EFFECTEN VAN EXTERNE RITMES OP HET LOOPPATROON BIJ PATIËNTEN MET DE ZIEKTE VAN PARKINSON

Transcriptie

1 EFFECTEN VAN EXTERNE RITMES OP HET LOOPPATROON BIJ PATIËNTEN MET DE ZIEKTE VAN PARKION Research opdracht Mindy Machielse en Janne Veerbeek Hogeschool van Amsterdam Instituut fysiotherapie Januari 2002

2 2

3 INHOUDSOPGAVE Samenvatting... blz 3 Inleiding... blz 4 Methode... blz 5 Literatuur blz 5 Methodologische scorelijst. blz 5 Resultaten methodologische kwaliteit. blz 6 Kritische review... blz 7 De true-experimentele studies blz 7 De pré-experimentele studies. blz 7 Discussie.. blz 9 Dankbetuiging. blz 10 Literatuurlijst... blz 11 Appendix A. Methodologische scorelijst blz 20 Appendix B. Toelichting en toepassing methodologische scorelijst... blz 22 Tabel 1a. Overzicht methodologische score: true-experimenteel... blz 23 Tabel 1b. Overzicht methodologische score: pré-experimenteel.... blz 24 Tabel 2a. Overzicht artikelen: true-experimenteel.. blz 25 Tabel 2b. Overzicht artikelen: pré-experimenteel... blz 26 Tabel 3a. Omschrijving cueingmethode: true-experimenteel.. blz 29 Tabel 3b. Omschrijving cueingmethode: pré-experimenteel.. blz 30 Tabel 4a. Loopsnelheid: true-experimenteel... blz 32 Tabel 4b. Loopsnelheid: Pré-experimenteel.... blz 33 Tabel 5. Staplengte: pré-experimenteel. blz 34 Tabel 6a. Schredelengte: true-experimenteel.. blz 35 Tabel 6b. Schredelengte: pré-experimenteel... blz 36 Tabel 7a. Kadans: true-experimenteel. blz 37 Tabel 7b. Kadans: pré-experimenteel.. blz 38 Tabel 8. Schredetijd: pré-experimenteel.... blz 39 Tabel 9. Bipedale fase: pré-experimenteel blz 40 Tabel 10. Monopedale fase: pré-experimenteel.. blz 41 3

4 SAMENVATTING DOEL: Het uitvoeren van een literatuurstudie naar effecten van externe ritmes (auditief, visueel, habitueel) op het looppatroon bij patiënten met de ziekte van Parkinson. METHODE: Artikelen werden gezocht via de databasebestanden Medline, PiCarta, Pedro, Cochrane library en op internet, met de combinaties van de trefwoorden: Parkinson s disease, gait, locomotion, cue, physical therapy, external, visual, auditory, tactile. Referenties van de artikelen werden gecontroleerd op andere mogelijke relevante artikelen. De onderzoeken moesten voldoen aan de volgende criteria: (a) de interventiegroep bestond uit patiënten met de ziekte van Parkinson, (b) de effecten op het looppatroon van een of meerdere vormen van externe ritmes (auditief, visueel, habitueel) werden geëvalueerd, (c) het artikel is geschreven in het Nederlands, Engels, Duits of Frans. Twee true-experimentele en twaalf préexperimentele studies werden beoordeeld op de methodologische kwaliteit middels een scorelijst en middels een review werden de gevonden effecten geëvalueerd. CONCLUSIE: Het lijkt aannemelijk dat de loopsnelheid en schredelengte toenemen bij het toepassen van auditieve en visuele cueing bij patiënten met de ziekte van Parkinson. Door het beperkt aantal studies en een matige methodologische kwaliteit zal er echter meer onderzoek, van een hoge methodologische kwaliteit, moeten worden uitgevoerd, zodat de genoemde effecten van externe cueing beter wetenschappelijk kunnen worden onderbouwd. SLEUTELWOORDEN: ziekte van Parkinson, externe ritmes (auditief, visueel, habitueel), looppatroon 4

