. 8) Deze optie compenseert de verloren habitat. Compensatie is goed maar de voorkeur ligt bij geen verliezen. 9) De KRW beschrijft de gewenste ecologische toestand van de oppervlaktewateren in Nederland in Dit is nog niet in detail uitgewerkt, en daarom nog weinig over te zeggen. 10) Natura 2000 is gekoppeld aan de Natuurbeschermingswet 1998 en is een samenhangend netwerk van beschermde natuurgebieden binnen de lidstaten van de Europese Unie. Als er navolging is van de Natuurbeschermingswet, zal het gebied ook Natura 2000 zijn. 11) In de pkb Derde Nota Waddenzee is het rijksbeleid voor de Waddenzee voor de komende 10 jaar vastgelegd. Daarin zijn de Vierde Nota Waterhuishouding, de Nota Ruimte en het Beleidsbesluit Schelpdiervisserij ook meegenomen, die dus niet hierbij apart vermeld worden. Bij het opstellen van een bestemmingsplan of streekplannen moet er rekening gehouden worden met deze Nota. Zie ook bestemmingsplan Afsluitdijk. 12) Deze visie beschrijft hoe er met toekomstige ontwikkelingen zal worden omgegaan. Hiertoe behoren onder andere het behoud van de kernkwaliteiten en de bergingscapaciteit, randvoorwaarden voor buitendijkse ontwikkelingen, vergroten van de spuicapaciteit en regulering van de capaciteit van jachthavens. Met het behoud en de randvoorwaarden moet rekening gehouden worden bij model 1 en juli 2008

67 13) De (Europese) Vogel- en Habitatrichtlijn is gekoppeld aan de Natuurbeschermingswet 1998 door middel van de gebiedsgerichte bescherming van deze wet. Als er dus navolging is van de Natuurbeschermingswet, wordt er ook voldaan aan de richtlijn. 14) De Wet Milieubeheer is alleen van belang als er sprake is van een inrichting. Een milieuvergunning zou alleen noodzakelijk zijn indien er sprake is van de bouw van bijv. restaurants en woningen aan de 2 zijden van de afsluitdijk. Als er sprake van kleinschalige bebouwing, kan dit afgedaan worden met een melding. 15) De aanleg van de busbaan valt onder het Besluit m.e.r Dit betekent dat er een m.e.r. uitgevoerd dient te worden. De aanleg van een jachthaven oid zou ook onder het Besluit m.e.r kunnen vallen. 16) De Wet op de Ruimtelijke ordening zorgt voor de totstandkoming van ruimtelijke plannen op het Rijksniveau, Provinciaal niveau en Gemeentelijk niveau. Voor de planologische inpassing van de tweede dijk, de valmeren, de osmosecentrale en de solar-walls is de Wro van toepassing, en dan in het bijzonder de pkb derde nota Waddenzee die op landelijk niveau het beleid voor de Waddenzee aangeeft. 17) De WILG is van groot belang voor de uitvoering van het beleid voor het landelijk gebied en bevat hiertoe sturende elementen voor de ruimtelijke ordening en de inzet van juridische en financiële instrumenten. De Provinciale Staten van Noord- Holland en Friesland heeft een Meerjarenprogramma (pmjp en MJP ) opgesteld waarin het rijksbeleid, het provinciale beleid en de visies van de gemeenten en waterschappen staan. Onderwerpen zoals de EHS, recreatie en toerisme, en water kunnen van belang zijn bij de modellen. 18) De Wro bestaat op gemeentelijk niveau uit een bestemmingsplan. Het bestemmingsplan Afsluitdijk (buitengebied) dient partentieel herzien te worden voor de planologische inpassing van de tweede dijk, de valmeren, de osmosecentrale en de solar-walls. 19) De Wet op de Waterkering regelt het beheer van de Nederlandse waterkeringen. Per dijkring worden veiligheidsnormen gesteld. De Afsluitdijk wordt elke vijf jaar getoetst op deze veiligheidsnormen (Voorschrift Toetsen op Veiligheid) zoals hoogte, stabiliteit en bekleding. Bij de aanleg van een tweede dijk moet het nieuwe (dijken)systeem voldoen aan de veiligheidsnormen. 20) Het doel van de Wvo is het oppervlaktewater te beschermen tegen verontreiniging. Daarom is het verboden om zonder vergunning afvalstoffen, verontreinigende of schadelijke stoffen (in welke vorm dan ook) in het oppervlaktewater te lozen. Ook bij de aanleg en gebruik van de tweede dijk, de valmeren, de osmosecentrale en de solar-walls is lozing verboden. 21) De Rijkswaterstaat heeft allerlei waterstaatswerken zoals wegen, tunnels, bruggen en dijken in beheer. Dit is het geval bij de Afsluitdijk, en zal ook het geval zijn voor de tweede dijk. Volgens deze wet is het verboden om zonder toestemming van de minister van Verkeer en Waterstaat iets anders te doen met een waterstaatswerk, dan waarvoor het bedoeld is. Een Wbr-vergunning zal dan ook aangevraagd moeten worden voor in ieder geval de aanleg van de solar-walls en de functie recreatie en wonen. 22) De Nota mobiliteit beschrijft hoe Verkeer en Waterstaat tussen 2010 en 2020 Nederland in beweging wil krijgen en houden. De Nota heeft tientallen acties opgesteld waaronder aandacht voor het afstemmen van de vervoerswijze van het juli 2008

