Willem Melching. Waarom Duitsland? Leider van Europa tegen wil en dank Prometheus Amsterdam

Transcriptie

1 Willem Melching Waarom Duitsland? Leider van Europa tegen wil en dank 2016 Prometheus Amsterdam

2 Voorwoord Waarom Duitsland? Tot 1871 bestond Duitsland niet. In 1871 ontstond het Duitse Keizerrijk. Sindsdien veranderde Duitsland maar liefst vijf keer van omvang en politiek systeem. Alle landen zijn natuurlijk uniek op hun eigen manier, maar Duitsland is wel heel bijzonder door dit dynamische en vaak dramatische verloop van de geschiedenis. Duitsland speelde en speelt nog steeds een centrale rol in de Europese geschiedenis, cultuur en economie. Daarom is het goed voor iedereen met belangstelling voor politiek en politieke vraagstukken om wat meer te weten te komen over dit bijzondere land. Aan de hand van een drietal thema s wil ik uitleggen waarom de Duitse samenleving en politiek uniek zijn in Europa en waarom Duitsland de leider van het verenigde Europa moet worden. Het eerste thema is de ligging en de geopolitieke positie van Duitsland. De ligging in het midden van Europa is van fundamentele betekenis voor de Duitse buitenlandse politiek en daarom voor de Europese geschiedenis. Na 1945 was Duitsland gedeeld, beide delen waren frontstaten in de Koude Oorlog. Maar sinds de val van de Muur en de vereniging met de ddr neemt Duitsland weer een centrale plaats in binnen Europa. Sinds 1990 is de internationale politiek en daarmee de positie van Duitsland fundamenteel veranderd. De consequenties daarvan zijn pas de laatste tien jaar duidelijk zichtbaar geworden. 11

3 Het tweede thema is de politieke stabiliteit van Duitsland. Duitsland was vóór 1945 politiek instabiel en agressief. Het Keizerrijk ( ) had overmatige ambities en was weinig democratisch. De Republiek van Weimar ( ) ging veelbelovend van start, maar werd het symbool van de even roemloze als dramatische ondergang van de parlementaire democratie. Hitlers Derde Rijk ( ) was het product van een misdadige ideologie en maakte zich schuldig aan oorlog en genocide. Na de bezetting waren er vanaf 1949 twee Duitslanden. De Duitse Democratische Republiek verlengde het autoritaire systeem met nog eens veertig jaar repressie. Maar de Bondsrepubliek Duitsland ontwikkelde zich vanaf 1949 tot een uiterst stabiele democratie. Er is geen land in Europa waar de regeringen zo lang zitten, politici zo n lange houdbaarheidsduur hebben en het politieke landschap zo weinig verandert. Deze stabiliteit is een bron van kracht voor de Bondsrepubliek. Het derde thema is de omgang met het verleden en de misdaden van het naziregime in het bijzonder. Het is terecht dat Duitsers zich altijd en overal rekenschap moeten geven van het duistere verleden. En wanneer ze het verleden dreigen te vergeten, dan zijn er altijd wel weer buitenlanders die hen daar graag aan helpen herinneren. Maar inmiddels hebben de Duitsers serieus en openlijk rekenschap afgelegd van de misdaden van hun voorouders. Na een korte periode van ontkenning en zwijgzaamheid kwam vanaf het einde van de jaren vijftig aarzelend een discussie over het verleden op gang. Aanvankelijk vooral als inzet van een conflict tussen de protestgeneratie van 1968 en hun ouders. Vanaf de jaren zeventig verplaatste de discussie over misdaden, medeplichtigheid, schuld en boete zich naar het 12

