Natuurlijk Afsluitdijk marktverkenning fase 2 december 2008

Transcriptie

1 Natuurlijk Afsluitdijk marktverkenning fase 2 december 2008

2

3 Inhoudsopgave Voorwoord 5 Samenvatting 7 1 Visie Natuurlijk Afsluitdijk; een Icoon Verbindt 15 2 Veiligheid, Water & Landschap als fundament Ruimtelijke Kwaliteit Veiligheid Waterbeheer Scheepvaart 33 3 Icoon van Duurzaamheid Valmeer; opslag van energie Blue Energy; energieproductie Windenergie; energieproductie Zonne-energie; energieproductie Duurzaamheidscentrum 39 4 Verbinden Natuur Mobiliteit (HOV en wegverkeer) Recreatie; (ver)binding en bezinning 45 5 Haalbaarheid & Effecten Natuurlijk Afsluitdijk Integraliteit van de visie Technische Haalbaarheid Kosten Effecten Financiële onderbouwing Belanghebbenden Wettelijke en bestuurlijke kaders Relatie voor wat en regelgeving natuur 63 6 Het Vervolg 65 Nawoord 70 Referenties 72 Bijlage 74 Colofon 76 Natuurlijk Afsluitdijk - marktverkenning fase 2 3

4

5 Voorwoord De uitdaging van staatssecretaris Tineke Huizinga ter gelegenheid van het 75 jarig bestaan van de Afsluitdijk was duidelijk: Dit is een kans om meer te doen dan alleen veiligheid. Hierdoor geïnspireerd ontstond het project Natuurlijk Afsluitdijk en een consortium werd gevormd met Nederlands trots; zes sterke partijen die hun kunnen op wereld niveau hebben laten zien: Royal Haskoning, Van Oord, Lievense, Rabobank, Bam en Eneco. Op 14 maart 2008 heeft het consortium Natuurlijk Afsluitdijk haar visie geuit: Naast een aanpassing van de oude Transportdijk voor veiligheid en mobiliteit met behoud van haar karakter, geeft een tweede Natuurdijk ruimte voor natuur, duurzame energieopslag en energieproductie en recreatie. In fase 1 van de marktverkenning Afsluitdijk heeft het consortium haar visie uitgewerkt in een aantal modellen. Aan de hand van deze modellen heeft ze de effecten van zowel de integrale plannen als van de deelelementen bestudeerd en synergie hiertussen gecreëerd. Daarmee heeft ze haar kennis en inzicht ontwikkeld. De resultaten, zoals gepresenteerd op 22 juli 2008, hadden (als gevolg van de gekozen aanpak) een breed blikveld, zowel in het aantal modellen dat werd gepresenteerd als ook in de financiële scope. Eveneens heeft het consortium de nadruk gelegd op de bestuurlijke haalbaarheid en heeft ze constructieve adviezen gegeven voor mogelijk succesvolle vervolgfasen, ook voorbij fase 2 van de marktverkenning. Hierbij worden de zorgvuldigheid en het momentum als essentieel gezien voor het verdere besluitvormingsproces en het algeheel slagen van de gestelde doelstelling: een innovatief waardevol icoon naast het waarborgen van de vereiste veiligheid met een nauwkeurige beschrijving van plannen en kosten. Na de selectie en kick-off op 24 september 2008 heeft het consortium op basis van haar verkregen inzichten en de dialogen voor één model gekozen en deze verder in de diepte en detaillering uitwerkt. In het bijzonder is aandacht gegeven aan de fasering om op korte termijn de basisfunctionaliteit te realiseren (veiligheid, waterbeheer en landschappelijke waarden) en om het hele plan Natuurlijk Afsluitdijk op een haalbare en betaalbare wijze uit te voeren. Het resultaat is een intelligente verbinding van de Waddenzee en het IJsselmeer én Noord-Holland en Friesland, waarin de verschillende elementen van het plan een optimale synergie bereiken. Deze synergie geeft een natuurlijke samenhang en een functionele en esthetische vormgeving en is van belang voor de financiële haalbaarheid.

6 6

7 Met dit voorstel heeft het consortium Natuurlijk Afsluitdijk de haar gestelde doelen en daarmee die van de projectorganisatie Marktverkenning Afsluitdijk bereikt, te weten: Vereiste veiligheid en waterbeheer op korte termijn; Meer natuur en gunstige milieu ontwikkeling; Duurzame energieproductie en -opslag; Hoogwaardig openbaar vervoer; Recreatie; Innovatie en educatie; Technische, ecologische en financiële haalbaarheid; Economische verantwoorde PPS. We zijn trots op dit resultaat dat bij uitvoering een icoon zal zijn waarbij Nederland haar bijzondere kracht laat zien op gebied van intelligente combinatie van waterbeheersing, natuurlijke en economische ontwikkeling. Het resultaat is mede bereikt door de sterke ambitie van het consortium om te staan voor kwaliteit en haalbaarheid voor zo n groots project. Dit document laat slechts de grote lijnen zien van het resultaat van het werk dat verricht is in fase 2 van de marktverkenning. Op verzoek is inzicht te verkrijgen in de onderbouwing van de in dit rapport gepresenteerde plan. Het consortium Natuurlijk Afsluitdijk voelt zich verantwoordelijk voor de verwachtingen die door dit plan worden gewekt bij zowel het algemene publiek als ook bij de bestuurders en het kabinet in het bijzonder. Deze verantwoordelijkheid draagt zij door haar commitment om dit plan met grote inzet, kwaliteit, inzicht en gedrevenheid in zijn geheel of gedeeltelijk te kunnen uitvoeren. Om dit commitment te kunnen geven is het de keuze geweest van het consortium een veel grotere inspanning te doen dan binnen de scope van tijd en geld door de projectorganisatie Marktverkenning Afsluitdijk werd aangegeven. Het consortium Natuurlijk Afsluitdijk presenteert hiermee haar plan Natuurlijk Afsluitdijk niet alleen als een algemeen uitvoerbaar plan maar ook als een plan dat door haar op de aangegeven wijze kan worden gerealiseerd binnen de door haar aangeven planning en financiële kaders. Wubbo J. Ockels Natuurlijk Afsluitdijk - marktverkenning fase 2 7

8

9 Samenvatting De uitdaging van staatssecretaris Tineke Huizinga ter gelegenheid van het 75 jarig bestaan van de Afsluitdijk was duidelijk: Dit is een kans om meer te doen dan alleen veiligheid. Dit inspireerde Wubbo Ockels tot de visie van een tweede afsluitdijk. Het project Natuurlijk Afsluitdijk ontstond en een consortium werd gevormd met Nederlands trots; zes sterke partijen die hun kunnen op wereld niveau hebben laten zien: Royal Haskoning, Van Oord, Lievense, Rabobank, Bam en Eneco. Op 14 maart 2008 heeft het consortium Natuurlijk Afsluitdijk haar visie geuit: Naast een aanpassing van de oude Transportdijk voor veiligheid en mobiliteit met behoud van haar karakter, geeft een tweede Natuurdijk ruimte voor natuur, duurzame energieopslag en energieproductie en recreatie, ter realisering van de doelstelling Een innovatief waardevol icoon naast het waarborgen van de vereiste veiligheid. In fase 1 van de marktverkenning Afsluitdijk heeft het consortium haar visie uitgewerkt. De resultaten, gerapporteerd op 22 juli 2008, hadden een breed blikveld, zowel in het aantal opties dat werd gepresenteerd als ook in de financiële scope. Na de selectie en kick-off op 24 september 2008 heeft het consortium op basis van haar verkregen inzichten en de dialogen voor één optie gekozen en deze verder in de diepte en detaillering als integraal plan uitgewerkt. In het bijzonder is aandacht gegeven aan de fasering met het doel om op korte termijn de basisfunctionaliteit te realiseren (veiligheid, waterhuishouding en landschappelijke waarden) en om het hele project Natuurlijk Afsluitdijk op een haalbare en betaalbare wijze uit te voeren. Het resultaat is een intelligente verbinding van de Waddenzee en het IJsselmeer én Noord-Holland en Friesland, waarin de verschillende elementen een optimale synergie bereiken. Deze synergie geeft een natuurlijke samenhang en een functionele en esthetische vormgeving en is van belang voor de financiële haalbaarheid. Gefaseerde ontwikkeling Natuurlijk Afsluitdijk voorziet in een ambitieuze ontwikkeling van het gebied rond de Afsluitdijk, waarbij deze wel in zijn waarde wordt gelaten. Het plan voorziet in een gefaseerde aanpak, zowel in de aanleg als de exploitatie van de verschillende elementen van het plan. De basisfunctionaliteit staat hierin voorop, maar er wordt in de verdere toekomst ruimte geboden voor ontwikkelingen. Hierbij is adaptatie aan veranderde omstandigheden een belangrijk uitgangspunt is. Fase 1: Van Schop in de Grond (2010) tot Sein Veilig (2015) In de eerste periode wordt het Valmeer (de sedimentmotor ) ontgraven. Met het vrijkomende sediment worden de dijk en kunstwerken veilig gemaakt en wordt het dijklichaam verbreed, waarmee ruimte wordt gecreëerd voor de te verleggen snelweg en voor hoogwaardig openbaar vervoer, de Transportdijk. De extra spuicapaciteit (ES2) en het nieuwe naviduct bij Kornwerderzand vervangen de bestaande schuten spuisluis. Voor de realisatie hiervan wordt met behulp van een bouweiland een droge bouwlocatie gerealiseerd. Op de bestaande locatie bij de vluchthaven wordt proef gedraaid met Blue Energy, terwijl iets verder weg van de Afsluitdijk Natuurlijk Afsluitdijk - marktverkenning fase 2 9

10 Fase 1 een eiland wordt gebouwd waarop de toekomstige Blue Energy centrale zal worden gebouwd. Bij Den Oever wordt op een droge bouwlocatie het naviduct gebouwd, waarna de bestaande schutsluis buiten gebruik wordt gesteld. De spuisluis bij Den Oever wordt gerenoveerd. Tevens wordt er een begin gemaakt met de natuurontwikkeling door aanleg van de dijken rondom het Valmeer en het oostelijke deel van de Natuurdijk. Vrijwel elke Nederlander heeft het gevoel, dat we na de Deltawerken weer een prestatie op formaat gaan leveren en het bezoekerscentrum speelt hierop goed in met een actuele multimedia tentoonstelling. Fase 2 Fase 3 Fase 2: Realisatie van een Icoon van Duurzaamheid ( ) In de tweede periode wordt de essentie van het plan Natuurlijk Afsluitdijk neergezet: het Valmeer komt in bedrijf en het oostelijk deel van de Natuurdijk wordt gerealiseerd, inclusief de aansluitingen naar de bestaande Afsluitdijk. Het brakwatermeer dat dan ontstaat, staat in open verbinding met de Waddenzee. Deze afsluitbare verbinding wordt gevormd door een westelijke uitbreiding van de ES2 (ES2+). Het waterbeheer wordt ondersteund door de extra spuicapaciteit van het Valmeer en de Blue Energy centrale. Op het aangelegde eiland is vanaf 2015 de Blue Energy centrale in bedrijf waarbij naar verwachting 200 tot 250 MW aan energie wordt opgewekt. Inmiddels is op ditzelfde eiland ook een duurzaamheidscentrum aanwezig. Langs de gehele lengte van de bestaande Afsluitdijk zijn zonnepanelen gerealiseerd, de Solar Wall. In en langs het brakwatermeer is ruimte voor windenergie, bijvoorbeeld met nieuwe technologie zoals energie uit vliegers, mits dit na goed overleg met belanghebbenden en met respect voor het unieke ecosysteem haalbaar blijkt. In deze periode wordt ook, na een kabinetsbesluit hierover, een hoogwaardige 10