68 openbaar vervoer op de vervoersvraag. Dit kan van belang zijn bij de ingebruikneming van de busbaan. 23) De wettelijke bescherming van onroerende rijksmonumenten en door het rijk aangewezen stads- en dorpsgezichten is geregeld in de Monumentenwet Er is momenteel een procedure gestart om de Afsluitdijk als Rijksmonument aan te wijzen. Voor werkzaamheden aan de Afsluitdijk moet momenteel ook al een vergunning worden aangevraagd. Er moet voorkomen worden dat bij de aanleg van de tweede dijk het monumentale karakter van de Afsluitdijk verdwijnt. 24) Met deze richtlijnen moet rekening gehouden worden bij de aanleg van de verschillende functies maar zijn niet verplichtend. 25) Voor de aanleg van een tweede dijk is de Wet Droogmakerijen en indijkingen van toepassing. Er moet op grond van deze wet een vergunning verleend worden om van water land te maken. Niemand mag dus zomaar inpolderen. 26) Er is mogelijkerwijs een provinciale ontgrondingsvergunning nodig. Dit is niet zeker aangezien de Provinciale Staten vrijstelling geeft voor grondwerken ten behoeve van bouwwerken, funderingen en infrastructurele werken; bepaalde natuurontwikkelingsprojecten en zogenaamde functionele ontgrondingen juli 2008

69 7 VORMGEVING VAN PUBLIEKPRIVATE PROCES 7.1 Vraagstelling en aanpak De haalbaarheid en realiseerbaarheid van de visie van het consortium Natuurlijk Afsluitdijk hangt mede af van de wijze waarop het publiekprivate proces is vorm te geven. In het kader van de Marktverkenning Afsluitdijk luidt de vraagstelling als volgt: Wat is vanuit privaat oogpunt de optimale samenwerkingsvorm voor het project Afsluitdijk en aan welke randvoorwaarden moet en kan hierbij voldaan worden? In basis is deze vraag eenvoudig te beantwoorden: voor ons als private partij is diè samenwerkingsvorm optimaal die maximaal recht doet aan de belangen die het consortium heeft. Voor een specifiekere beantwoording van de vraag is het noodzakelijk om deze belangen te concretiseren. Het consortium Natuurlijk Afsluitdijk heeft in dit hoofdstuk op hoofdlijnen uitgewerkt op welke wijze de keuze voor een aanbestedingsvorm tot stand is gekomen. Hiermee geeft het consortium haar denkrichting aan. In fase 2 werken wij de deze keuze verder uit met als basis de aandachtspunten uit het Informatiedocument. Daar waar dit kan is al aangegeven in welke richting is gedacht voor de verdere uitwerking. 7.2 Belangen en principekeuze Belangen Een aantal belangen gelden uitsluitend voor ons consortium, een aantal belangen uitsluitend voor de overheidspartijen. Het merendeel van de belangen is echter gemeenschappelijk. Denk bijvoorbeeld aan het behalen en behouden van maatschappelijk draagvlak. Voor het project Afsluitdijk zijn vanuit het perspectief van de samenwerkingsvorm de volgende belangen te onderscheiden: juli 2008

