In Nederland worden hoogtegegevens sinds jaar en dag

Transcriptie

1 Geo-Informatie Nederland R IJKSWATERSTAAT PUBLICEERT NIEUWE HOOGTES T. O. V. NORMAAL A MSTERDAMS P EIL 400 Nieuwe NAP-publicatie per een feit De start van het komende jaar 2005 is voor Nederland ook de start van de nieuwe NAP-publicatie. Voor het eerst in bijna tachtig jaar worden alle hoogtes van peilmerken van het Normaal Amsterdams Peil (NAP) aangepast, als gevolg van een herberekening van het primaire net van ondergrondse merken en nulpalen. De Adviesdienst Geoinformatie en ICT (AGI, voorheen Meetkundige Dienst) van Rijkswaterstaat beheert het NAP en concludeert dat door bodembeweging de ondergrondse merken, die het Nederlandse referentievlak voor hoogtes materialiseren, niet zo stabiel zijn als werd gedacht. Ook de manier van publiceren verandert en er is een nieuwe, bijbehorende geoïde. Goede communicatie met de gebruikers is daarom van groot belang. In Nederland worden hoogtegegevens sinds jaar en dag weergegeven ten opzichte van het NAP. Hiertoe publiceert de AGI gegevens van zogenaamde peilmerken: punten waarvan de hoogte bekend is ten opzichte van het NAP. Actuele hoogtes van peilmerken worden beschikbaar gesteld aan belanghebbenden via de NAP-publicatie. Peilmerken worden gebruikt als uitgangspunt om waterstanden en hoogtes van objecten te bepalen. Het NAP is daarmee hét referentievlak voor hoogtemetingen, van vitaal belang voor Nederlands waterbeheer en bij de aanleg en het beheer van infrastructuur, zoals bruggen, wegen en rioleringen. De hoogtes van peilmerken worden bepaald ten opzichte van stabiel veronderstelde ondergrondse merken. Recente metingen tonen aan dat bewegingen in de ondergrond van Nederland deze veronderstelling van stabiliteit ontkrachten: de gepubliceerde hoogtes van ondergrondse merken kunnen significant afwijken van de werkelijke hoogtes. Fig. 1. Een peilmerk of NAP-bout. Arnoud de Bruijne en Anton Kösters, Rijkswaterstaat, Adviesdienst Geo-informatie en ICT Co-auteurs: Marc Crombaghs en Remco in t Hout Voor een bruikbare en actuele NAP-publicatie is het daarom nodig om correcties aan te brengen aan de gepubliceerde hoogtes. Deze correcties komen bij de reguliere correcties als gevolg van de normale bijhouding van het NAP. Dit leidt tot een Nieuwe NAP-publicatie per 1 januari 2005 met verbeterde hoogtes van NAP-peilmerken. Ondergronds en bovengronds De ruggengraat van het NAP wordt gevormd door het primaire net van ondergrondse merken. Een ondergronds merk is een meetmerk op een ondergrondse paal die in de Pleistocene zandlaag is gefundeerd. Bij de aanleg van een ondergronds merk is uiterste zorg besteed aan een goede stabiliteit van het meetmerk. Deze circa 300 ondergrondse merken zijn ontoegankelijk voor het publiek en worden alleen als uitgangspunt gebruikt voor het secundaire net. Dit secundaire net bestaat uit circa peilmerken, die over het hele land zijn verspreid. Fig. 2 toont de grote dichtheid. Peilmerken zijn publiek toegankelijke meetmerken in de vorm van bronzen bouten, die zich in de open lucht aan stabiele objecten bevinden (gebouwen, bruggen, viaducten, etc.). De hoogte van een NAP-peilmerk wordt gepubliceerd in de NAP-publicatie. Hoewel bij het plaatsen van een peilmerk zoveel mogelijk wordt gezocht naar goed gefundeerde gebouwen en