5 INLEIDING De ziekte van Parkinson is een progressieve neurologische aandoening. De prevalentie van deze ziekte stijgt bij toenemende leeftijd. In Europa is deze prevalentie momenteel 1.8 per 100 inwoners in de leeftijdscategorie onder de 65 jaar, terwijl in de leeftijdscategorie van jaar dit op 2.4 per 100 inwoners wordt geschat. Dit aantal neemt toe tot 2.6 per 100 inwoners voor de leeftijdscategorie van jaar (99). Genoemde prevalentiecijfers zullen naar alle waarschijnlijkheid in 2040 haar hoogtepunt bereiken als gevolg van een snel vergrijzende bevolking (NRC Handelsblad, 9 november 2001; Stichting Pensioenfonds ABP, 2001). Bij de ziekte van Parkinson is er sprake van degeneratie van de dopamine producerende neuronen in de substantia nigra. Uit onderzoek waarbij gebruik werd gemaakt van een single-photon emission computed tomography-scan (SPECT-scan) blijkt dat bij degeneratie van 58 tot 64% van deze neuronen, de eerste symptomen van de ziekte van Parkinson zich manifesteren (12). De meest voorkomende symptomen bij de ziekte van Parkinson zijn hypokinesie, bradykinesie, posturele instabiliteit, rigiditeit en tremor (41, 67, 73, 78). Deze stoornissen hebben invloed op het dagelijks functioneren van de patiënt, binnen de domeinen loopvaardigheid, balans, houding en transfers (93, 98). Een prospectief onderzoek van Morris et al. (73) laat zien dat bij 80% van de patiënten met de ziekte van Parkinson het looppatroon afwijkend is. Zo wordt het gangbeeld beschreven als onzeker en schuifelend (13, 92). Er is sprake van een verkorte schredelengte (13, 21, 92), een verminderde loopsnelheid, een verlengde bipedale fase (92) en er kunnen verschijnselen van freezing optreden (13, 98). Daarnaast heeft de patiënt met de ziekte van een Parkinson meestal een geflecteerde houding tijdens het lopen (13, 20) en is de automatische armzwaai vaak verminderd (13, 21, 92, 98). Het progressieve karakter van de ziekte van Parkinson leidt tot een bedreiging en afname van de zelfstandigheid, zelfredzaamheid en welbevinden van de patiënt. Het doel van revalidatie is er dan ook op gericht de zelfredzaamheid binnen de eerder genoemde domeinen zoveel mogelijk te waarborgen, zodat men langer zelfstandig thuis kan blijven functioneren (98, 119). Momenteel is er geen effectieve behandelmethode om het dagelijks functioneren in de thuissituatie en het welbevinden van de patiënt met de ziekte van Parkinson te maximaliseren (103, 119). Daarentegen zijn in de literatuur aanwijzingen dat door het toepassen van externe ritmes (auditief, visueel, habitueel) het gangbeeld van patiënten met de ziekte van Parkinson positief kan worden beïnvloed (9, 24, 31, 65, 66, 68, 72, 79, 107, 111). In de literatuur wordt overwegend het woord externe cueing gebruikt, in plaats van externe ritmes. In het vervolg van deze scriptie zal dan ook het woord externe cueing worden gebruikt. Externe cueing wordt in de revalidatie gedefinieerd als vooraf bepaalde externe ritmische stimuli (auditief, visueel en habitueel) welke motorische activiteit, met name het gaan, stimuleren en verbeteren (98). Het doel van dit literatuuronderzoek is om op systematische wijze de effecten van externe cueing (auditief, visueel en habitueel) op spatio-temporele parameters van het gangbeeld van Parkinson patiënten te onderzoeken. 5