70 Nr. Belanghebbende Belang Type belang 1 OP, NA Benutten momentum Maatschappelijk, Economisch 2 OP Maatschappelijke en economische meerwaarde Maatschappelijk, Economisch 3 OP, NA Integrale aanpak Economisch 4 OP, NA Slimme programmering Maatschappelijk, Economisch 5 OP, NA Draagvlak stakeholders Maatschappelijk, Wet- en regelgeving 6 OP, NA Imago (aansprekend project) Maatschappelijk, Economisch 7 OP, NA Eenduidige risicoverdeling Maatschappelijk, Economisch 8 OP Transparantie Maatschappelijk, Wet- en regelgeving 9 OP Optimale prijs/prestatie verhouding Maatschappelijk 10 NA Exclusiviteit Economisch 11 NA Optimale aandeelhouderswaarde / ROI Economisch 12 OP, NA Continuïteit Maatschappelijk, Economisch 13 OP, NA Lage transactiekosten Maatschappelijk, Economisch Tabel 1. Belangen Overheidspartijen (OP) en consortium Natuurlijk Afsluitdijk (NA) De samenwerkingsvorm die het meest recht doet aan de bovenstaande belangen is de meest geschikte. Bedreigingen van deze belangen vormen de toprisico s voor het welslagen van het project Afsluitdijk. Bij het verder uitwerken van de samenwerkingsvorm zijn deze risico s te reduceren door adequate beheersmaatregelen uit te werken. Het consortium Natuurlijk Afsluitdijk werkt de bovenstaande belangen, de toprisico s en de beheersmaatregelen in fase 2 nader uit. Daarbij zal tevens aandacht uitgaan naar de prioritering van de belangen. Principe keuze projecttype Eén van de grootste belangen en mogelijk zelfs het grootste belang voor zowel de overheidspartijen als ons consortium is het benutten van het momentum. Door het project Afsluitdijk uit te voeren als een gebiedsontwikkelingsproject is het benutten van het momentum het meest optimaal te accommoderen. De nieuwe Wet ruimtelijke ordening kent een aantal verbeteringen, die voor een aanmerkelijk reductie van de doorlooptijd van een project kunnen zorgen. Alternatief zou zijn het project te benaderen als een SNIP project, waarbij SNIP staat voor Spelregels Natte Infrastructuurprojecten. Gezien de te doorlopen stappen en fasen zal de SNIP procedure met grote waarschijnlijkheid meer tijd vergen. Bovendien is de SNIP procedure qua instrumentarium minder toegesneden op de brede scope van functies die ons consortium hanteert. De principe keuze is dan ook om het project Afsluitdijk uit te voeren als een gebiedsontwikkelingsproject. In fase 2 zullen wij deze keuze nader onderbouwen juli 2008