2 bouwwerken is de stabiliteit van peilmerken in het algemeen minder goed te garanderen dan die van ondergrondse merken. Stabiliteit van de ondergrond Lange tijd werd aangenomen dat de ondergrondse merken stabiel zijn: ze zouden niet verzakken en niet beïnvloed worden door grootschalige geologische processen. Maar nu is gebleken dat deze aanname niet altijd juist is geweest. Van 1996 t/m 1999 heeft een nieuwe hermeting van het primaire net plaatsgevonden, de 5e Nauwkeurigheidswaterpassing (5e NWP). Uitgebreide analyse van de resultaten van de 5e NWP toonde aan dat er aantoonbare verschillen zijn tussen de gepubliceerde hoogtes van ondergrondse merken en hun werkelijke hoogtes uit recente metingen. Hoewel de bewegingen van ondergrondse merken klein zijn (minder dan een millimeter per jaar), zijn deze over een periode van zestig tot tachtig jaar toch duide- Tweede nauwkeurigheidswaterpassing Fig. 2. Het secundaire net van het NAP. De hoogtes van de ruggengraat van het NAP zijn grotendeels gebaseerd op de metingen van de 2e Nauwkeurigheidswaterpassing (2e NWP, ). Destijds zijn van 47 ondergrondse merken hoogtes vastgesteld t.o.v. het nulpunt in Amsterdam en later zijn andere ondergrondse merken hieraan toegevoegd. Sindsdien worden deze hoogtes van ondergrondse merken als een vaststaand gegeven aangenomen en zijn ze slechts bij hoge uitzondering aangepast (bijvoorbeeld in gebieden waar gaswinning plaatsvindt). Fig. 3. Dijkpeilsteen waarop bij de 2e NWP is aangesloten. Peilmerkhoogtes worden bepaald t.o.v. de hoogtes van ondergrondse merken. Het secundaire net wordt sinds 1976 onderhouden door de tienjaren-cyclus van Planperiodes. Gemiddeld iedere tien jaar worden de hoogtes van peilmerken opnieuw gemeten en vastgesteld. Als het gebouw of bouwwerk waarin het peilmerk zit tussentijds is verzakt, krijgt dit peilmerk een andere, actuele hoogte in de NAP-publicatie. De 3e Planperiode wordt afgerond in lijk meetbaar. Verder is het niet uit te sluiten dat meetonnauwkeurigheden uit het verleden nog een rol spelen. NAP-hoogtes aanpassen of niet? Veel gebruikers van de NAP-publicatie hebben eigenlijk niet zoveel hinder van de kleine bewegingen van ondergrondse merken. Zij werken in een beperkt gebied (gemeente, waterschap) en meten relatief ten opzichte van peilmerken, waarvan de hoogtes ten opzichte van hetzelfde ondergrondse merk worden bepaald. Een verandering van de hoogte van dat ondergrondse merk blijft dan onopgemerkt. Dit wordt anders bij grootschaliger waterbeheer. Ook merkt de AGI dat bij de bijhouding van het secundaire net de metingen steeds slechter zijn in te passen in het primaire net. Te vaak blijken de hoogteverschillen tussen de ondergrondse merken significant af te wijken van de metingen. Dit maakt het steeds moeilijker een kwalitatief voldoende NAP-publicatie te maken. Verder staat deze problematiek het gebruik van GPS voor hoogtemeting in de weg. Met GPS kan snel en relatief goedkoop het hoogteverschil tussen twee punten over grote afstanden bepaald worden. Door de verschillen in de hoogtes van de ondergrondse merken zijn GPS-metingen echter slecht in te passen in de huidige NAP-publicatie. Hierdoor wordt het meten van hoogtes met GPS onnodig duurder. Gebruikers van het NAP Rijkswaterstaat heeft gesproken met de (vertegenwoordigers van) de ruim 600 gebruikers van de NAP-publicatie. Hieruit bleek dat een wijziging van de hoogtes van peilmerken zeker gevolgen voor hen heeft en in een aantal gevallen hen noodzaakt tot het uitvoeren van extra werk. Reden genoeg om niet lichtvaardig tot een nieuwe NAP-publicatie te besluiten. Tijdens deze gesprekken is echter ook gebleken dat uiteindelijk iedereen meer baat heeft bij een NAP-publicatie die de werkelijke hoogteverschillen in Nederland correct weergeeft. In aanmerking genomen dat iedere vastlegging van een hoogte uiteindelijk niet stabiel is, onderschrijven de meeste gebruikers de noodzaak tot het aanpassen van een hoogte, als de feiten dit aangeven. Een NAP-publicatie die niet wordt bijgehouden is voor iedereen onbruikbaar. Het NAP zou dan haar betekenis als referentie voor hoogtemetingen in Nederland, en daarmee als basis voor het waterbeheer en voor aanleg en beheer van infrastructuur, verliezen. 401