11 openbaar vervoer verbinding tussen het westen en het noorden gerealiseerd, bijvoorbeeld een Superbusverbinding. De oost- en zuidzijde van de Natuurdijk kan gebruikt worden voor de verdere ontwikkeling van (verblijfs)recreatie, met verschillende aanmeerlocaties voor de recreatievaart. Men kan een bezoek aan het Valmeer brengen, het duurzaamheidscentrum bezoeken of een wandeling langs de Natuurdijk maken. Fase 3: Een Icoon dat Boeit en Verbindt, De derde periode begint in 2025 en richt zich op In deze periode wordt het laatste element van de verbinding gerealiseerd: het westelijk deel van de Natuurdijk. Hiermee wordt definitief vorm gegeven aan de verbinding van de elementen natuur en recreatie. In deze periode kunnen ook aanpassingen aan de Afsluitdijk ten behoeve van de veiligheid verder worden vormgegeven, afhankelijk van de ontwikkelingen op onder andere klimaatgebied en innovaties op technisch gebied. In deze periode kan ook verdere invulling worden gegeven aan de ontwikkeling van het gebied rondom het Valmeer, van recreatieve (vaar) voorzieningen tot bijvoorbeeld recreatiewoningen of exclusieve verblijfsparken. De Natuurdijk is heeft grote aantrekkingskracht mede voor de jeugd door koppeling met educatie. Het duurzaamheidscentrum, het Valmeer en de Blue Energy centrale blijken toppers van wereldformaat. Kortom de nieuwe Afsluitdijk is een icoon dat Boeit en Verbindt. Haalbaarheid en financierbaarheid Integraliteit van de visie Deze integrale visie genereert belangrijke voordelen die niet mogelijk zouden zijn bij een aanpak waarin aspecten geheel afzonderlijk van elkaar zouden worden beschouwd. De winst voor de maatschappij is terug te zien in de lagere constructiekosten en de vele mogelijkheden die deze aanpak voor de toekomst biedt. De duurzaamheidscorridor is daarnaast een dynamisch concept, dat door verdere ontwikkeling en toevoegingen van nieuwe, innovatieve bedrijvigheid in de toekomst versterkt zal worden. Technische haalbaarheid: uitvoering en grondbalans De grootte van het Valmeer wordt afgestemd op de benodigde hoeveelheid grond voor de overige onderdelen van het plan Natuurlijk Afsluitdijk. In totaal wordt 93 miljoen m 3 grond ontgraven uit het Valmeer in het IJsselmeer. Ongeveer een kwart daarvan is benodigd voor het versterken van de bestaande Afsluitdijk, het aanleggen van de dijkring rond het Valmeer en het Blue Energy Eiland. De overige 75% komt ten goede aan natuurontwikkeling in de vorm van de Natuurdijk. Kosten, effecten en financiering Voor de kosten en opbrengsten worden twee scenario s onderscheiden, namelijk het Basis-plus-scenario en het Totaal-scenario. In het Basis-plus-scenario wordt de veiligheid gegarandeerd, wordt een Valmeer gerealiseerd en worden andere elementaire voorzieningen getroffen. Deze extra s ten opzichte van de basisvraag ten aanzien van veiligheid en waterbeheer, kunnen worden beschouwd als no-regret maatregelen. Maar het consortium is ervan overtuigd dat deze aanvullingen op Natuurlijk Afsluitdijk - marktverkenning fase 2 11

12 de basis een vliegwiel voor ontwikkelingen op gang zullen brengen, ontwikkelingen die in een later stadium tot wasdom kunnen komen. Uit onze analyses blijkt dat het Basis-plus-scenario Nederland de mogelijkheid biedt om de gewenste veiligheidsnorm voor dit gebied te realiseren en tevens een Valmeer te realiseren voor een budget van ongeveer 1,5 miljard. Dit budget sluit aan bij de thans beschikbare fondsen voor versterking van de Afsluitdijk en verbetering van infrastructuur. In dit scenario zijn er significante efficiency-voordelen mogelijk wat direct effect heeft op de aanlegkosten. Daarnaast kan het beheer en onderhoud grotendeels worden betaald uit de ingeschatte inkomsten uit het Valmeer. De conclusie is dat het Basis-plus-scenario een risicoloze noregret start is van Natuurlijk Afsluitdijk. In het Totaal-scenario wordt het Basis-plus-scenario aangevuld met de diverse andere functionaliteiten: duurzame energie, behoud en versterking van de Waddenzee, toevoegen van hoogwaardige nieuwe natuur en verbeterde mobiliteit. De fundering daarvoor is gelegd in het Basis-plus-scenario. In het Totaal-scenario wordt de ontwikkelingspotentie rondom de Afsluitdijk ten volle benut. De consortiumleden zijn er van overtuigd dat de diverse functionaliteiten op zichzelf staande en haalbare businesscases betreft. Dit betekent dat investeringen verantwoord gemaakt kunnen worden, omdat ze terugverdiend kunnen worden in de exploitatie ervan. Als voorbeeld wordt genoemd de Blue Energy centrale. Hiermee is een investering van circa 1 miljard gemoeid, maar die investering is bedrijfseconomisch verantwoord. Ook het Totaal-scenario is daarom realiseerbaar en financierbaar. Bovendien is een uitgesplitste uitvoering ervan mogelijk. Er is kortom een bepaalde vrijheid ingebouwd om op het geschikte moment functies te initiëren door onder andere publieke financiering of concessies voor private ontwikkeling. Het terugverdienmodel voor functies kan dus per functie verschillen. Functies die van oudsher tot het publieke domein behoren zullen met de daarvoor beschikbare gelden gefinancierd kunnen worden, bijvoorbeeld door de uitgifte van een concessie. Hierbij kan worden gedacht aan hoogwaardig openbaar vervoer over de Afsluitdijk. Voor andere functies zoals duurzame energie moet worden bekeken of die zichzelf kunnen financieren, dan wel subsidie nodig hebben. Investeren in de visie van het consortium Natuurlijk Afsluitdijk levert een maatschappelijk rendement op dat de investeringen rechtvaardigt. Door de gekozen fasering en scenario s voor Natuurlijk Afsluitdijk wordt maximum potentie voor ontwikkeling en innovatie gerealiseerd bij een minimum risico. De verwachte maatschappelijke effecten van het plan zijn naast de veiligheid in grote lijnen als volgt: Verdere ontwikkeling van de duurzame energie in Nederland; Verbetering van de flora en fauna in de Waddenzee; Toename van hoogwaardige natuur rond de Afsluitdijk en de Natuurdijk; Verbeterde verbindingen tussen de noordelijke provincies en de Randstad. 12

13 Deze ontwikkelingen zullen zowel regionale, nationale als internationale baten opleveren. Verdere technologische ontwikkeling bijvoorbeeld kan internationale uitstralingseffecten hebben; de verbetering van de natuur in de Waddenzee is van belang voor conservering van dit unieke gebied in de toekomst en de verbeterde verbindingen kunnen zorgen voor reistijdreductie en tevens voor macroeconomische effecten door bijvoorbeeld een toename van de bevolking en/of verplaatsing van werkgelegenheid richting het noorden. Haalbaarheid en realiseerbaarheid en het publiek private proces De haalbaarheid en realiseerbaarheid van het plan van het consortium Natuurlijk Afsluitdijk hangt mede af van de wijze waarop het publiekprivate proces is vorm te geven. Het consortium Natuurlijk Afsluitdijk adviseert voor het publiek publieke deel het toepassen van het MIRTspelregelkader met als basis de Wro. Voor de aanbesteding, contractering en financiering heeft het consortium gekozen voor een PPS aanpak die middels de Concurrentie Gerichte Dialoog uitmondt in de selectie van één marktpartij voor de realisatie van de Basis-plus variant. De synergievoordelen in de realisatie en exploitatie van de Ambitie zijn volledig te benutten als de overheid kiest voor een programmatische uitrol van de functies. Daartoe adviseert het consortium Natuurlijk Afsluitdijk een gevarieerd palet aan contract- en aanbestedingsvormen te hanteren. Concluderend Met het voorliggende plan Natuurlijk Afsluitdijk heeft het Consortium de zichzelf gestelde doelen en daarmee die van de projectorganisatie Marktverkenning Afsluitdijk bereikt: Vereiste veiligheid en waterbeheer op korte termijn en adaptief aan onvoorziene gevolgen van klimaatverandering (experimenten en metingen); Meer natuur en gunstige milieu ontwikkeling Wadden en IJsselmeer; Duurzame energieproductie en -opslag (Blue Energy, Valmeer, Solar Wall, Windenergie); Waddengebied energie neutraal in 2020 (Ambitie Waddeneilanden); Hoogwaardig openbaar vervoer en samenbinden van Noord Nederland (bijvoorbeeld met de Superbus); Recreatie en (recreatief) wonen mogelijk maken bij de Natuurdijk; Innovatie (synergie Blue Energy / Valmeer / spui, synergie Superbus / overslagdijk, 3de generatie); Windenergie met vliegers, Solar Wall, duurzaamheidscentrum, educatie en toerisme; Technische, ecologische en economische haalbaarheid en economische verantwoorde PPS; De nieuwe Afsluitdijk is een icoon dat Boeit en Verbindt. Natuurlijk Afsluitdijk - marktverkenning fase 2 13