71 In de navolgende paragrafen beschouwen we, met het gekozen projecttype als uitgangspunt, de contractvorm(en) en de bijbehorende aanbestedingsvorm(en). 7.3 Risicoverdeling en fasering De Martkverkenning Afsluitdijk is te typeren als de Initiatieffase van een gebiedsontwikkelingsproject. De risico s die in de Initiatiefase aan de orde komen vormen vooral een bedreiging voor het verkrijgen van voldoende draagvlak voor het project. Voor elk van de volgende projectfasen werken we in fase 2 van deze marktverkenning de risico s meer specifiek uit en definiëren we adequate beheersmaatregelen. Deze uitwerking doen we zo veel als mogelijk per functie. Voorbeelden van risico s per projectfase waarvoor het consortium beheersmaatregelen treft zijn de volgende: Haalbaarheidsfase Realisatiefase Exploitatiefase Trage besluitvorming Wijziging politiek Organisatie overheden Slechte communicatie klimaat wijzigt Aanpak te star Functies niet Consortiumpartij(en) vallen Te hoog ambitieniveau realiseerbaar weg Geringe belangstelling Projectorganisatie(s) Tegenvallende opbrengsten financiers te zwak. functies (energiewinning, Zwakke programmering Te grote recreatie) Functies niet haalbaar cultuurverschillen Kosten beheer & onderhoud hoger dan gepland. Tabel 2. Risico s per fase Vanuit het perspectief van de in het Informatiedocument genoemde planperiode van 75 jaar vormen de veranderingen aan opdrachtgeverzijde en opdrachtnemerzijde een grote bedreiging. Hoe gaan we bijvoorbeeld om met het wegvallen van een consortiumpartner. Welke invloed hebben organisatorische wijzingen aan publieke zijde. Hoe pakken bepaalde keuzes in praktijk uit. Voor enkele functies is de programmering over alle fasen heen helder; voor andere bestaat meer onzekerheid en zijn de risico s navenant groter. De invulling van de samenwerkingsvorm moet daarom zowel robuust als flexibel zijn. 7.4 Specifieke aandachtspunten Integraliteit De toegevoegde waarde vanuit zowel maatschappelijk als economisch oogpunt is het grootst als zoveel mogelijk functies zijn te realiseren. Uiteraard dienen deze functie elkaar dan wel te versterken. In hoofdstuk xxx is onderbouwd welke synergievoordelen ontstaan door combinaties van functies. De samenwerkingsvorm dient deze integraliteit te bevorderen, wat pleit voor het programmatisch aansturen door één entiteit. Hiervoor zijn 3 opties mogelijk: volledige aansturing door de overheden, gezamenlijke aansturing door overheden en de te selecteren marktpartij en volledige aansturing door de marktpartij juli 2008

72 Aanbestedingsplichtige en niet-aanbestedingsplichtige werken Voor al die delen van de werkzaamheden waarvan het resultaat feitelijk eigendom is van de overheid geldt dat deze aanbestedingsplichtig zijn. Uitzondering is mogelijk voor werken waarvoor de eisen en wensen te borgen zijn op basis van publiekrechtelijke regelgeving (bv. bestemmingsplan, milieuvergunning). In fase 2 onderzoeken we dit meer specifiek. Vooralsnog gaan we ervan uit dat deze mogelijkheid niet bestaat en alle werken voor de infrastructuur, natuurontwikkeling, grondaanleg e.d. aanbestedingsplichtig zijn. De werken voor de functies energie en wonen/recreëren kunnen buiten de aanbestedingsplicht vallen en daardoor direct door de marktpartij worden uitgevoerd. In dat geval dient wel uitlegbaar te zijn waarom een specifieke marktpartij deze werken mag uitvoeren. Te denken valt aan een rechtvaardiging op basis van een MKBA en het economisch perspectief (zie aanbesteding en gunning). In fase 2 van de marktverkenning werken we dit nader uit. Rolverdeling publiek en privaat Deze rolverdeling hang nauw samen met de borging van de integraliteit. Met als insteek publiekprivate samenwerking zijn er 2 modellen mogelijk: gemeenschappelijke aansturing, of programmatische aansturing door de marktpartij. In het eerste geval is hieraan invulling te geven door alliantievorming of door een geïnstitutionaliseerde PPS; in het tweede geval door aan een private partij een concessie te verlenen. In fase 2 werkt het consortium Natuurlijk Afsluitdijk dit nader uit met als basis onder andere de volgende aandachtspunten: de verantwoordelijkheden voor de overheidspartijen per fase de rol en verantwoordelijkheden voor de overige partijen (belangenorganisaties, etc.) de verwachte prestaties en producten van de marktpartij per fase de verwachte prestaties en producten van de overheidspartijen per fase de meerwaarde van de samenwerkingsvorm voor de marktpartij de meerwaarde van de gekozen samenwerkingsvorm voor de overheid de meerwaarde van de samenwerkingsvorm voor het project als geheel de meerwaarde ten opzichte van andere samenwerkingsvormen Eigendomverdeling Op een aantal oplossingen (zowel van het consortium Natuurlijk Afsluitdijk, andere consortia als overheden) ligt intellectueel of patentrecht. Voor die delen waarvoor dat geldt, zal voorafgaand een aanbesteding duidelijk dienen te zijn welke waarde deze rechten hebben. De eigenaar van het recht dient financieel te worden gecompenseerd voor het gebruik ervan. Waardering dient onafhankelijk toetsbaar te zijn. De eigendomverdeling betreffende gronden werken we in fase 2 verder uit. Indicatie van de relevante geldstromen De private partijen in het consortium hebben in meerderheid de intentie privaat geld te willen investeren in het project en daardoor risicodragend te participeren. De private financiering zal echter met name afkomstig zijn van banken en andere vreemd vermogen verschaffers. Voor een aantal functies geldt dat deze slechts realiseerbaar zijn met deels publieke financiering. Denk aan bijvoorbeeld de functies openbaar juli 2008