3 Geo-Informatie Nederland NAP in de pers In mei 2004 verscheen in de media een aantal berichten over het NAP. De kop van een aantal uitingen was: NAP is onbetrouwbaar, NAP zakt weg (geciteerd in Geo-info ) of NAP op de loop. Of er werd gezegd: het NAP is aan vervanging toe, het NAP moet bijgesteld worden. De AGI heeft de volgende reactie op deze uitspraken aan de abonnees van de NAP-publicatie gezonden. Zakt het NAP weg? Is het NAP op de loop? Nee. Het nulvlak van het NAP is stabiel. Dit nulvlak wordt gedefinieerd door de hoogtes van de ondergrondse merken, die verspreid zijn over het hele land. In de 5e NWP zijn de hoogtes van deze ondergrondse merken opnieuw gemeten en vastgesteld. De oorzaken van de vastgestelde verschillen zijn niet met zekerheid vast te stellen: wellicht is er sprake van een grootschalig geofysisch proces, misschien zakt een ondergronds merk nog ten opzichte van zijn omgeving, of wellicht is de verbeterde meet- en rekentechniek sindsdien van invloed op dit resultaat. De waarheid ligt waarschijnlijk in het midden. Echter, uit de berekeningen is ook gebleken dat voldoende ondergrondse merken wel stabiel zijn, met name op de Veluwe, zodat ten opzichte van deze merken een vast nulniveau van het NAP kan worden veiliggesteld. Is het NAP onbetrouwbaar? Nee. Het NAP blijft een stabiel en betrouwbaar referentievlak voor hoogtemetingen in Nederland. Door de aanwezigheid van vele ondergrondse merken is het mogelijk een stabiel en betrouwbaar referentievlak te garanderen. Natuurlijk kan niet uitgesloten worden dat een enkel ondergronds merk enigszins beweegt, maar er zijn genoeg andere merken om dit te controleren. Moet het NAP nu vervangen worden? Daar is geen reden toe. Het nulvlak is stabiel, we moeten er wel voor zorgen dat de hoogtes van onze ondergrondse merken de werkelijke hoogteverschillen tussen deze punten weergeven. Maar NAP blijft NAP en dat is Normaal Amsterdams Peil. Moet het NAP nu bijgesteld worden? Bijstellen is een beter woord. De hoogtes van de ondergrondse merken en van onze peilmerken moeten van tijd tot tijd gecontroleerd worden ten opzichte van het referentievlak en zonodig bijgesteld worden. Noem het klein en groot onderhoud. Alleen op deze wijze is te garanderen dat het NAP van voldoende kwaliteit blijft. Als we het NAP niet zouden onderhouden zou op een gegeven moment de situatie kunnen ontstaan dat het water niet meer stroomt van een punt met een hoge NAP-hoogte naar een punt met een lage NAP-hoogte. En dan zouden we voor vervelende verrassingen kunnen komen te staan. 402 Peilmerken van het NAP herberekend Voor de Nieuwe Publicatie zijn allereerst de hoogtes van de ondergrondse merken herberekend op basis van de metingen uit de 5e NWP en de 2e en 3e Planperiode. De volgende stap was het selecteren van alle uitgevoerde projecten uit de reguliere bijhoudingscyclus van Planperiodes, waarmee de gewone NAP-peilmerken betrouwbaar konden worden berekend ten opzichte van de ondergrondse merken. Daarvoor is ook gebruik gemaakt van de 5e NWP en de meest recente metingen van de 2e en 3e Planperiode plus een groot aantal kleinere projecten die in de loop van de tijd om verschillende redenen zijn uitgevoerd. Het