14

15 1 Van visie naar realisatie; een icoon verbindt Visie De visie Natuurlijk Afsluitdijk is voor het eerst gepresenteerd op 14 maart 2008 tijdens de kick-off van de marktverkenning en is als volgt beschreven in het rapport van fase 1: Vanuit de ruimte is de Afsluitdijk beter te zien dan de Chinese muur. Natuurlijk Afsluitdijk geeft door de tweede dijk nieuwe ruimte, zowel praktisch en figuurlijk, terwijl de oude dijk zijn vorm kan behouden. Deze nieuwe ruimte maakt innovatie mogelijk en daagt daartoe uit, terwijl de oude dijk als transportdijk fungeert. Het is een integraal plan dat mogelijkheden geeft voor duurzame energie productie en mogelijk opslag, voor aquacultuur, voor recreatie, voor nieuwe mobiliteit, voor het samenhangend maken van de Noordelijke regio s via de Noorderzeelijn etc. (Superbus, Zonnemuur, Valmeer, Mossel kwekerij, Blue Energy centrale, Vlieger energie). Natuurlijk Afsluitdijk vormt zo een nieuwe omgeving van land en zee en wordt een icoon van innovatie, een nationale trots en zal leiden tot versterking van Nederlands internationale concurrentie positie op het gebeid van duurzame energie, waterwerken en natuur en milieu. Dit Innovatiegebied zal een continue stimulans en uitdaging betekenen. Het Noorden vernieuwt, er komt reden voor de jeugd om niet weg te lopen, maar juist een nieuwe toekomst in het Noorden te bouwen. In 1998 heeft de commissie Langman reeds geconstateerd dat het Noorden economisch achterblijft op de rest van Nederland. Er is nu een neergaande economische cultuur, vele dorpen krimpen en de jeugd vertrekt naar de grootstedelijke gebieden. Langman noemt verbetering van de mobiliteit als een van de belangrijkste voorwaarden voor economische groei. De uitdaging van staatssecretaris Tineke Huizinga ter gelegenheid van het 75 jarig bestaan van de Afsluitdijk was duidelijk: Dit is een kans om meer te doen dan alleen veiligheid, en ze vormt nu één van de noodzakelijke impulsen die de mogelijkheden schept om een ommekeer teweeg te brengen voor het Noorden. De ontwikkeling van duurzame energie betreft het gebruik van ruimtegebonden bronnen (zon, wind, water en bioproducten). Het Noorden is ten aanzien van deze bronnen per capita veel rijker dan het Westen en heeft dus een potentieel voordeel. Het mag dan ook verwacht worden dat er in de toekomst relatief meer ontwikkelingsdrang zal zijn in de dunner bevolkte regio s dan in de stedelijke gebieden. De aanzienlijke gelden (Langman, FES, Waddenfonds e.d.) die reeds in het Noorden zijn besteed, geven het maatschappelijk belang aan dat Nederland hecht aan de groei van het Noorden. Door Natuurlijk Afsluitdijk wordt dit potentieel omgezet in werkelijke socio-economische groei. De jonge mensen willen blijven en anderen gaan erheen. De maatschappelijke waarde van zo n proces is aanzienlijk! Gefaseerde ontwikkeling Natuurlijk Afsluitdijk voorziet in een ambitieuze ontwikkeling van het gebied rond de Afsluitdijk, waarbij deze wel in zijn waarde wordt gelaten. De ontwikkeling wordt gefaseerd voorgesteld waarbij het startelement zorg draagt voor de verdere ontwikkeling van het plan; het te ontgraven Valmeer is de sedimentmotor van de overige elementen van het plan, zoals de aanpassing van de huidige Afsluitdijk voor de veiligheid, de Natuurdijk en het te creëren eiland voor Natuurlijk Afsluitdijk - marktverkenning fase 2 15

16

17 de ontwikkeling van Blue Energy. Ook andere elementen in het plan worden gevoed door deze sedimentmotor, zoals in figuur 1 is weergegeven. Figuur 1: Valmeer als sedimentmotor voor elementen uit het plan Icoon van Duurzaamheid Veiligheid en duurzaamheid gaan in het voorliggende plan Natuurlijk Afsluitdijk hand in hand: de veiligheid staat voorop, zoals gedefinieerd in de basisfunctionaliteit, maar het plan Natuurlijk Afsluitdijk voegt aan deze basisfunctionaliteit een belangrijk kenmerk toe. De Afsluitdijk wordt een centrum voor duurzaamheid in de vorm van energieopwekking, energieopslag en voorbeelden van nieuwe energievormen. Ze vormt daarmee opnieuw een icoon voor Nederland en zelfs voor de wereld en is de logische locatie voor een duurzaamheidscentrum van formaat. Verbinden van elementen Natuurlijk Afsluitdijk zorgt voor verbinding in vele vormen. De door de twee dijken geboden ruimte verbindt vormen van bestaande en innovatieve energie: een Valmeer, een Blue Energy centrale, zonne-energie en windenergie (uit vliegers). Natuurlijk Afsluitdijk verbindt, door de natuurontwikkeling op de Natuurdijk aan de IJsselmeerzijde, natuurgebieden rondom het IJsselmeer en, doormiddel van het brakwatermeer, de natuur van het IJsselmeer met die van de Waddenzee. Ook op het gebied van mobiliteit verbindt ze, namelijk met hoogwaardig openbaar vervoer (bijvoorbeeld in de vorm van de Superbus) op de huidige Afsluitdijk, de Transportdijk. De natuurbeleving op de Natuurdijk is gescheiden van de verkeersdrukte en geluid van de Transportdijk. Ze verbindt, door de aanleg van een langzame verkeersverbinding over de Natuurdijk, de recreatievoorzieningen aan Friese en Noord- Hollandse zijde. Door het realiseren van veiligheid en duurzame vormen van energie, verbindt ze generaties; vanaf de generatie van Grietje Bosker die afrekende met eeuwen van overstomingen door de Zuiderzee tot de generatie van onze achterkleinkinderen die Natuurlijk Afsluitdijk als icoon van verbinding en innovatie zullen beschouwen. Detailfasering Het plan Natuurlijk Afsluitdijk voorziet in een gefaseerde aanpak, zowel in de aanleg als de exploitatie van de verschillende elementen van het plan. De basisfunctionaliteit staat ook hierin voorop, maar er wordt richting de verdere toekomst ruimte geboden voor ontwikkelingen. Hierbij is adaptatie aan veranderde omstandigheden een belangrijk uitgangspunt. Natuurlijk Afsluitdijk - marktverkenning fase 2 17

18

19 Fase 1 Van Schop in de Grond tot Sein Veilig De eerste kenmerkende periode is de periode van 2010 schop in de grond tot 2015 sein veilig. In deze periode wordt het Valmeer ontgraven. Met het vrijkomende sediment worden de dijk en kunstwerken veilig gemaakt en wordt het dijklichaam verbreed, waarmee ruimte wordt gecreëerd voor de te verleggen snelweg en voor hoogwaardig openbaar vervoer, de Transportdijk. De extra spuicapaciteit (ES2) en het nieuwe naviduct bij Kornwerderzand vervangen de bestaande schut- en spuisluis. Voor de realisatie hiervan wordt met behulp van een bouweiland een droge bouwlocatie gerealiseerd. Op de bestaande locatie bij de vluchthaven wordt proef gedraaid met Blue Energy, terwijl iets verder weg van de Afsluitdijk een eiland wordt gebouwd waarop de toekomstige Blue Energy centrale zal worden gebouwd. Bij Den Oever wordt op een droge bouwlocatie het naviduct gebouwd, waarna de bestaande schutsluis buiten gebruik wordt gesteld. De spuisluis bij Den Oever wordt gerenoveerd. Tevens wordt er een begin gemaakt met de aanleg van de dijken rondom het Valmeer en het oostelijk deel van de Natuurdijk. Natuurlijk Afsluitdijk - marktverkenning fase 2 19

20

21 Fase 2 Realisatie van een Icoon van Duurzaamheid De tweede periode loopt van 2015 sein veilig tot 2025 realisatie van een icoon van duurzaamheid. Hierin wordt de essentie van het plan Natuurlijk Afsluitdijk neergezet: het Valmeer komt in bedrijf en het oostelijk deel van de Natuurdijk wordt gerealiseerd, inclusief de aansluitingen naar de bestaande Afsluitdijk. Het brakwatermeer dat dan ontstaat, staat in open verbinding met de Waddenzee. Deze afsluitbare verbinding wordt gevormd door een westelijke uitbreiding van de ES2 (ES2+). Op het aangelegde eiland is vanaf 2015 de Blue Energy centrale in bedrijf waarbij naar verwachting 200 tot 250 MW aan energie wordt opgewekt. Inmiddels is op ditzelfde eiland ook een duurzaamheidscentrum aanwezig. Langs de gehele lengte van de bestaande Afsluitdijk zijn zonnepanelen gerealiseerd. In en langs het brakwatermeer is ruimte voor windenergie, bijvoorbeeld met nieuwe technologie zoals energie uit vliegers, mits dit na goed overleg met belanghebbenden - met respect voor het unieke ecosysteem - haalbaar blijkt. De oost- en zuidzijde van de Natuurdijk kan gebruikt worden voor de verdere ontwikkeling van (verblijfs)recreatie, met verschillende aanmeerlocaties voor de recreatievaart. Men kan een bezoek aan het Valmeer brengen, het duurzaamheidscentrum bezoeken of een wandeling langs de Natuurdijk maken. Natuurlijk Afsluitdijk - marktverkenning fase 2 21

22

23 Fase 3 Een Icoon Verbindt De derde periode begint in 2025 en richt zich op In deze periode wordt het laatste element van de verbinding gerealiseerd: het westelijk deel van de Natuurdijk. Hiermee wordt definitief vorm gegeven aan de verbinding van de elementen natuur en recreatie. In deze periode kunnen ook aanpassingen aan de Afsluitdijk ten behoeve van de veiligheid verder worden vormgegeven, afhankelijk van de ontwikkelingen op onder andere klimaatgebied en innovaties op technisch gebied. Ten aanzien van de spuicapaciteit worden aanpassingen mogelijkerwijs noodzakelijk na 2050, dit kan in het plan Natuurlijk Afsluitdijk worden gerealiseerd door het inzetten van de bergingscapaciteit van het Valmeer. In deze periode kan ook verdere invulling worden gegeven aan de ontwikkeling van het gebied rondom het Valmeer, van recreatieve (vaar)voorzieningen tot bijvoorbeeld recreatiewoningen of exclusieve verblijfsparken. Als beeld voor deze periode hebben wij het jaartal 2050 gekozen. In dit beeld vindt u alle elementen terug die in ons plan passen en in dit rapport nader worden toegelicht. Natuurlijk Afsluitdijk - marktverkenning fase 2 23

24

25 2 Landschap, veiligheid en water als fundament 2.1 Ruimtelijke kwaliteit Landschap De Afsluitdijk is een symbool van de Hollandse waterstaat. Een indrukwekkend waterstaatkundig bouwwerk, waarmee Nederland destijds internationaal bewondering oogstte. Rijdend over de Afsluitdijk ervaar je de weidsheid van de voormalige Zuiderzee. De openheid van het waterland bepaalt het karakter van dit gebied en de Afsluitdijk speelt daar een hoofdrol in. De dijk zelf is uitermate utilitair van structuur en constructie. Dijk en openheid samen geven de Afsluitdijk een hoge monumentale waarde. Het handhaven van het monumentale karakter en het behouden van de openheid gelden als de belangrijkste landschappelijke randvoorwaarden. Valmeer, brakwatermeer en Blue Energy centrale Het Valmeer is een bassin op circa 20 meter diepte omringd door een dijk van 5 meter hoog. Aan de zijde van het brakwatermeer bevindt zich een waterinlaat. Het brakwatermeer heeft een gedempt getijdensysteem en zal dus gedeeltelijk een intergetijde landschap bevatten. Het eiland met de Blue Energy centrale is een eiland met pompgebouwen, een groot bezoekerscentrum gericht op duurzame techniek en ruimte voor parkeren. Deze elementen hebben een schaal en een functionele verschijningsvorm die geheel past in het landschap van IJsselmeer en Afsluitdijk. Afsluitdijk Het lengte- en dwarsprofiel zullen minimaal gewijzigd worden in verband met veiligheidseisen en ruimte voor de Superbus, die ruimte krijgt tussen de nieuwe weg en het IJsselmeer. Toevoegingen zijn verder alleen twee dwarsdijken die het brakwaterbekken omsluiten. Het Valmeer en de Natuurdijk liggen op minimaal één kilometer afstand van de Afsluitdijk (zie figuur 2). Ze zullen de weidsheid aan beide zijden van de Afsluitdijk minimaal beïnvloeden. De Afsluitdijk,zal dus de huidige utilitaire verschijningsvorm behouden en het landschap rondom slechts marginaal veranderen. Figuur 2: 1 km lijn Natuurlijk Afsluitdijk - marktverkenning fase 2 25