4 centrum van het politieke en culturele leven. De uitzending van de televisieserie Holocaust in 1979 markeerde deze overgang. Daarna was de verwerking van het verleden een integraal onderdeel van de politieke cultuur van de Bondsrepubliek geworden. In een slotbeschouwing ga ik in op de vraag Waarom Duitsland? Waarom heeft Europa Duitsland nodig, en waarom heeft Duitsland Europa nodig? Het antwoord op deze vragen ligt in het samenspel van deze drie grote thema s. De omvang en ligging geven Duitsland een centrale plaats in Europa. De politieke stabiliteit en de brede steun voor de regeringen geeft Duitsland voldoende politiek gewicht om een duidelijke en doelgerichte buitenlandse politiek te kunnen voeren. Zeker omdat het politieke gewicht rust op een stevig economisch fundament. De open omgang met het verleden zeker sinds de jaren tachtig geeft Duitsland ook het morele gezag om zich als leider van Europa te profileren. Vanwege dat verleden zal Duitsland altijd behoedzaam moeten opereren, maar juist deze terughoudendheid maakt het voor andere landen mogelijk om het Duitse gezag te accepteren. Wanneer we iets van een verenigd Europa willen redden, dan kan dat niet zonder het Duitse leiderschap. Dat zal voor veel Europeanen niet eenvoudig zijn, maar er is één troost: ook veel Duitsers zal dat zwaar vallen. Tegelijkertijd is er geen andere keuze: een Europa met in het midden een zwervend en onzeker Duitsland is in niemands belang. De Duitsers zullen hun verantwoordelijkheid moeten nemen en de andere landen zullen hen daarbij moeten steunen. 13

5 De nadruk in dit boek ligt op de jaren na 1945 en op de Bondsrepubliek. Natuurlijk zal ik geregeld uitstapjes maken naar de voorliggende periodes, maar juist de ontwikkeling van de Bondsrepubliek is voor het moderne Europa van groot belang. De ddr zal grotendeels buiten beschouwing blijven omdat in dit land een open publiek debat over verleden, heden en toekomst van Duitsland ontbrak. De ddr heeft dan ook betrekkelijk weinig bijgedragen aan de politieke cultuur van de Bondsrepubliek na In een negental miniaturen ga ik op luchtige wijze in op een aantal Duitse clichés. Bij het schrijven van dit boek heb ik veel steun gekregen van mijn uitgevers Mai Spijkers en Job Lisman. Mai omdat hij mij alwéér aanmoedigde een boek te schrijven. Job omdat hij mij efficiënt en enthousiast met raad en daad ter zijde stond. Natuurlijk gaat ook nu mijn dank weer uit naar mijn oud-collega s Frits Boterman en Ronald Havenaar die kritisch en alert het manuscript lazen. Uiteraard zijn alle onvolkomenheden aan mij toe te schrijven. Ik draag het boek op aan mijn studenten die ik jaar in, jaar uit heb mogen lastigvallen met mijn passie voor de Duitse geschiedenis. Ik hoop daar nog geruime tijd mee door te mogen gaan. Willem Melching Amsterdam,

6 Inleiding Duitsland was altijd al een bijzonder land en dat is het nog steeds. Duitsland is nu het machtigste, rijkste en politiek stabielste land van het moderne Europa. Maar dat was niet altijd zo. Lange tijd bestond Duitsland niet eens. Tussen Oldenzaal en de Russische grens werd Duits gesproken, maar deze uitgestrekte laagvlakte was verdeeld over tientallen soevereine staten en staatjes. Pas vanaf 1871 was er sprake van een verenigd Duitsland: een staatsverband voor het grootste deel van de Duitstaligen ten noorden van de Alpen. De Duitse grenzen lagen nooit heel duidelijk vast. Aan de vooravond van de Eerste Wereldoorlog was Duitsland op zijn grootst. Na 1918 was Duitsland een stuk kleiner, maar wel heel wat groter dan nu. Na de Tweede Wereldoorlog moest Duitsland wéér gebied inleveren. De oostelijke bezittingen gingen verloren en meer dan 10 miljoen Duitstaligen trokken weg. Maar daarmee was de Duitse rampspoed nog niet compleet. De herordening van Europa door de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie leidde tot een deling van Duitsland. In 1949 ontstonden een kapitalistisch-demo - cratische Bondsrepubliek en een neostalinistische ddr. Deze deling was niet van tevoren gepland, maar kwam de geallieerden én de buren eigenlijk wel goed uit. Pas in 1990 zouden in het kielzog van de implosie van het Sovjetimperium de twee Duitslanden één geheel vormen. Wéér kreeg Duitsland nieuwe grenzen. Het nieuwe Duits- 15