73 vervoer en natuur, maar ook energie. Voor deze functies zal zoveel als mogelijk een beroep worden gedaan op bestaande subsidieregelingen. Rechtvaardiging daarvan dient gebaseerd te zijn op de uit te voeren MKBA. In fase 2 werken we deze uit. Tevens werken we dan een kosten-baten-analyse uit om de economische haalbaarheid te harden. Aandachtspunten daarvoor zijn onder andere: de verdeling kosten en verwante risico s; de wenselijke vergoedingen (beschikbaarheidsvergoeding / gebruiksvergoeding ) in relatie tot gekozen concessiemodel; de verdeling van eventuele opbrengsten. 7.5 Samenwerkingsvorm en Contractvorm Een goed afgewogen keuze betreffende de samenwerkingsvorm en de bijbehoren contractvorm de keuze is in deze fase nog niet te maken. Wel is er sprake van een voorkeur voor twee vormen: alliantievorm en een volledige concessie voor het consortium. De alliantievorm heeft als voordeel dat de programmatische aanpak gezamenlijk wordt aangestuurd. Zowel de betrokken overheden als de marktpartij zijn direct betrokken bij het zo optimaal mogelijk aansturen van het project. Er dienen financiële prikkels te worden ingebouwd om het optimale resultaat te behalen (bv. benefit sharing, bonusmalus voor kosten verschillen). In fase 2 werken wij hiervoor meer concrete voorstellen uit. De marktpartij die de aanbesteding wint, participeert in de alliantie en de consortiumpartijen voeren in principe het werk uit. Voordeel van de alliantievorm is dat onzekerheden (zowel kansen als bedreigingen) niet vooraf al hoeven te worden afgebakend. Voor een concessie geldt, dan vanuit het perspectief van de aanbesteding, meer duidelijkheid vooraf dient te bestaan. Dit vergt een meer gedegen voorbereiding aan de zijde van de overheidspartijen. Dit betekent dat het vervolg op de marktverkenning langer op zich zal laten wachten. In fase 2 werken wij de voor- en nadelen van de samenwerkingsvormen verder uit. Tevens werken we de te kiezen contractvorm nader uit. Voor zowel de alliantie als concessie geldt dat één contract kan worden gesloten, bijvoorbeeld in de vorm van een DBFM(O). Het is echter ook mogelijk contracten per te realiseren functie te sluiten. In dat geval is specifieker aan te sluiten bij het karakter van het deelproject, een duidelijker risicoverdeling te maken (betere financiering) en de aanbesteding op het juiste moment uit te voeren (fasering). Aandachtspunten voor de verdere uitwerking zijn onder andere: de integraliteit en de toepasbaarheid van de; de meerwaarde voor betrokken partijen t.o.v. andere vormen; de noodzakelijke garanties van de overheid (bv. winst/verlies); de garanties van de marktpartij; de duur/doorlooptijd van het contract en consequenties daarvan juli 2008