rekenwerk is inmiddels klaar, zodat alle nieuwe hoogtes per 1 januari 2005 gepubliceerd kunnen worden. Vanaf dat moment worden de oude hoogtes niet meer gepubliceerd. Fig. 4 geeft een isolijnenkaart weer met de verschillen tussen de oude en de nieuwe NAP-peilmerken. Het gaat in deze figuur om gemiddelde(!) verschillen: alle correcties binnen een straal van 10 km zijn gemiddeld; dit resulteert in contourlijnen van 2 tot +1 cm. Op deze manier ontstaat een goed interpreteerbaar, maar benaderd beeld van de aanpassing van het NAP-net op nationale schaal. Te zien is dat het grootste deel van Nederland een negatieve hoogtecorrectie krijgt, op het zuiden van Limburg en het oostelijk deel van Overijssel na. Enkele of kleine groepjes peilmerken kunnen hier en daar een andere hoogtecorrectie krijgen dan de direct omlig- Fig. 4. Gemiddelde verschillen tussen nieuwe en oude peilmerkhoogtes (in m). gende peilmerken. Omdat dit een kaart is met gemiddelde correcties zijn deze kleine clusters niet zichtbaar in de kaart. Er kan dus niet van uit worden gegaan dat alle peilmerken in een bepaald gebied dezelfde correctie krijgen (zie ter illustratie fig. 2). Publicatie via NAPinfo Naast het feit dat het NAP nieuwe hoogtegegevens gaat publiceren, zal ook de wijze waarop dit gebeurt, vernieuwd worden. De publicatie is kosteloos voor beroepsmatige gebruikers en verloopt volledig via internet. Om toegang tot de NAPgegevens te krijgen hoeft men zich alleen aan te melden via een aanmeldingsformulier dat net als de publicatie te vinden is op De oorspronkelijke NAPinfo-site is aangepast naar een tijdelijke tussenvorm waar de meest gewenste functionaliteit aan is toegevoegd. Via diverse selectiemethoden kunnen peilmerkgegevens en kaartbladen gedownload worden. De ontwikkeling van de site is echter nog in volle gang.

4 403 De nieuwe site zal onderdeel gaan worden van Geoservices [Grothe 2003]. Deze dienst is gebouwd om op een uniforme manier diverse geo-producten van de Rijkswaterstaat via één internetingang toegankelijk te maken. Peilmerkgegevens zoeken via onder andere een adres, coördinaten, of via handig zoomen met grafische selectie, zullen tot de mogelijkheden gaan behoren. Kaarten of delen ervan zullen handig te selecteren en beter uit te printen zijn, peilmerkfoto s zullen beschikbaar zijn, etc. Kortom, een scala van nieuwe en verbeterde mogelijkheden waarmee elke aangemelde gebruiker op alle gewenste manieren gebruik kan gaan maken van de NAPgegevens. Fig. 5. Een voorbeeld (collage) van de huidige NAPinfowebsite waarmee NAP-gegevens zijn te raadplegen. De nieuwe website zal, net als de oude, NAP-gegevens halen uit de NAP-database. Deze database vormt de bron van alle NAP-gegevens en is onderdeel van het Hoogte Informatie Systeem (HIS). Met dit systeem kunnen waterpasprojecten worden vereffend en direct worden opgeslagen in de database. Metingen en peilmerkhoogtes worden hierbij opgeslagen. Het is van wezenlijk belang dat deze database volledig wordt vernieuwd met de herziene peilmerkgegevens. NAP blijft NAP De berekening van de nieuwe hoogtes is zodanig, dat het nulniveau van het NAP zo goed mogelijk ongewijzigd blijft ten opzichte van het niveau zoals dat rond 1926 bij de 2e NWP is vastgesteld. Het enige dat wijzigt is de hoogte ten opzichte van het NAP van peilmerken in de NAP-publicatie. Fig. 6. Deksel boven ondergronds merk op de Dam: nulpunt van het NAP Uiteraard staat het water ook na de invoering van de nieuwe NAPpublicatie nog even hoog in de sloot. Alleen kennen we hier vanaf januari 2005 een andere NAP-hoogte aan toe.