26 26 Figuur 2: 1 kilometer afstandslijn

27 De Natuurdijk De Natuurdijk is ook een functioneel element; de Natuurdijk vormt ondieptes, luwte aan de noordelijke rand van het IJsselmeer, zodat er ruimte ontstaat voor de nieuwe natuur die langs de oevers van het IJsselmeer zo gewenst is. Dit landschap van ondiepe geulen, poelen en rietmoerassen vormt een verbinding tussen de nieuwe natuurzones langs het Amstelmeer richting het Lauwersmeer. Het zal aan vele diersoorten levensruimte bieden en kan uitgroeien tot een natuurlandschap, net zo uniek als de eveneens door aanleg gevormde Oostvaardersplassen in Zuid-Flevoland. Kortom een natuurgebied van nationale schaal en allure. De dijk zelf is niet hoger dan 3 meter en biedt ruimte aan fietsers, wandelaars en onderhoudsverkeer. Deze dijk zal bereikbaar zijn via een recreatieve veerdienst tussen Noord-Holland en Friesland. Ook zal de Natuurdijk bereikbaar zijn vanaf de Afsluitdijk over de dwarsdijk, via de Blue Energy centrale. Op en langs de dijk is ruimte voor diverse kleine uitspanningen en infocentra, een natuurrestaurant, aanlegsteigers, zeer kleinschalige maar ook unieke verblijfsrecreatie in de vorm van luxe natuurloges temidden van riet, weids water en stilte. Afhankelijk van de ontwikkelingen rondom het Afsluitdijk kan na 2050 de Natuurdijk voor fietsers en wandelaars verbonden worden met het vasteland van Noord-Holland en Friesland door middel van een dijk met ophaalbruggen om het scheepvaartverkeer door te laten. Aan weerszijden zal deze nieuwe verbinding aanleiding kunnen zijn voor de vestiging van op natuurrecreatie gerichte verblijfsparken. De Afsluitdijk is vooral utilitair en op snelverkeer gericht: the fast life. De Natuurdijk is daarvan de tegenhanger, vooral gericht op langzaam verkeer, genieten van ruimte, stilte en natuur: the slow life. De Natuurdijk maakt de Afsluitdijk compleet en tot de dijk en landschappelijke icoon van de 21e eeuw (zie figuur 3). 2.2 Veiligheid Veilig in 2015 en ver daarna, dat is de opgave waar we nu voor staan. Momenteel voldoet de Afsluitdijk niet aan de veiligheidseisen zoals gesteld door de Wet op Waterkering. De dijk is te laag om te voldoen aan de eisen ten aanzien van golfoverslag. Een efficiënte versterking van het grondlichaam en grondige aanpassing van de kunstwerken (spui- en schutsluizen) moet hier verandering in brengen. Veiligheid van de dijk Om tot een goed ontwerp te komen dat naast de veiligheidsdoelstelling ook optimaal rekening houdt met andere eisen, zijn de volgende afwegingen gemaakt bij het ontwerp. Versterken aan IJsselmeerzijde Om de Afsluitdijk veilig te maken, nu en in de toekomst, is er voor gekozen de dijk aan IJsselmeerzijde te versterken. De Waddenzee zal dus door de dijkversterking niet worden aangetast. Van eerdere plannen voor een hoog voorland aan de Waddenzeezijde is afgezien omdat bestaande natuurwaarden van de Waddenzee mogelijk teveel worden aangetast. Ook de wens van een visueel strakke Afsluitdijk als de scheiding van twee wateren is hierin meegewogen. Natuurlijk Afsluitdijk - marktverkenning fase 2 27

28 Figuur 3: profiel natuurdijk huidig profiel NAP Figuur 3: profiel huidige afsluitdijk huidig profiel 7.80m profiel m NAP Figuur 3: profiel toekomstige afsluitdijk 28

29 Regeren is vooruitzien: reserveer ruimte Door de keuze om de dijk aan IJsselmeerzijde te versterken, en deze versterking op een slimme manier vorm te geven, kan de verhoging van de dijk beperkt blijven. Deze slimme manier bestaat uit een combinatie van toepassing van een buitenberm, binnenwaartse verlegging van de kruin, versterking van het binnenbeloop en verbreding van de dijk met gelijktijdig verlegging van de infrastructuur. De versterking kan gefaseerd worden aangelegd zonder dat het binnenwaartse ruimtebeslag toeneemt. De dijk kan direct toekomstbestendig worden gemaakt door het eindprofiel voor 2100 al meteen aan te brengen. In 2050 hoeft dan, bij gelijkblijvend profiel, slechts een grasversterking aangebracht te worden. Het pas in 2050 aanbrengen van zo n versterking is gunstig omdat deze dan verder zullen zijn ontwikkeld en getoetst. De grasversterkingstechnieken staan nu nog in de kinderschoenen. De weginfrastructuur wordt meteen zó aangelegd dat deze tot 2100 niet meer hoeft te worden aangepast. Hierbij is ook een aparte OVbaan voorzien. Dit is economisch mogelijk door de grond die vrijkomt uit het Valmeer. Veiligheid en functie kunstwerken De kunstwerken in de Afsluitdijk zijn thans geheel of gedeeltelijk als onvoldoende getoetst tijdens de 5-jaarlijkse toetsing. Dit betekent dat deze moeten worden gerenoveerd of vervangen. Hierbij wordt ook de kruising van weg- en waterverkeer verbeterd. Kornwerderzand De bestaande schutsluis bij Kornwerderzand is een monument, dat echter niet aan de veiligheidseisen voldoet. Verder zorgt de huidige situatie voor veel oponthoud voor het wegverkeer. Een nieuw te bouwen naviduct (een combinatie van een schutschuis en een aquaduct waar een snelweg onderdoor loopt) tussen de bestaande spuisluis en de ES2 lost beide problemen op. De oude schutsluis kan dan buiten gebruik worden gesteld en de dijk kan worden doorgetrokken bij de bestaande brug. De spuisluis bij Kornwerderzand zal na aanleg en ingebruikneming van de ES2 tevens buiten gebruik worden gesteld. De veiligheid zal ter plaatse worden gerealiseerd door middel van het doortrekken van de dijk, waarbij rekening zal worden gehouden met de monumentstatus van de spuisluis. Het uitgangspunt is dat de spuisluis na 2050 niet meer opnieuw in gebruik hoeft te worden gesteld, omdat extreme afvoeren dan via het Valmeer en brakwatermeer kunnen worden verwerkt en de maximaal benodigde spuicapaciteit verkleind is. De nieuwe spuisluis ES2 zal overeenkomend met de bestaande plannen worden gebouwd. ES2 Ten westen van de geplande ES2 zal er een afsluitbare getijdeopening (ES2+) naar het brakwatermeer gebouwd worden. Dit kunstwerk maakt onderdeel uit van de primaire waterkering. Qua constructie zal ES2+ vergelijkbaar zijn met ES2. Het brakwatermeer staat in directe verbinding met de Waddenzee. Den Oever De bestaande schutsluis bij Den Oever kan komen te vervallen doordat een naviduct over de A7 wordt gebouwd waarbij niet alleen de verbinding met de Waddenzee mogelijk blijft, maar ook een verbinding met het Wierringerrandmeer wordt gerealiseerd. Hiermee kan ook eenvoudig aan de veiligheid worden voldaan, door het doortrekken van het Natuurlijk Afsluitdijk - marktverkenning fase 2 29

30 Figuur 4: fasering bouw Figuur 5: fasering waterbeheer 30

31 (iets verschoven) dijklichaam over de schutsluis. De spuisluis bij Den Oever zal worden gerenoveerd. Mocht bij nader onderzoek blijken dat dit niet goed haalbaar is, dan kan overwogen worden om een nieuw spuimiddel oostelijk van het bestaande spuimiddel te bouwen. 2.3 Waterbeheer Met een oppervlak van 1130 kilometer en een gemiddelde diepte van 4,5 meter, vormt het IJsselmeer een groot zoetwaterreservoir en is daarmee een belangrijke schakel in de waterhuishouding van Noord Nederland. Overtollig water wordt onder vrij verval gespuid op de Waddenzee via de spuisluizen bij Den Oever en Kornwerderzand. Het peilbeheer van het IJsselmeer is de laatste jaren echter steeds moeilijker te handhaven. Regelmatig komen lange periodes voor waarbij de waterstand aanmerkelijk boven het streefpeil ligt. Toekomst In de toekomst moet rekening worden gehouden met klimaatverandering. Hierdoor worden naar verwachting de winters niet alleen natter en ruwer, maar moet ook rekening worden gehouden met perioden van extreme droogte in de zomer. Zeespiegelrijzing zorgt voor een verhoogde waterstand aan de Waddenzeezijde van de Afsluitdijk. Met gelijkblijvend IJsselmeerpeil zal de totale spuicapaciteit in de toekomst dus afnemen. Het gewenste waterpeil om de veiligheid van gebieden rond het IJsselmeer te garanderen kan dan niet gehandhaafd worden. In de winterperiode is er dus een overschot aan zoetwater. In de zomer is er juist een toenemende zoetwatervraag door bestrijding van verzilting en verdroging in omliggende gebieden, een toename van de drinkwaterproductie uit het IJsselmeer en een toename van het agrarisch gebruik van zoetwater. De Deltacommissie (Commissie Veerman) adviseert dan ook om een hoger peil (tot maximaal 1,5 meter) te hanteren om in de toekomst spuien onder vrij verval zo lang mogelijk te houden. Het IJsselmeer zal zo zijn strategische functie als zoetwaterreservoir kunnen behouden. Afname zoetwater areaal Door de aanleg van het Valmeer en het brakwatermeer verdwijnt ongeveer 3% van het zoetwater areaal van het IJsselmeer. Uitgaande van een zoetwaterbuffer van 1 meter, kan dit verlies aan areaal gecompenseerd worden door 3 centimeter extra peilopzet. Dit peilverschil is gering ten opzichte van de huidige jaarlijkse peilfluctuatie en zeker ten opzichte van de plannen van de Deltacommissie. Spuicapaciteit De bestaande spuicomplexen zijn aan vernieuwing toe op basis van hun levensduur. In het plan van Natuurlijk Afsluitdijk wordt ES2 gebouwd en spuisluis Den Oever gerenoveerd. Daarnaast vormt de Blue Energy centrale een spuimiddel en kan er tijdens extreme omstandigheden via het Valmeer gespuid worden. Het brakwatermeer staat via ES2+ in verbinding met de Waddenzee. Na gereedkoming van ES2 kan de spuisluis Kornwerderzand buiten gebruik worden gesteld. Spuistrategie Natuurlijk Afsluitdijk De wijze van spuien is afhankelijk van het aanbod van water dat gespuid moet worden. De systematiek is als volgt: Natuurlijk Afsluitdijk - marktverkenning fase 2 31