6 METHODE LITERATUUR In database bestanden van Medline, PiCarta, Pedro, Cochrane library en op internet is er gezocht naar relevante literatuur gepubliceerd tot en met De onderzoekers (MM en JV) zijn hierbij onafhankelijk te werk gegaan en gebruikten daarbij combinaties van de sleutelwoorden Parkinson s disease, gait, locomotion, cue, physical therapy, external, auditory, visual, tactile. Referenties van de gevonden artikelen zijn gecontroleerd op de aanwezigheid van mogelijk te gebruiken publicaties voor dit literatuuronderzoek. De interventiegroep uit deze artikelen moest uitsluitend bestaan uit patiënten met de ziekte van Parkinson, waarbij effecten van één of meerdere vormen van externe cueing (auditief, visueel, habitueel) op het looppatroon werden onderzocht. Tevens moesten de publicaties zijn geschreven in het Nederlands, Engels, Duits of Frans. METHODOLOGISCHE SCORELIJST Om de methodologische kwaliteit van de geïncludeerde artikelen te kunnen beoordelen werd een scorelijst ontwikkeld. Er werd hierin een onderscheid gemaakt tussen true-experimentele, quasi-experimentele en pré-experimentele studies volgens Cook en Campbell (17). Deze scorelijst is een gemodificeerde versie van de lijst gebruikt door De Goede et al. (43). Deze dichotome scorelijst (appendix A) bestond uit 7 items welke waren onderverdeeld in subitems. De eerder genoemde items betreffen: (A) randomisatie- c.q. matchingprocedure; (B) blinderingsprocedure; (C) aantal dropouts en toepassen van intention-to-treat analyse; (D) betrouwbaarheid van de meetinstrumenten; (E) volledigheid van de statistische procedure; (F) controle op coïnterventie en (G) controle op dosering therapie. Maximaal konden er 18 punten worden behaald. Om een hoge mate van overeenstemming te bereiken in de beoordeling van artikelen tussen beide onderzoekers, werden vooraf vier in opzet van elkaar verschillende artikelen (28, 70, 72, 79) door de onderzoekers onafhankelijk van elkaar beoordeeld met behulp van de scorelijst. Hierna werd er consensus bereikt over de interpretatie en beoordeling van enkele subitems die door de onderzoekers verschillend werden beoordeeld (appendix B). Bij de beoordeling waren de onderzoekers niet geblindeerd ten opzichte van auteur(s) en tijdschrift(en). Wanneer er tijdens de definitieve beoordelingsfase geen overeenstemming was tussen beide onderzoekers over de score, werd er na overleg met een derde onafhankelijke referent (CdG) een besluit genomen. 6

7 RESULTATEN METHODOLOGISCHE KWALITEIT Figuur 1 laat zien dat er 119 artikelen waren geïdentificeerd, waarvan er uiteindelijk 14 bleken te voldoen aan de eerder genoemde inclusiecriteria. Aantal geïdentificeerde artikelen n=119 Aantal artikelen die externe cueing onderzochten n=27 Aantal artikelen met spatio-temporele uitkomstparameters m.b.t. het looppatroon n=14 Aantal trueexperimentele studies n=2 Aantal quasiexperimentele studies n=0 Aantal préexperimentele studies n=12 Figuur 1. Overzicht resultaten zoekacties Er zijn twee true-experimentele studies (tabel 2a) (45, 115) en twaalf préexperimentele studies (tabel 2b) (4, 7, 9, 26, 28, 61, 64, 70, 72, 74, 76, 115) geïncludeerd en beoordeeld op hun methodologische kwaliteit. Twee van de pré-experimentele studies hadden een single subject design (76, 115). Een overzicht van de methodologische scores wordt weergegeven in de tabellen 1a, 1b en 1c. 7