74 7.6 Aanbesteding en gunning Het consortium Natuurlijk Afsluitdijk opteert als aanbestedingsvorm voor de Concurrentiegerichte Dialoog (CGD). Selectie van een consortium kan, zoals in de UK gebeurt, na een korte intensieve CGD plaatsvinden ( early contractor involvement ). Aan de CGD kunnen 2-3 partijen deelnemen. Gezien de korte duur blijven de transactiekosten laag. Selectie van de marktpartij kan plaatsvinden op basis van de Economisch Meest Voordelige Inschrijving (EMVI). Waarbij economisch breed dient te worden geïnterpreteerd en ook de maatschappelijke voordelen gemonetariseerd worden. Onderbouwing dient door de marktpartij te geschieden met kosten-baten analyses en een MKBA. Uiteraard dienen de gunningscriteria zodanig te zijn gedefinieerd dat deze onafhankelijk zijn van de hoogte van de investeringen en opbrengsten. De geselecteerde partij kan gedurende een langere periode in nauwe samenwerking met de overheden de functies uitwerken, waarbij er gefaseerd wordt ontworpen en gefaseerd wordt gebouwd. Hierbij volgt er adaptatie van het ontwerp door de ervaringen ( proeftuin ). De conceptfase kan langer duren. De eerste ontwerpfase kan echter snel worden doorlopen waarna er wordt gebouwd, geëvalueerd en er opnieuw een ontwerpfase volgt. Punten die hierbij spelen zijn: Bouwen met de natuur; Noodzaak tot (snel) iets doen (Functie Veiligheid); Ontwikkelingen met onbekende effecten. 7.7 Fase 2 In de bovenstaande paragrafen is meerdere malen aangeven wat en op welke wijze in fase 2 wordt uitgewerkt door ons consortium Natuurlijk Afsluitdijk. Bij deze uitwerking brengen wij nog meer samenhang in de afwegingen die leiden tot de keuze van de samenwerkingsvorm, de aanbestedingsvorm en de contractvorm. De keuze presenteren wij onder andere op basis van een multi-citeria analyse. Om deze analyse zo optimaal mogelijk te kunnen maken is de inbreng van zowel de betrokken overheden als ons consortium nodig. Met name voor het bepalen van de criteria en het toekennen van het juiste gewicht juli 2008

75 Bijlage 1 Overzicht schetsmateriaal Natuurlijk Afsluitdijk (afkomstig van hand-out presentatie 15 juli 2008) 22 juli 2008

76 - 1 - Bijlage 1 22 juli 2008

77 Bijlage 2 Matrix Basisfunctionaliteit 22 juli 2008

78 - 2 - Bijlage 1 22 juli 2008

79 Bijlage 3 Plan van Aanpak fase 2 Marktverkenning 22 juli 2008

80 Plan van aanpak fase 2, Marktverkenning Fase 2 is een directe voortzetting van fase1, die een tussenrapportage is ten behoeve van het marktverkenningsproces. Zoals beschreven in de rapportage van fase 1 maken we gebruik van het ontwikkelingsproces ten behoeve van de innovatie met een verbredingslag op alle terreinen, de veiligheid, techniek, economie, ecologie en bestuurlijk. De volgende stap is om daaruit de kansrijke baseline opties te ontwikkelen, die dan verder uitgewerkt en geanalyseerd worden. In onderstaand figuur is een overzicht gegeven van de hoofdactiviteiten in fase 2 met een planning, die we hieronder kort toelichten. De veiligheidsfunctie en de planning ervan zullen we verder uitwerken en onderbouwen. Met de selectie van de baseline opties werken we de technische details, de technische haalbaarheid en de economische haalbaarheid (MKBA) verder uit. Onderdeel van het proces is een voortzetting van de dialoogsessies met het dialoogteam. Daarnaast blijft de communicatie met belanghebbenden continue doorlopen. We stellen voor om zo snel als mogelijk in september met de geselecteerd consortia een dialoog/overleg te hebben met de beslissers over de aanpak van het besluitvormingsproces en de onderverdeling en fasering daarin. Verder zal het plan van aanpak en de fasering in de tijd in meer detail worden aangegeven. Het rapport van fase 2 zal de baseline opties aangeven, de afwegingen, de analyses en de onderbouwingen die nodig zijn voor een goede inschatting van de technische uitvoerbaarheid, de ecologische en economische haalbaarheid en de bestuurlijke haalbaarheid Bijlage 3 22 juli 2008

81 Bijlage 4 Presentatie 15 juli door het Consortium & Commentaren 22 juli 2008

82 - 1 - Bijlage 3 22 juli 2008