32 Figuur 6: naviduct bron: Zwarts & Jansma architecten Figuur 7: naviduct bron: Zwarts & Jansma architecten 32

33 Bij hoeveelheden tot 250 m 3 /s wordt via de gerenoveerde spuisluis Den Oever een kleine hoeveelheid gespuid (circa 50 m 3 /s). Dit is nodig om de vaarweg open te houden en de zouttong op afstand te houden in verband met de zoetwaterinlaat. De Blue Energy centrale loost op het brakwatermeer (maximaal circa 200 m 3 /s). Het brakwatermeer staat via ES2+ in open verbinding met de Waddenzee. Boven de 250 m 3 /s komt naast de spuisluis Den Oever ook de ES2 in actie (maximaal circa 7000 m 3 /s bij laagwater). Mocht dit niet afdoende zijn, dan kan tijdens extreme omstandigheden ook water vanuit het IJsselmeer het Valmeer in worden gelaten. Daarvoor wordt een apart inlaatwerk aangelegd. Vanuit het Valmeer kan dan via brakwatermeer en ES2+ worden gespuid. Een van de grote voordelen van spuien via de Blue Energy centrale en het Valmeer is dat dit 24 uur per dag mogelijk is, onafhankelijk van de buitenwaterstand. Daarnaast wordt een groot deel van de zoetwaterlozing op de Waddenzee weggenomen, wat uit ecologisch oogpunt gewenst is. Door ES2+ stroomt immers enkel brakwater naar de Waddenzee. Dit in tegenstelling tot spuien onder verval, dat nu ongeveer 8 uur per dag mogelijk is. Door deze slimme combinatie van spui- en pompcapaciteit ontstaat een robuust middel voor het peilbeheer van het IJsselmeer. Het biedt een mogelijkheid om flexibeler in te spelen op de dynamiek van de watertoevoer naar het IJsselmeer en voldoet daarmee aan de eisen die aan het peilbeheer worden gesteld. Nu maar ook bij doorvoering van de adviezen van de Deltacommissie. De spuidebieten door de verschillende middelen zijn sterk afhankelijk van het toekomstig peilbeheer van het IJsselmeer en van de ontwikkeling van de buitenwaterstanden. Nader onderzoek is nodig voor bepaling van de juiste dimensionering van de spuimiddelen. 2.4 Scheepvaart Huidige situatie De scheepvaartverbinding tussen Waddenzee en IJsselmeer wordt nu gevormd door een tweetal schutsluizen ter plaatse van Den Oever en Kornwerderzand. De scheepvaartverbindingen maken deel uit van het hoofdvaarwegennet. Beide sluizen voldoen niet aan het vereiste veiligheidsniveau (Wet op de Waterkering) en zullen of gerenoveerd of nieuw gebouwd moeten worden. Naviducten: scheiding tussen weg- en scheepvaartsverkeer Om wachttijden voor weg- en scheepvaartverkeer te voorkomen is voor de aanleg van naviducten bij Den Oever en Kornwerderzand gekozen (zie figuur 4 en 5). Na aanleg van de naviducten zullen de bestaande schutsluizen buiten gebruik worden gesteld. De capaciteit en afmetingen van de schutsluizen in de naviducten zijn afgestemd op CVB-richtlijnen. Beide verbindingen doen dienst als Staande Mastroute en zijn geschikt voor klasse Va. Het naviduct bij Den Oever is bijzonder omdat het zowel een verbinding vormt tussen IJsselmeer en Wieringerrandmeer als een verbinding tussen IJsselmeer en Waddenzee. Natuurlijk Afsluitdijk - marktverkenning fase 2 33

34

35 3 Icoon van duurzaamheid Nederland staat voor enorme uitdagingen rond haar energievoorziening. Op lange termijn zal de energieconsumptie verder stijgen, fossiele energie zal schaars worden, olieen gasprijzen zullen tot ongekende hoogte stijgen, onze afhankelijkheid van olie- en gas exporterende landen zal nog groter worden. Dit allemaal naast het essentiële vraagstuk van klimaatverandering. Wij denken dat klimaatdoelstellingen hand in hand kunnen gaan met een betrouwbare en duurzame energievoorziening. Hiervoor is visie en durf nodig. Het is essentieel dat Nederland stappen maakt in de transitie van fossiel naar duurzame energie. De Afsluitdijk biedt hiertoe een geweldige kans! De Afsluitdijk is een unieke locatie om nieuwe energiebronnen te ontwikkelen, te demonstreren en in te zetten als duurzaam productiemiddel. Zo draagt het plan bij aan de Kabinetsdoelstelling om het aandeel duurzaam opgewekte energie te verhogen tot 20% in 2020 en een reductie van broeikasgassen van 30% te realiseren in En om de energievoorziening zeker te stellen voor onze kinderen en kleinkinderen. Ons plan biedt ruimte voor: Energie uit zout/zoet water: huishoudens; Energie uit zon: huishoudens; Opslag van energie om periodes van windstilte en piekverbruik op te vangen. Uitgaande van circa 8 miljoen huishoudens in 2040 [27], kunnen we met ons plan voor de Afsluitdijk circa 10% van de Nederlandse huishoudens van duurzame energie voorzien. 3.1 Valmeer; opslag van energie Het kabinet heeft een ambitie geformuleerd ten aanzien van het aandeel duurzame energie productie (20% in 2020, 40% in 2050). Naar verwachting zal 50% van deze ambitie door windenergie gerealiseerd gaan worden. Met een windpark kan geen constante productie gegarandeerd worden: de productie is nu eenmaal afhankelijk van de wind. Windstille periodes moeten gecompenseerd worden met de inzet van andere productie- of opslagmiddelen. Door het toenemende aandeel windenergie wordt het balanceren en netstabiliteit een steeds groter probleem. Energieopslag door middel van een Valmeer kan dit probleem oplossen en voorkomen dat er in Nederland (of daarbuiten) een gascentrale gebouwd moet worden om het balanceringsprobleem op te lossen. Een Valmeer levert de volgende waarden op: Tijdelijke opslag van duurzame energie (wind, zon, Blue Energy) maakt duurzame energie financieel meer haalbaar, bijdrage in CO2 reductie en vermindering afhankelijkheid van buitenlandse energieleveranciers; Het voorkomen van de bouw van fossiele brandstof centrales voor het balanceren van het aanbod met de vraag naar elektriciteit; Netstabiliteit door snelle opstart van turbines (voorkomen van storingen bij groot aandeel windenergie); Het leveren van zand voor de aanleg van Natuurdijken, voorlandversterking, etc; Noodoverloop IJsselmeer (waardoor reductie van de capaciteit spuisluizen mogelijk is). Natuurlijk Afsluitdijk - marktverkenning fase 2 35

36 dat kwelwater vanuit de omliggende wateren instabiliteit van taluds en verlies aan opslagcapaciteit veroorzaakt, dient de ringdijk rondom het Valmeer een waterdichte afsluiting te vormen. Daartoe worden in het dijklichaam cementbentoniet wanden (in de grond gevormde wanden gevuld met een mengsel van cement, bentoniet en water, waarin een HDPE folie is opgenomen) aangebracht tot een diepte van ongeveer NAP -40 meter. Figuur 8: Impressie turbinebehuizing Een Valmeer, ook pomp accumulatie systeem genoemd, bestaat in principe uit twee meren met verschillende waterstanden waartussen een pomp/turbine systeem geplaatst wordt. Bij een overschot aan energie wordt het water naar het hogere meer gepompt. Bij een tekort kan energie juist opgewekt worden door het water naar het lagere meer te brengen. De efficiëntie van een pomp accumulatie systeem is 70 tot 80%. Het verval dient zo hoog mogelijk te zijn, omdat investeringen in de turbines een sterk omgekeerd verband hebben met de grootte van het verval. Figuur 9: Zoekgebied ondoorlatende kleilaag De geologie van het gebied rondom de Afsluitdijk geeft aan dat er een ondoorlatende en voldoende diep gelegen kleilaag aanwezig is. De vindplaats van deze laag is weergegeven in bijgevoegde figuur 9. Nader onderzoek naar de ruimtelijke spreiding van de ondoorlatende kleilaag is uiteraard noodzakelijk. De aanwezigheid van de kleilaag staat het toe dat de waterstand in het Valmeer verlaagd wordt tot ongeveer NAP -16,5 meter zonder dat de bodem opbarst. Om te voorkomen Het Valmeer communiceert met het brakwatermeer. De keuze hiervoor komt voort uit het gegeven dat het uitwisselen van proceswater met het IJsselmeer de waterkwaliteit kan aantasten. Het brakwatermeer, waarin ook brakwater van de Blue Energy centrale uitstroomt, staat in open verbinding met de Waddenzee. Door een opzet van het peil in dit meer kan de opening relatief klein zijn. De opening is voldoende om de permanente uitvoer van de Blue Energy centrale tijdens laagwater te kunnen lozen. 36

37 Het Valmeer heeft een oppervlakte van 7 km 2. In de ringdijk wordt een pomp accumulatie centrale opgenomen met een vermogen van 140 MW. De opslagcapaciteit bedraagt 1,2 GWh, voldoende voor opslag gedurende 9 uur. Het maximale pompvermogen is ongeveer 1000 m 3 /s. Bij het baggeren van het Valmeer wordt circa 100 miljoen m3 sediment gewonnen. Hiervan kunnen de Natuurdijken worden gemaakt. Daarnaast is er behoefte aan land voor Blue Energy en recreatie. Het restant zal toegepast kunnen worden bij natuurbouw (slikken, rietmoerassen, etc.). Het Valmeer zal ook worden ingezet bij extreme vraag naar spuivermogen. Hiertoe wordt een overlaat gemaakt tussen IJsselmeer en Valmeer (chute). Vooralsnog wordt gedacht aan een frequentie van een maal per 5000 jaar. Zodoende kan de benodigde vrijverval spuicapaciteit aanzienlijk worden gereduceerd. De chute krijgt een capaciteit van circa 200 m 3 /s. Het energieverlies van het weer oppompen is verwaarloosbaar ten opzichte van de besparing op spuicapaciteit. Optimalisatie van de dimensies van de chute met betrekking tot de gebruiksfrequentie en -kosten is zeker mogelijk. Hierdoor zou de grootte van ES2 sterk gereduceerd kunnen worden. Het Valmeer krijgt zo een extra functie in het kader van de beheersing van het waterpeil van het IJsselmeer. is in staat om deze energie rechtstreeks zonder bewegende delen - om te zetten in elektrische energie. De technologie is gebaseerd op membranen. Dit zijn waterdichte kunststof folies die zoutdoorlatend zijn. Door deze membranen tussen het rivierwater en zeewater te plaatsen, vindt menging plaats door zouttransport door deze membranen. Omdat opgelost zout bestaat uit positief geladen natrium-ionen en negatief geladen chloride-ionen zijn er ook twee type membranen nodig: één selectief doorlatend voor de positieve ionen en één die alleen negatieve ionen doorlaat. Door deze membranen nu afwisselend tussen rivier- en zeewater te plaatsen, ontstaat een soort accu. 3.2 Blue Energy; energieproductie De Blue Energy RED-centrale Door de spuisluizen in de Afsluitdijk worden flinke hoeveelheden zoetwater afgevoerd in de Waddenzee. Bij het mengen van het zoete rivierwater en zoute zeewater komt een enorme hoeveelheid energie vrij. Het Blue Energy concept Figuur 10: Principe osmose Bron: TTIW Wetsus, Leeuwarden, 2008 Schone energie voor huishoudens! Theoretisch kan op de Afsluitdijk tot 400 MW elektrische energie opgewekt worden. Rekening houdend met een minimum afvoer van de IJssel en een aantal andere praktische Natuurlijk Afsluitdijk - marktverkenning fase 2 37