8 KRITISCHE REVIEW DE TRUE-EXPERIMENTELE STUDIES De totaalscores van de twee true-experimentele studies waren 10.5 (45) en 6 (107), wat respectievelijk en % van de totaalscore is. In de tabel 1a is onder andere te zien dat de randominisatieprocedure door één true-experimentele studie werd beschreven en er tevens sprake was van blindering van de observatoren. Deze studie verantwoordde eveneens minimaal de helft van de gebruikte meetinstrumenten en vergeleek relevante patiëntkarakteristieken van de experimentele groep met de controlegroep op de baseline. Hierbij werd echter de ziekteduur van de patiënten niet genoemd. Daarentegen werden in deze studie wel het aantal drop-outs vermeld en een intention-to-treat analyse toegepast (45). De statistische procedure werd door alle twee de true-experimentele studies volledig beschreven. Tevens controleerden en vermeldden beide studies de dosering van de therapie en het medicatiegebruik, maar controleerden niet op eventuele aanwezigheid van systematische effecten (45, 107). In tabel 3a wordt een omschrijving gegeven van de toegepaste cueingmethode. Hierin is te zien dat slechts één van de true-experimentele studies specifiek de effecten van auditieve cueing onderzocht (107). De andere studie gebruikte externe cueing als onderdeel van een therapieprogramma, waardoor de gevonden effecten van deze therapie niet geheel aan externe cueing konden worden toegeschreven (45). Beide studies meldden een statistisch significante verbetering van zowel loopsnelheid als schredelengte (45, 107). De toename van loopsnelheid varieerde van 0.16 tot 0.34 m/s en die van schredelengte van 11 tot 33 cm. Thaut et al. (107) vonden tevens een statistisch significante toename van de kadans met 8.9 stappen per minuut. (tabel 4a, 6a, 7a, 8a) DE PRÉ-EXPERIMENTELE STUDIES De gemiddelde score was 5.2, wat 29.1 % van de totaalscore betrof. Vijf van de pré-experimentele studies vermeldden het aantal drop-outs (26, 28, 61, 64, 74), maar slechts één paste een intention-to-treat analyse toe (61). Het gebruik van minimaal de helft van de meetinstrumenten werd verantwoord in zeven studies (4, 7, 26, 64, 72, 74, 76). Acht studies vermeldden het gemiddelde en de SD van de uitgevoerde metingen (4, 7, 9, 2, 26, 64, 70, 72, 74). Het significantieniveau van de uitkomsten (p-waarden) binnen het onderzoek werden door negen auteurs vermeld (4, 7, 9, 26, 61, 64, 70, 72, 74). Van de zes studies die controleerden op medicijngebruik van de patiënten (9, 26, 28, 70, 72, 73), waren er twee die ook andere coïnterventies vermeldden en vermeden (9, 72). Elf studies controleerden op dosering van de therapie (7, 9, 26, 28, 61, 64, 70, 72, 74, 76, 115). Vijf studies vermeden het eventueel doen optreden van carry-over effecten (7, 28, 61, 64, 74). Vier studies onderzochten het gebruik van auditieve cueing tijdens de ONfase van de medicatiecyclus, waarvan McIntosh et al. patiënten ook tijdens de OFF-fase testten (26, 28, 70, 72). Auditieve cueing wordt in drie studies middels een metronoom geappliceerd (26, 28, 72) en in twee studies door middel van muziek (28, 70) (tabel 3b). De loopsnelheid nam tijdens interventie met auditieve cueing in twee studies statistisch significant toe met 0.15 en 0.37 m/s (70, 72) (tabel 4b). Eén studie vond een statistisch significante toename van de schredelengte met 16 cm 8