5 Geo-Informatie Nederland 404 Van De Min naar NLGEO2004 Bij de Nieuwe NAP-publicatie hoort een nieuw geoïdemodel voor Nederland. Een geoïdemodel wordt namelijk gebruikt om GPS-hoogtes om te kunnen rekenen naar NAP-hoogtes. Bij de berekening wordt de geoïde ingepast op de NAP-hoogtes van een aantal GPS-punten. Als de NAP-hoogtes hiervan veranderen, dan moet het geoïdemodel meeveranderen. Deze gelegenheid is tevens aangegrepen om het geoïdemodel op een aantal andere punten te verbeteren. Het nut van een geoïdemodel GPS-hoogtes zijn gegeven ten opzichte van een ellipsoïde: een regelmatig wiskundig lichaam, dat de vorm van de aarde zo goed mogelijk benadert. De GRS80-ellipsoïde vormt de basis voor WGS84, het GPS-datum. Deze ellipsoïde is zó gekozen, dat het wereldwijde gemiddelde van geoïdehoogtes ongeveer nul bedraagt. NAP-hoogtes zijn (bij benadering) gegeven ten opzichte van gemiddeld zeeniveau. De verschillen tussen de geoïde (gemiddeld zeeniveau als de hele aarde met water bedekt zou zijn) en de GRS80-ellipsoïde fluctueren over de aardbol tussen de -100 en de +70 meter, zie fig. 7. De berekening van een geoïdemodel Er bestaan grootschalige geoïdemodellen op wereldwijd en Europees niveau. Voor kleinere gebieden kunnen nauwkeurige kleinschalige geoïdemodellen worden berekend. In Nederland hebben we sinds 1996 de beschikking over een in internationaal opzicht zeer nauwkeurig geoïdemodel: de De Min-geoïde [De Min, 1996]. Essentiële onderdelen bij de berekening van de De Min-geoïde waren de beschikbaarheid van een zeer dicht net van zwaartekrachtgegevens in Nederland (1 punt per 5 km 2, zie fig. 8), en de toegepaste berekeningsstrategie. Deze twee ingredienten zijn in ongewijzigde vorm gebruikt voor de berekening van het nieuwe geoïdemodel voor Nederland. Daarnaast zijn er twee nieuwe elementen toegevoegd: Fig. 7. Verschillen tussen GRS80-ellipsoïde en wereldwijde geoïde (DMA, 1995) Een geoïdemodel beschrijft de afwijkingen van de geoïde ten opzichte van een ellipsoïde, en legt daarmee het verband tussen wiskundig gedefinieerde hoogtes enerzijds, en hoogtes met een fysieke, aan het aardoppervlak gerelateerde, betekenis anderzijds. Voor Nederland zijn de verschillen zo n +40 meter in Groningen tot ongeveer +47 meter in het uiterste puntje van Zuid-Limburg. De GPS-hoogtes zijn dus overal in Nederland tientallen meters groter dan de NAP-hoogtes. Fig. 8. Het (2 e orde) Nederlandse zwaartekrachtnet (in m/s 2 ). meer en nauwkeuriger zwaartekrachtgegevens uit België [Crombaghs 2000] en Duitsland, en 82 NAP-aansluitpunten uit de 5 e NWP. Die aansluitpunten zijn nodig in de laatste stap van de geoïdeberekening. Deze stap bestaat uit het aanbrengen van een correctievlak met lineaire en kwadratische termen. Bij de berekening van de De Min-geoïde waren slechts 17 aansluitpunten beschikbaar (uit de NEREF-campagne), waardoor een correctievlak met alleen lineaire termen kon worden geschat. Door deze extra informatie is de kwaliteit van het geoïdemodel verbeterd, met name langs de Belgische grens en in Limburg, zodat nu voor heel Nederland een homogene precisie van ongeveer 1 cm geldt. Voor de De Min-geoïde bleek deze precisie nog niet overal haalbaar, zie bijvoorbeeld [Dierikx 1999] of [Schreutelkamp 2001]. Het gebruik van het nieuwe geoïdemodel Het nieuwe geoïdemodel voor Nederland zal bekend staan onder de naam NLGEO2004. Dit model zal per 1 januari 2005 de De Min-geoïde vervangen. Naar verwachting zal de levensduur van NLGEO2004 tenminste 10 jaar bedragen. NLGEO2004 wordt gepubliceerd als onderdeel van RDNAP- TRANSTM2004, de omrekenprocedure tussen ETRS89 en RD/NAP die eveneens per 1 januari 2005 zal gelden. De software voor deze procedure wordt door Kadaster en AGI Rijkswaterstaat ter beschikking gesteld aan producenten en distributeurs van geodetische software. Daarnaast wordt RDNAPTRANSTM2004 opgenomen in versie 4.1 van de Coordinate Calculator, een programma van Rijkswaterstaat, dat per 1 januari 2005 gratis is te downloaden van Deze website bevat ook online functionaliteit voor de omrekening tussen ETRS89 en RD/NAP. Fig. 9 laat een beeld zien van NLGEO2004 en het bijbehorende geldigheidsgebied. In deze figuur is het eerder genoemde bereik van 40 tot 47 meter te zien. NLGEO2004 lijkt op het eerste gezicht sprekend op de De Min-geoïde. Er zijn echter verschillen op centimeterniveau. Voor het grootste deel van Nederland is het verschil minder dan 2 cm. In Limburg lopen de verschillen