7 land had in deze vorm nog nooit bestaan. De eenwording had grote gevolgen voor de positie van Duitsland in Europa en de Europese machtsverhoudingen. Tot 1990 waren de grote Europese landen ongeveer even sterk, maar sinds de eenwording is de nieuwe Bondsrepubliek met afstand het machtigste land van Europa. De economie en de bevolkingsomvang zijn groter dan van alle andere Europese landen. Wie iets wil begrijpen van de problemen en mogelijkheden van het moderne Europa, zal zich daarom moeten verdiepen in de bijzondere positie van Duitsland. Het wonder Bondsrepubliek De Duitse geschiedenis kende dramatische en plotse wendingen. De eenwording van 1871 maakte Duitsland in één klap het machtigste land van het Europese vasteland. Het verlies van de Eerste Wereldoorlog in 1918 betekende het einde van een grootmacht en luidde een periode in van heftige radicalisering en polarisatie. Duitsland stond vanaf 1930 op de rand van een burgeroorlog. De machtsovername door de nazi s in 1933 was het dramatische afscheid van de democratie en het begin van een periode van ongekende misdaden. Tijdens de Tweede Wereldoorlog ontstond bij de geallieerden het plan om Duitsland weer in kleine stukken te verdelen, om zo eens en voor altijd een einde te maken aan het Duitse probleem. In feite zou dit een terugkeer naar de situatie van vóór 1871 of zelfs 1815 zijn geweest. Dat radicale plan ging niet door, maar de Duitse deling in 1949 was een welkome en pragmatische oplossing van een oud probleem: dat van een te groot land midden in Europa. De deling was een weinig elegante, maar effectieve oplossing. Als door een wonder herstelde de Bondsrepubliek zich 16

8 en ontpopte zich als een steunpilaar van het democratische Westen. Het land ontwikkelde zich met vallen en opstaan tot een volwassen en robuuste democratie. In 1990 kwam na een vreedzame revolutie een einde aan de dictatuur in de ddr en werd Duitsland weer een normaal land. Het intrigerende is dat Duitsland vóór 1945 een bron van onrust en conflicten was en ná 1945 een toonbeeld van stabiliteit en democratie. Duitsland in de gedaante van de Bondsrepubliek bestaat inmiddels al meer dan 65 jaar, langer dan alle andere staatsvormen sinds 1871 en al bijna langer dan alle vorige constellaties bij elkaar. Hoe kan dat? Wat is er na 1945 goed gegaan wat vóór 1945 telkens fout ging? Welke factoren maakten de wonderbaarlijke wederopstanding van Duitsland mogelijk en maakten van Duitsland een welvarende en stabiele democratie? Om deze vragen te beantwoorden staan in dit boek drie thema s centraal. In de eerste plaats: waar ligt Duitsland eigenlijk en wat zijn de consequenties van deze ligging? In de tweede plaats: waarom is de Duitse politiek zo stabiel en waarom is deze stabiliteit van grote betekenis voor de positie van Duitsland in Europa? In de derde plaats ga ik in op de grote rol van het verleden in politiek en samenleving. In de epiloog ga ik bij wijze van conclusie in op de vraag waarom Duitsland de leiding in Europa op zich moet nemen en waarom de andere Europese landen Duitsland daarin moeten steunen. Juist de combinatie van de centrale ligging, de politieke stabiliteit en de open omgang met het eigen verleden maakt Duitsland de aangewezen leider van Europa. Alleen wanneer de andere landen dit Duitse leiderschap erkennen en loyaal ondersteunen heeft de Europese Unie nog een toekomst. 17