38 zaken, lijkt het haalbaar een osmose centrale van 200 tot 250 MW te realiseren. Een groot voordeel van Blue Energy is de continue beschikbaarheid. Hierdoor is de bedrijfstijd van een Blue Energy centrale circa vier keer groter dan die van een windturbine. energie binnen Wetsus, waarbij ook hier toegang wordt verkregen tot kennis op het gebied van Blue Energy in ruil voor een financiële bijdrage voor het onderzoeksprogramma van Wetsus. De energie die met de Blue Energy centrale wordt opgewekt, kan (deels) gebruikt worden voor eventuele geforceerde bemaling van het IJsselmeer, zoals eerder beschreven. Verbetering ecologie Een ander voordeel van de Blue Energy centrale is dat, door het mengen van zoet- met zoutwater, een mengzone van brak water gerealiseerd kan worden. Op dit moment veroorzaken de Lorentz- en Stevinsluizen een zoetwaterzone die negatieve invloed heeft op de ecologie van de Waddenzee. Doordat in het Blue Energy concept zout- en zoetwater worden gemengd, kunnen abrupte verstoringen door pieken van zoetwaterafvoer sterk verminderd worden. Dit komt de ecologie van de Waddenzee ten goede. Ontwikkeling van Blue Energy Er wordt hard gewerkt om Blue Energy geschikt te maken voor grootschalige operationele inzet. Wij doen dit in een aantal stappen, zoals in figuur 11 is weergegeven. Wij verwachten omstreeks 2015 de technologie en kostenniveau voldoende scherp te hebben om een verantwoorde investeringsbeslissing te kunnen nemen voor een operationele Blue Energy centrale op de Afsluitdijk. Eneco werkt hierbij samen met TTIW Wetsus en REDstack BV, waarbij consortiumpartner Eneco een exclusieve samenwerking heeft met REDstack BV en concreet toegang heeft tot de technologie. Bovendien is Eneco ook themalid Figuur 11: Milestones ontwikkeling RED 3.3 Windenergie; energieproductie Het Waddenzeegebied is een uniek ecosysteem. Wij hebben oog voor deze unieke ecologie en vinden het belangrijk dat deze behouden blijft. Wij willen door een open en zorgvuldig overleg bepalen of en zo ja, binnen welke randvoorwaarden het mogelijk is windenergie te ontwikkelen. Eneco heeft ervaring met het ontwikkelen van windparken. Energieopwekking met windturbines is een bewezen, betrouwbare en betaalbare techniek en kan relatief snel worden ontwikkeld. Daarmee kan op korte termijn een bijdrage worden geleverd aan de doelstellingen van het Kabinet en die van Eneco. 38

39 Voor de langere termijn kunnen mogelijk nieuwe technologieën worden toegepast. De Technische Universiteit Delft ontwikkelt de Laddermill (windenergie uit vliegers). Laddermill heeft in augustus 2007 publiek het proof-ofconcept geleverd. Met deze vliegertechnologie kan de enorme hoeveelheid windenergie, die zich op hoogtes van 500 tot 9000 meter bevindt, worden ontgonnen. Naar verwachting zal deze nieuwe vorm van windenergie tegen concurrerende prijs energie leveren en is de milieu-impact klein. Door het innovatieve karakter van Laddermill vormt de ontwikkeling een economische en kennis impuls in het Noorden. Natuurlijk Afsluitdijk biedt speciale experimenteeren demonstratieruimtes voor de Laddermill. In onze visie kan alleen na goed overleg met belanghebbenden - met respect voor het unieke ecosysteem - windenergie in het gebied rond de Afsluitdijk gerealiseerd worden. 3.4 Zonne-energie; energieproductie Het derde duurzame productie-element van ons plan is zonne-energie. Het plan biedt ruimte voor een Solar Wall van 30 kilometer lengte. Uitgaande van schuine plaatsing van panelen met een totale breedte van 2,5 meter, kan met de Solar Wall per jaar MWh zonnestroom worden opgewekt. Dat is voldoende om huishoudens van elektrische energie te voorzien, ook is dit evenveel energie die alle auto s (9.000) die de Afsluitdijk dagelijks passeren gebruiken. Uiteraard moeten deze panelen goed opgenomen worden in het dwarsprofiel van de Afsluitdijk. Daarnaast is het belangrijk om een slim moment voor de investering te kiezen aangezien de kosten voor deze installaties de komende jaren aanzienlijk zullen dalen. Wij verwachten dat de kostprijs rond 2015 op een concurrerend niveau zal zitten ten aanzien van de elektriciteitsproducenten. Wij willen verder de toepassing van Thin Film Solar Cells onderzoeken, bijvoorbeeld op de taluds of mogelijk zelfs de fundering van de superbusbaan. Mogelijk kunnen op deze wijze nog eens huishoudens van elektrische energie worden voorzien. 3.5 Duurzaamheidscentrum De laatste jaren zijn er door overheden en bedrijven in het Noorden van Nederland wensen en behoeften geformuleerd die samen kunnen komen in een centrum voor duurzaamheid. Bij de Natuurlijk Afsluitdijk wordt dit centrum van formaat gebouwd op het eiland waar ook de Blue Energy centrale geplaatst wordt. Het centrum visualiseert Natuurlijk Afsluitdijk, en maakt het icoon voor onder andere burgers bezoekbaar. Ze vormt daarmee opnieuw een icoon voor Nederland en zelfs voor de wereld. Met behulp van dit centrum worden de vier energiekrachten (Valmeer, Blue Energy, windenergie en zonne-energie) verbonden. Het centrum kan als een ontmoetingsplek dienen waar initiatieven worden ontwikkelend en waar partijen elkaar kunnen vinden. De combinatie van innovatie en educatie zorgt ervoor dat ook niet betrokken partijen een betrokkenheid voelen. Het centrum kan wetenschap dicht bij de mensen brengen, en mogelijkerwijs kunnen kennisinstituten op het gebied van energie en duurzaamheid plannen ontwikkelen die getoond worden in het centrum van duurzaamheid. Natuurlijk Afsluitdijk - marktverkenning fase 2 39

40

41 4 Verbinden 4.1 Natuur Ons ontwerp voor een tweede Afsluitdijk voorziet in de creatie van een aantal natuurlijke habitats in het IJsselmeer, en draagt zorg voor een betere ecologische verbinding tussen het IJsselmeer en de Waddenzee. Op deze manier draagt ons ontwerp bij aan de oplossing voor een aantal ecologische problemen in deze gebieden die grotendeels ook als verbeteropgaven zijn opgenomen in de relevante gebiedsdocumenten en ontwerpbesluiten. Opvallende onderdelen van ons ontwerp, die een sterke wisselwerking met de natuurwaarden hebben, zijn: Brakwatermeer: dit meer is gelegen in het IJsselmeer en staat in direct contact met de Waddenzee via de afsluitbare doorlaat ES2+. Het getijde kan dus in- en uit stromen, daarbij slib en zand meenemen zodat in de luwe delen van het meer slikken en eventueel schorren kunnen ontstaan. Blue Energy centrale: zout- en zoetwater uit respectievelijk de Waddenzee en het IJsselmeer worden gemengd en als brakwater geloosd in het brakwatermeer en dus op de Waddenzee. Di t levert een beduidende vermindering op van de ongunstige zoetwater (en bijbehorende vis) lozingen op de Waddenzee in vergelijking met de autonome ontwikkeling. Valmeer: het Valmeer zal worden gevuld met water uit het brakwatermeer en zal ook weer lozen op het brakwatermeer. Hierbij zijn op de Waddenzee geen morfologische effecten te verwachten anders dan bij de autonome ontwikkeling van ES2. Wel zal het een effect hebben op de peilfluctuaties en de ontwikkeling van de habitats in het brakwatermeer. Vispassage: ter hoogte van het brakwatermeer is een vispassage inclusief lokstroom gepland in de Afsluitdijk. Dat betekent een mogelijkheid voor diadrome vissen om vanuit de Waddenzee, op een natuurlijke manier, met het getijde het brakwatermeer in te spoelen en van daaruit een tweede vispassage op te zoeken om het IJsselmeer op te trekken. Zoetwatermoerasgebied: de tweede dijk wordt grotendeels uitgevoerd als een zachte dijk, met vooral zand en deels keileem uit het Valmeer. Het ontwerp voorziet in zachte overgangen van diep naar ondiep en dus van droog naar nat, met verschillende microklimaten. Hierop kunnen diverse ecotopen ontstaan, van zeer nat naar droog. Droge delen zachte dijk: delen van de dijk kunnen worden ingericht als broedlocaties voor sterns en visdieven, indien verstoring door mensen en predatie door vossen kan worden geminimaliseerd. Deze onderdelen dragen in positieve zin bij aan een aantal knelpunten in de Waddenzee en het IJsselmeer. Voor de Waddenzee gaat het hierbij om vismigratie, de vermindering van zoetwaterlozingen tijdens spui, laagdynamische slikken en pioniersstadia van kwelders, en een bijdrage aan de natuurlijke dynamiek van de Waddenzee. In het IJsselmeer gaat het vooral om een verbetering van de draagkracht. De zachte dijk creëert ondiepere delen met zachte en harde substraten die goede vestigingsmogelijkheden biedt voor de mossels en paaiplaatsen voor spiering. Ook ontstaat diverse ecotopen met en zonder riet, zoals wateren met kranswiervegetaties, een nieuw gewenst habitattype in het Natuurlijk Afsluitdijk - marktverkenning fase 2 41