6 Fig. 9. De NLGEO2004-geoïde t.o.v. GRS80. Samenvatting Nieuwe NAP-publicatie per een feit Vanaf 1 januari 2005 publiceert Rijkswaterstaat de Nieuwe NAPpublicatie. Voor het eerst in 80 jaar worden van alle peilmerken van het Normaal Amsterdams Peil (NAP) de hoogtes aangepast als gevolg van een herberekening van het primaire net van ondergrondse merken en nulpalen. Herberekening van deze ruggengraat van het NAP heeft aangetoond dat de gepubliceerde hoogtes significant afwijken van de werkelijke hoogtes. Een minder stabiele ondergrond, relatieve bewegingen van ondergrondse merken en meetfouten uit het verleden zijn de oorzaken. Ook de manier van publiceren verandert: kosteloos voor gebruikers en alles via internet. Tenslotte wordt een bijbehorende nieuwe geoïde gelanceerd. Goede communicatie met de gebruikers van het NAP is van groot belang. TREFWOORDEN Fysische geodesie, geoïde, systeembeschrijving op tot maximaal 6 cm bij het Drielandenpunt. Deze verschillen zijn sterk regionaal gecorreleerd, dus voor GPSbasislijnen met een lengte tot enkele tientallen kilometers zal het geoïdehoogteverschil tussen twee punten nagenoeg identiek blijven. Communicatie met de gebruikers Teneinde alle belanghebbenden op de hoogte te houden over de nieuwe NAP- Publicatie en de geoïde van Nederland is een speciale site in het leven geroepen. Deze is te bereiken via klik op het logo Nieuwe NAP-publicatie. Hier vindt u informatie over het project en antwoorden op veel gestelde vragen. Ook kunt u hier uw vraag stellen en uw mening geven. Summary New NAP-publication on a fact From the 1st of January 2005 the Ministry of Transport, Public Works and Water Management will publish a new national datum for heights above mean sea level in the Netherlands. For the first time in 80 years, the level of all bench marks of the Normaal Amsterdams Peil (NAP) datum will be adjusted due to a recalculation of the primary system of underground bench marks. Recalculation of the backbone of the NAP datum has established that the published levels differ significantly from the actual levels. Causes are the less stable underground, the relative movements of underground bench marks, and previous errors of measurement. Furthermore, the method of publication will change: free for all users through the internet. Finally, a new accompanying geoid will be launched. Effective communication with the users of the NAP datum is highly important. KEYWORDS Physical geodesy, geoid, system description 405 Literatuur Crombaghs, M.J.E., Zwaartekrachtmetingen in België, NGT Geodesia /8. Dierikx, B.C., Geoïdehoogten voor Nederland bepaald uit inter-kernnetvectoren, GPS Nieuwsbrief, Jaargang 14 nummer 2 (1999). Grothe, M.J.M., Geo-ICT op koers!, Geo-info Min, E.J. de, De geoïde voor Nederland, Proefschrift Technische Universiteit Delft, Schreutelkamp, F.H., De geoïde voor Nederland astrometrisch getoetst, NGT Geodesia AHN en Nieuwe NAP-publicatie Het huidige AHN wordt voorlopig niet gecorrigeerd. De relatief geringe veranderingen en de kosten van een correctie wegen niet tegen elkaar op. AHN Nieuwsbrief nr 1, augustus 2004 Resumé La nouvelle publication NAP par un fait A partir du 1er janvier 2005, Rijkswaterstraat (Ministère des Travaux Publics néerlandais) publiera la nouvelle publication NAP (niveau de référence altimétrique néerlandais). Pour la première fois en 80 ans on ajuste les hauteurs de tous les niveaux de marques de NAP, ceci suite à un nouveau calcul du réseau primaire des marques souterraines. Le nouveau calcul de ce pivot de NAP a démontré que les hauteurs publiées dévient de façon significative des hauteurs réelles. Une base moins stable ainsi que des mouvements relatifs des repères souterrains ainsi que les fautes de calcul dans le passé en sont la cause. La façon de publication change également: elle est gratuite pour les utilisateurs et le tout est accessible par internet. Finalement un nouveau géoide est lancé. Une bonne communication avec les utilisateurs du NAP est d une importance majeure. MOTS CLÉS Géophysique, géoide, description de système