9 Geopolitiek: macht in het midden De kern van het Duitse vraagstuk is de omvang en geopolitieke ligging van Duitsland. Waar ligt het eigenlijk? Hoe gaat Duitsland om met zijn vele buurlanden? Door de ligging in het midden schommelde Duitsland traditioneel heen en weer tussen Oost en West. Na 1945 veranderde de Bondsrepubliek in een uitgesproken Wést-Europees land. Onder dwang van de Verenigde Staten kwam het tot een verzoening met aartsvijand Frankrijk en integreerde Duitsland in het nieuwe naoorlogse Europa. Supranationale instellingen als de eu en de navo namen de plaats in van het overspannen Duitse nationalisme. Veel Duitsers zagen de Bondsrepubliek zelfs als de eerste postnationale staat. Dat bleek in wel mee te vallen, maar nog steeds is Duitsland sterk internationaal georiënteerd en zal mede vanwege het traumatische verleden altijd rekening moeten houden met de meningen en gevoelens van andere landen. Binnenlands zien we in Duitsland nog steeds de sporen van honderden jaren Kleinstaaterei en feodalisme. Duitsland is een federale staat met een grote politieke en bestuurlijke rol voor de zestien deelstaten. Voor het dagelijkse bestuur is de Landeshauptstadt belangrijker dan het verre Berlijn. Niet de natie is voor de meeste Duitsers het referentiepunt, maar zijn Heimat. De buitenlandse politiek wordt in hoge mate bepaald door de geografische situatie. Dat geldt voor alle landen, maar zeker voor Duitsland met zijn opmerkelijke ligging in de Noord-Europese laagvlakte zonder natuurlijke grenzen van enige betekenis. Tot 1871 bestond Duitsland als staat niet. Vanuit Berlijn en het omringende Brandenburg groei- 18

10 de het koninkrijk Pruisen in de loop van de achttiende eeuw uit tot een geduchte militaire macht. Pruisen voerde met succes tal van oorlogen en was de drijvende kracht achter de Duitse hereniging. Pruisen wist zich met enige moeite en veel geluk op te werken tot een van de vijf grote Europese machten. Groot-Brittannië, Frankrijk, Oostenrijk-Hon garije en Rusland waren minstens even machtig, zo niet machtiger. Met name de hegemonist Groot-Brittannië domineerde met gemak de anderen. De Duitse eenwording in 1871 was een grote schok voor het Europese machtsevenwicht. Het Duitse keizerrijk onder leiding van Pruisen overvleugelde nu in één klap de andere continentale machten en de enigszins labiele keizer Wilhelm ii deinsde er niet voor terug om zelfs Groot-Brittannië uit te dagen. Dat de Duitsers dankzij een innovatieve en efficiënte industrie al snel een militaire grootmacht waren, blijkt wel uit het feit dat ze van 1914 tot en met 1918 een tweefrontenoorlog konden volhouden. Pas de deelname van de Verenigde Staten dwong de Duitsers uiteindelijk op de knieën. Adolf Hitler ontketende in 1939 een Tweede Wereldoorlog, omdat hij ervan overtuigd was dat Duitsland de Eerste had kunnen winnen. Opnieuw wist Duitsland lang stand te houden, nu moest, behalve de Verenigde Staten, ook nog de Sovjet-Unie eraan te pas komen om de Duitsers te verslaan. Na de capitulatie van 1945 moest worden voorkomen dat Duitsland ooit nog zijn buren zou bedreigen. De deling loste dit probleem voor een groot deel op, bovendien stonden beide Duitslanden onder streng toezicht van respectievelijk de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie. Dat nam niet weg dat zowel de Bondsrepubliek als de ddr al snel weer werd bewapend en elk in hun eigen bondgenootschap een 19