42 4.2 Mobiliteit (hoogwaardig OV en wegverkeer) In fase 1 van de marktverkenning is het probleem van de beperkte vervoerscapaciteit van de Afsluitdijk aangegeven, terwijl zij de belangrijke verkeersader voor de verbinding Noord Holland Friesland en daarmee ook van het Noorden en de Randstad vormt. De Nota Mobiliteit 2020 geeft aan dat het vervoersaanbod aanzienlijk zal stijgen (toename 20% personen en 80% vrachtvervoer), terwijl de commissie Langman deze groei ook als noodzakelijke voorwaarde ziet voor de economische groei. Natuurlijk Afsluitdijk stelt als visionaire oplossing, voor een hoogwaardige OV-verbinding, de Superbus-verbinding voor van Amsterdam naar Leeuwarden en Groningen, de Noorderzeelijn. Figuur 12: mobiliteit IJsselmeer. Deze natte ecotopen zullen gunstig uitpakken voor vele soorten broedende en niet-broedende vogels (als bijvoorbeeld Nonnetje en Kuifeend) die zich voeden met ongewervelden (insecten of bodemdieren), schelpdieren, vis en/of planten, mede als rust- en ruiplaatsen, met mogelijkheden voor de vestiging van Noordse woelmuis 1 als kan worden aangesloten op de Friese kust (of met onze hulp). Als mogelijkheden voor de vestiging van vleermuiskolonies worden aangelegd, kunnen populaties meervleermuizen zich ontwikkelen. 1 De Noordse woelmuis zal wellicht niet op eigen kracht op de zachte dijk kunnen komen. Wel kunnen goede (natte) condities gecreëerd worden die de concurrentiepositie van de noordse woelmuis met aard- en veldmuis ten goede komt. Figuur 13: recrteatie 42

43 De verbetering van de mobiliteit zien wij in twee fasen. In de eerste fase wordt tijdens de verbreding van de Afsluitdijk een extra vrije snelweg aangelegd, met twee naviducten waarin ook de huidige snelweg is opgenomen. De aanleg van deze ook voor de Superbus geschikte baan op het verbrede zuid talud van de bestaande Afsluitdijk is een integraal onderdeel van Natuurlijk Afsluitdijk. Volgens onder andere de strategie van Connexxion kan de gecreëerde vrije baan direct door het bestaande openbaar vervoer worden gebruikt, zelfs met hogere snelheden. Het kan daarbij eventueel efficiënter worden gemaakt met een modern logistiek ICT systeem waar de vervoersinzet is aanpast aan de vraag met behulp van internet en SMS en dergelijke. Het resultaat is een verbeterde openbaar vervoer verbinding en een vergroting van de capaciteit van de bestaande snelweg. Superbus is kansrijk Tijdens de Zuiderzeelijn studie kwam Superbus als beste integrale oplossing voor hogesnelheidsvervoer naar voren ten opzichte van railgebonden alternatieven vanwege zijn unieke combinatie van hogesnelheidstrein en flexibiliteit van wegvervoer, dit is ook bevestigd door het Ministerie van Verkeer en Waterstaat 2. Een project van ruim 200 studenten van de Hanze Hogeschool Groningen laat zien dat de passagier van de toekomst steeds meer vraagt naar luxe openbaar vervoer als service in plaats van het hebben van particulier bezit van een auto (2022 visie). Het Superbus concept sluit daar naadloos op aan. In de tweede fase wordt, na een kabinetsbesluit over de Superbusverbinding, de Superbus geïnstalleerd in overeenstemming met de Superbus voertuigontwikkeling. De capaciteit wordt sterk vergroot indien deze baan voor hoge snelheden wordt gebruikt (een Superbusbaan heeft de capaciteit van 4 autosnelweg banen). 2 De Minister van Verkeer en Waterstaat concludeerde na acht jaar studie door het project team ZZL (13 april 2006): Tot slot is uit alle onderzoeken een relatief positief beeld van het Vervoersconcept Superbus naar voren gekomen. Het kabinet ziet de Superbus als innovatief concept voor toekomstig openbaar vervoer in Nederland en als exportproduct. Figuur 14: Superbus verbinding: Noorderzeelijn Figuur 15: Superbus Natuurlijk Afsluitdijk - marktverkenning fase 2 43

44 44

45 Een speciale studie (Infratheker) geeft aan dat 30% van de autogebruikers door Superbus naar openbaar vervoer worden getrokken. Het resultaat is dat door de uitbreiding van de capaciteit met hoge snelheid openbaar vervoer en door de ontlasting van de autosnelweg, een aanzienlijk capaciteitsvergroting wordt gerealiseerd. De daardoor vrijgemaakte capaciteit kan de verwachte toename van personenvervoer en vrachtverkeer opvangen. Met de Noorderzeelijn wordt een intense verbinding van de gehele Noordelijke regio gerealiseerd zowel intern - postcode tot postcode - alsook met het westen en mogelijk met het oosten (Duistland). 4.3 Recreatie: (ver)binding en bezinning Een Icoon Verbindt. Dat is de opgave die het consortium Natuurlijk Afsluitdijk zichzelf heeft gesteld. Een opgave die groots is, aanspreekt, prikkelt, kortom een opgave die tot een enorme toename van de aantrekkelijkheid van het gebied rond de Afsluitdijk zal leiden. In de eindsituatie is de Afsluitdijk verworden tot een Icoon die boeit en bindt. De oorspronkelijke Afsluitdijk heeft zijn aantrekkelijkheid behouden en de Natuurdijk heeft gezorgd voor een plezierige toename van het aantal meerdaagse recreanten en passsanten. In deze paragraaf schetsen wij een beeld van de mogelijke ontwikkelingen op het gebied van recreatie rondom het plan Natuurlijk Afsluitdijk, hierbij mede geïnspireerd door het gesprek dat wij met de Provincie Friesland hebben gevoerd op 31 oktober Periode 2010 tot 2015 Al in fase 1 zal sprake zijn van een groeiende belangstelling door de schaal en het unieke karakter van het project. De (nieuwe) Afsluitdijk heeft vrijwel onafgebroken in de belangstelling gestaan. De wijze waarop en de snelheid waarmee het plan is vormgeven door publiek-private samenwerking is uniek in de wereld. Vrijwel elke Nederlander heeft het gevoel dat we na de Deltawerken weer een prestatie van formaat gaan leveren. Het bezoekerscentrum dat nog voor aanvang van het project is gerealiseerd speelt hierop goed in met een actuele multimediale tentoonstelling. Bezoekers zien de voortgang van de werkzaamheden en krijgen een duidelijk beeld van de functies die in de fase 2 en 3 zijn gepland. Tijdens de groepsexcursie krijgen bezoekers de mogelijkheid om imposante onderdelen van het werk van dichtbij te bekijken. Periode 2015 tot 2025 De Natuurdijk is inmiddels een topattractie. Op het oostelijk deel is het duurzaamheidscentrum geopend. Het bezoekerscentrum uit fase 1 is hierin opgenomen. De multimediale tentoonstelling is geactualiseerd en biedt informatie over het brede scala aan duurzame energieopwekkers dat is gerealiseerd. Bezoekers brengen een bezoek aan de Blue Energy centrale en het Valmeer. Eyecatcher is en blijft de laddermolen vlieger waarmee de elektriciteit voor het duurzaamheidscentrum wordt opgewekt. De oost- en zuidzijde van de Natuurdijk biedt de eerste meerdaagse verblijfsmogelijkheden met verschillende aanlandingslocaties voor recreatievaart. Vanzelfsprekend zijn alle voorzieningen gebouwd op basis van de allerlaatste duurzaamheidprincipes en zijn de recreatiewoningen en natuurlodges energieneutraal. Boten kunnen zowel aan een steiger als op het strand aanleggen. In de luwte van de Natuurdijk is het goed toeven en zelfs bij hoge windsnelheden kan hier nog worden gevaren. De wandel- en fietsroutes zijn bijzonder populair. Eén van de favoriete routes is het rondje Natuurlijk Afsluitdijk - marktverkenning fase 2 45

46 46

47 Afsluitdijk dat vooral bij fietsers in trek is. De route loopt zowel over de Oude dijk als de Natuurdijk en in de route is het pontje bij Makkum opgenomen. Periode 2025 en verder Het westelijk deel van de Natuurdijk is in aanleg en zal na afronding definitief vorm geven aan de verbinding van de elementen natuur en recreatie. Op het eiland rond het Valmeer zijn de recreatieve (vaar)voorzieningen verder uitgebreid. Onder andere door de aanleg van een jachthaven met capaciteit en kwaliteit. De aantrekkingskracht is enorm en de betrokken overheden hebben nog steeds respect voor de visie en durf die hun voorgangers in 2009 hadden bij het aanvaarden van het plan. Op het eiland zijn twee exclusieve verblijfsparken gerealiseerd. Het eerste deelpark richt zich op het bezinningstoerisme. In de aangename en natuurrijke omgeving van het kuuroord genieten de bezoekers van rust in een inspirerende omgeving. De aangeboden workshops en trainingen geven nieuwe energie en bieden spirituele verkenningsmogelijkheden. De menukaart is rijkelijk gevuld met producten uit de streek en vergroot de verbondenheid met de omgeving. Het tweede deelpark richt zich meer op het fysieke welbevinden. Ook de bezoekers van dit deelpark maken gebruik van het kuuroord. Het accent van hun verblijf ligt meer op wellness en toename van de lichamelijke conditie. Het deelpark biedt tal van faciliteiten op sportief gebied: men kan boten, kano s en waterfietsen huren. De omgeving van de Natuurdijk is bijzonder geschikt voor de duiksport. En op de mooie fiets- en wandelroutes genieten bezoekers van de omgeving. Ook voor dagtoerisme zijn er volop mogelijkheden. De nieuwe doorgaande fietsroute van Noord-Holland naar Friesland maakt een tweede rondje Afsluitdijk mogelijk. Vanzelfsprekend een route voor de meer geoefende fietser. Het duurzaamheidscentrum, het Valmeer en de Blue Energy centrale blijken trekkers van wereldformaat. Voor het 3 sterren restaurant van topkok Pierre Angenent rijdt men graag een stukje om. Kortom de nieuwe Afsluitdijk is en blijft een Icoon die boeit en bindt. Natuurlijk Afsluitdijk - marktverkenning fase 2 47

48

49 5 Haalbaarheid en effecten 5.1 Integraliteit van de visie Deze integrale visie genereert belangrijke voordelen die niet mogelijk zouden zijn bij een aanpak waarin aspecten geheel afzonderlijk van elkaar zouden worden beschouwd. De winst voor de maatschappij is terug te zien in de lagere constructiekosten en de vele mogelijkheden die deze aanpak voor de toekomst biedt. Het resultaat is daarnaast een dynamisch concept, dat door verdere ontwikkeling en toevoegingen van nieuwe, innovatieve bedrijvigheid in de toekomst versterkt zal worden. In dit hoofdstuk worden de technische haalbaarheid, de kosten, de verwachte effecten en de financiële haalbaarheid voor de aspecten van onze visie nader uitgewerkt. Deze aanpak is gekozen om meer inzicht te geven in de achterliggende studies en overwegingen. De meerwaarde van deze integrale visie zal zo stapsgewijs worden verduidelijkt. Verder wordt in dit hoofdstuk de omgang met belanghebbenden en de wijze waarop Natuurlijk Afsluitdijk past binnen de wettelijke en bestuurlijke kaders omschreven. 5.2 Technische haalbaarheid Werk met werk maken De grond die benodigd is voor het aanleggen van de diverse dijken, landaanwinning en natuurgebieden komt beschikbaar door de aanleg van het Valmeer. Het gebruiken van deze locatie heeft twee belangrijke voordelen: ten eerste dalen de zandwinningskosten aanzienlijk vanwege de korte vervoersafstand en het feit dat er slechts één locatie benodigd is. Ten tweede wordt het Valmeer gratis gerealiseerd; de kosten zijn in onze casus toebedeeld aan het verhogen van de Afsluitdijk en de Natuurdijk. De grootte van het Valmeer wordt afgestemd op de benodigde hoeveelheid grond voor de overige onderdelen van het plan Natuurlijk Afsluitdijk, met andere woorden, er wordt naar een zogenaamde gesloten grondbalans gestreefd. Voor het ontgraven van het Valmeer wordt uitgegaan van het gebruik van steekzuigers die bakken laden. Deze bakken zullen zelflossend zijn voor het onderwaterwerk en zullen worden geleegd met bakkenlossers voor het bovenwater werk. De start van het werk is gepland in Met de ontgraven grond uit het Valmeer zal allereerst worden begonnen met het verbreden van de Afsluitdijk aan IJsselmeerzijde. Na deze verbreding kan de nieuwe infrastructuur daarop worden aangelegd. Zodra het verkeer van de nieuwe infrastructuur gebruik maakt, kan de oude infrastructuur verwijderd worden en kan een begin worden gemaakt met de verbreding en versterking van het dijkprofiel. Door gebruik te maken van diverse werkfronten langs de Afsluitdijk, kan dit in een relatief kort tijdsbestek. In 2015 zal de dijk weer aan de veiligheidseisen voldoen. Tegelijkertijd zal er een begin worden gemaakt met het aanleggen van de ringdijk rondom het uiteindelijke Valmeer. Natuurlijk Afsluitdijk - marktverkenning fase 2 49

50 Vervolgens zal nog voor 2015 worden begonnen met het aanleggen van de Natuurdijk fase 1 en het brakwatermeer. Deze twee onderdelen zullen, samen met de aanleg van het Blue Energy Eiland, gereed zijn voor Afhankelijk van de wensen van de overheid en andere partijen kunnen fase 2 van de Natuurdijk dusdanig worden gefaseerd dat deze ook voor 2020 gereed zijn of kan aanleg worden uitgesteld tot bijvoorbeeld na In onderstaande tabel is de grondbalans voor het plan Natuurlijk Afsluitdijk gegeven. In totaal wordt 93 miljoen m3 grond ontgraven uit het IJsselmeer. Ongeveer een kwart daarvan is benodigd voor het versterken van de bestaande Afsluitdijk, het aanleggen van de dijkring rond het Valmeer en het Blue Energy Eiland. De overige 75% komt ten goede aan natuurontwikkeling in de vorm van de Natuurdijk. Tabel 1 Onderdeel Volume grond (in miljoen m3) Ophogen en verbreden bestaande dijk 17 Dijkring rond valmeer 4 Natuurdijk Fase 1 incl natuurlijke oevers 21 Bodem brakwatermeer ophogen 21 Blue Energy Eiland 1 Natuurdijk Fase 2 incl natuurlijke oevers 26 Totaal Valmeer 89 Er is ervan uitgegaan dat alle grond komende uit het Valmeer bruikbaar is in het plan Natuurlijk Afsluitdijk. Na een grondonderzoek zal worden bepaald welke grond het meest geschikt is voor gebruik in de diverse dijken, welke voor de landaanwinning en welke voor de natuurgebieden. 5.3 Kosten De totale kosten van het plan Natuurlijk Afsluitdijk worden bepaald door de som van de kosten voor aanleg en exploitatie van de verschillende onderdelen in het plan. De kracht van het consortium is dat voor elk onderdeel expertise op het betreffende gebied aanwezig is. Zodoende kan een gefundeerde, realistische raming gemaakt worden van de (eenheids-) kosten van de verschillende elementen in het plan. Aangezien het innovatieve gehalte van de diverse aspecten hoog is, zijn ervaringsgetallen echter nog niet voor alle onderdelen van het plan voorhanden en is er voor die aspecten een inschatting gemaakt op basis van toekomstscenario s en inzichten in de technologische ontwikkeling, gebruik makend van de specifieke expertise van de consortiumleden. De verschillende onderdelen van het plan Natuurlijk Afsluitdijk zijn reeds beschreven in de voorgaande hoofdstukken. Voor de kosten en opbrengsten worden twee scenario s onderscheiden, namelijk het Basis-plusscenario en het Totaal-scenario. In het Basis-plus-scenario wordt de veiligheid gegarandeerd en tevens een Valmeer gerealiseerd. In het Totaal-scenario worden het Basis-plusscenario aangevuld met diverse andere functionaliteiten. Uit onze analyses blijkt dat het Basis-plus-scenario Nederland de mogelijkheid biedt om de gewenste veiligheidsnorm voor dit gebied te realiseren en tevens een Valmeer te realiseren voor een budget van ongeveer 1,5 miljard. In dit scenario zijn er namelijk significante efficiency-voordelen mogelijk, 50

51 zoals beschreven in de voorgaande paragraaf, wat direct effect heeft op de aanlegkosten. De geraamde kosten voor de aanleg van deze onderdelen zijn als volgt: Tabel 2 Item Onderdeel Geraamde kosten (in miljoen euro) Basis-Plus scenario A Bestaande Afsluitdijk aanpassen 390 B Kunstwerken 385 C Valmeer 480 D Naviducten 220 Subtotaal Basis-plus scenario 1475 Uitbreiding Basis-plus tot Totaal E Blue Energy 1055 F Zonne- en windenergie 125 G Natuurdijk Fase 1 en Brakwatermeer 240 H Natuurdijk Fase I Superbus-baan 185 Totaal aanlegkosten 3250 Bandbreedte +/- 25% De aanlegkosten zijn inclusief de voorbereidingskosten, eenmalige kosten, onvoorziene kosten, uitvoeringskosten, algemene kosten en winst & risico, en exclusief BTW. De aanlegkosten zoals gegeven in bovenstaande tabel worden gemaakt voor: Het verhogen en verbreden van de bestaande dijk, inclusief de benodigde oeverbekleding; De ES2 spuisluizen, het aanleggen van ES2+ (de afsluitbare getijdeopening tussen brakwatermeer en Waddenzee) en renovatie van de spuisluizen bij Den Oever; Het verleggen van de bestaande weginfrastructuur en aanleg van twee naviducten; Een waterdichte ringdijk om het Valmeer, turbines inclusief bijbehorende civiele constructies en een noodoverlaat naar het IJsselmeer; Aanleg van een 10 hectaren groot eiland en de Blue Energy centrale; Solar wall langs de Afsluitdijk en aanleg van installaties voor energie uit wind door middel van windmolens en vliegers; Aanleg van 17 kilometer Natuurdijk, aanleg van strekdammen om een brakwatermeer te kunnen vormen, aanleg van natuurvriendelijke oevers en een gedeeltelijke ophoging van de bodem van het brakwatermeer; Aanleg van nog eens 17 kilometer Natuurdijk met natuurvriendelijke oevers; Het extra verbreden van de Afsluitdijk voor een Superbusbaan, hoogwaardig openbaar vervoerbaan, aanleg wegverharding voor en aanleg geluid- en windschermen langs deze baan. Verder zullen er nog investeringen benodigd zijn voor het bouwen van een duurzaamheidscentrum op het Blue Energy Eiland, de aanleg van een tweetal uitkijkpunten bij het Valmeer en op de bestaande Afsluitdijk en diverse recreatieve voorzieningen. De kosten hiervoor zijn echter nog niet meegenomen in deze fase van het project. Om de life cycle costs en beheer van het plan Natuurlijk Afsluitdijk te kunnen bepalen, worden de kosten voor exploitatie (het beheer en onderhoud) geraamd op 1,5% op jaarbasis als percentage van de CAPEX (investerings-/ bouwkosten). Natuurlijk Afsluitdijk - marktverkenning fase 2 51

52 52

53 5.4 Effecten In deze paragraaf worden de verwachte effecten van de verschillende projectonderdelen uitgewerkt. Als eerste zullen de aspecten behorend tot het Basis-plus-scenario worden toegelicht. Uit onze analyses blijkt, zoals reeds benoemd, dat een combinatie van het realiseren van de gewenste veiligheidsnorm, het verbreden van de infrastructuur en aanleg van naviducten en het aspect energie-opslag samen een haalbare business case vormen. Dit is nader uitgewerkt in de paragraaf Financiële onderbouwing. Vervolgens worden de additionele opties die de Natuurdijk aan Nederland kan bieden weergegeven. Deze opties kunnen naar verwachting budgetneutraal worden uitgevoerd, ofwel niet ten laste vallen van de beschikbare middelen voor de Afsluitdijk en de Kunstwerken. Aangegeven is of de opties publiek, publiekprivaat (gebruik makend van private financiering en fondsen en/of subsidies), of privaat gefinancierd kunnen worden. De verwachte maatschappelijke effecten zijn op dit moment moeilijk te kwantificeren en daarom in deze fase meer kwalitatief omschreven. Tabel 3 geeft een beknopt overzicht van de kosten en effecten weer en een indicatie van de mogelijke financieringsbronnen voor de verschillende onderdelen van het plan opgesplitst in het Basis-plus-scenario en de uitbreidingen tot het Totaalscenario. In de volgende paragraaf wordt dit gevolgd door een analyse van de financiële haalbaarheid van de visie. Basis-plus-scenario: veiligheid en mobiliteit en opslag van duurzame energie Het realiseren van de veiligheidsnorm is een basisvereiste voor de visie. In dit plan wordt dit op korte termijn gerealiseerd door het overslagbestendig maken van de Afsluitdijk, terwijl het verhogen en verbreden van de Afsluitdijk in combinatie met het realiseren en renoveren van de kunstwerken (ES2, ES2+, spuisluizen Den Oever) de veiligheidsnorm van 1: op langere termijn waarborgt. Het zand benodigd voor deze projecten kan op een nabijgelegen locatie, namelijk bij het Valmeer, gewonnen worden wat tot een aanzienlijke productiekostenreductie leidt. Het verbreden van de dijk zal tevens aangegrepen worden om twee naviducten, een bredere snelweg en een breder fietspad aan te leggen, wat de verkeersdoorstroom voor scheepvaart, vrachtvervoer, personenvervoer zal verbeteren. Aangezien er niet getornd wordt aan het utilitaire karakter van de Afsluitdijk en de openheid van het gebied, blijft de cultuurhistorische waarde gehandhaafd. De nieuwe Afsluitdijk biedt ook ruimte voor energie-opslag. Dit vermindert de netfluctuaties. Het pompaccumulatie systeem van het Valmeer heeft een vermogen van 140 MW, waarmee 1,2 GWh per dag aan energie opgeslagen kan worden. Het verschil in de dalprijs voor inkoop en piekprijs voor verkoop van deze energie vormt een inkomstenstroom. De opbrengst wordt in geraamd in de beginperiode ongeveer 12 miljoen per jaar te zijn, maar kan oplopen tot naar verwachting 25 miljoen per jaar bij stijgende energieprijzen. Door de opslag kunnen additionele investeringen voor bijvoorbeeld gascentrales deels voorkomen worden. Een centrale van 140MW zal naar verwachting 140 miljoen aan investeringen vergen, en impliceert tevens extra uitstoot van CO 2. Natuurlijk Afsluitdijk - marktverkenning fase 2 53