9 tijdens de ON-fase en 14 cm tijdens de OFF-fase (70) (tabel 6b). Een andere studie vond echter een statistisch significante afname van de staplengte met 8 cm (26) (tabel 5). De kadans nam in één studie statistisch significant toe met 10 stappen/min (70). Daarentegen nam de kadans in een andere studie statistisch significant af met gemiddeld 7.25 stappen (28) (tabel 7b). Voor schredetijd en bipedale fase vonden Ebersbach et al. (26) in hun studie een statistisch significant verschil, hoewel zij niet vermeldden hoe groot dit verschil bedroeg (tabel 9, 10). In acht pré-experimentele studies werden de effecten van visuele cueing op het looppatroon onderzocht bij patiënten met de ziekte van Parkinson (4, 7, 9, 64, 72, 74, 76, 115). In zes van deze studies bevonden de patiënten zich tijdens de metingen in een ON fase van hun medicatie (4, 9, 64, 72, 74, 76). Azulay et al. (4) verrichtten zowel tijdens de ON- als de OFF- fase metingen. Op één studie na (115) werd visuele cueing aangeboden middels transversale lijnen op de vloer. Lewis et al. (64) gebruikte daarnaast ook een Subject Mounted Light Device (SMLD), waarbij een laser, geplaatst op de borst van de patiënt, een transversale lijn op de grond projecteerde (tabel 3b). Weissenborn (115) vroeg de proefpersoon haar blik te richten op een klok op ooghoogte tijdens het lopen. In zes studies die visuele cueing gebruikten, varieerde de toename van de loopsnelheid van 0.06 tot 0.37 m/s (4, 7, 64, 72, 74, 76). In vier studies werden deze effecten statistisch onderbouwd en significant bevonden (7, 64, 72, 74). Azulay et al. (4) vonden echter geen verandering van de gemiddelde loopsnelheid tijdens de OFF-fase, maar toetsten deze uitkomst niet (tabel 4b). In acht studies nam de schredelengte toe met een range van 2.5 tot 33 cm (4, 7, 9, 64, 72, 74, 76, 115), in vier gevallen was deze toename statistisch significant (7, 9, 64, 72, 74) (tabel 5, 6b). Vier studies deden geen (4, 76, 115) of slechts een gedeeltelijke (64) uitspraak over de statistisch significantie van de toename tijdens de ON-fase. De kadans nam statistisch significant af in twee studies, variërend van stappen/min tijdens de verschillende testcondities (64, 74), terwijl één studie een niet statistisch significante toename van de kadans vond met 2 stappen/min (7). Daarnaast werd er door één studie geen statistisch significante verschillen gevonden (72) terwijl een andere studie de gevonden toename niet toetste op statistische significantie (76) (tabel 7b). De schredetijd nam in twee studies toe (4, 9), maar deze toename was slechts in één studie met 0.28s statistisch significant (9). De andere studie vond een toename van 0.03s tijdens de ON-fase en 0.02s tijdens de OFF-fase (4). De bipedale fase nam af in drie studies (9, 74, 76). Alleen in studie van Bagley et al. (9) was deze afname statistisch significant met % van de cyclus. De bipedale fase in de studie van Azulay et al. (7) veranderde niet. De monopedale fase werd in twee studies onderzocht, waarvan er één een statistisch significante toename met 6.05% vond (9). De andere studie vertoonde een niet statistisch significante toename van 0.4% van de cyclus tijdens de OFF-fase (4) (tabel 10a, 11). Er is slechts één pré-experimenteel onderzoek dat onderzoek deed naar de effecten van habituele cueing op het looppatroon bij patiënten met de ziekte van Parkinson (28). De kadans nam in deze studie voor alle testcondities met gemiddeld 4.1 stappen statistisch significant toe (28) (tabel 7b). 9

10 DISCUSSIE Het doel van deze literatuurstudie was het maken van een inventarisatie van de literatuur met betrekking tot effecten van cueing (visueel, auditief, habitueel) op het looppatroon bij patiënten met de ziekte van Parkinson. Door middel van een scorelijst werden de relevante artikelen beoordeeld op hun methodologische kwaliteit. Vervolgens werden de door auteurs genoemde effecten op spatio-temporele parameters beschreven. De methodologische kwaliteit van de geïncludeerde artikelen werd door ons als matig beschouwd, omdat er voor de true-experimentele studies niet meer dan % van het totaal aantal punten werden behaald en voor de préexperimentele studies bedroeg dit maximaal %. Op basis van de geïncludeerde artikelen was het niet mogelijk een kwantitatieve analyse uit te voeren naar de effecten van externe cueing. Wel zijn de effecten van de verschillende onderzoeken met elkaar vergeleken. Hieruit bleek dat er duidelijke aanwijzingen zijn dat auditieve cueing voor een toename zorgt van zowel de loopsnelheid als de schredelengte. Uitspraken over effecten van visuele cueing zijn louter gebaseerd op pré-experimentele studies en zijn dan ook niet meer dan een indicatie. Door gebruik van visuele cueing lijken de loopsnelheid en schredelengte mogelijkerwijs toe te nemen. Over het effect van auditieve en/of visuele cueing op de overige spatio-temporele parameters, zoals schredetijd en bipedale fase, konden er geen uitspraken worden gedaan, omdat de uitkomsten in de verschillende onderzoeken zeer uiteenlopend waren. Ook kan er geen uitspraak worden gedaan over mogelijke effecten van habituele cueing op het looppatroon bij patiënten met de ziekte van Parkinson, omdat dit slechts in één préexperimentele studie werd onderzocht. Eventuele onvolledigheid van deze systematische review zouden kunnen zijn veroorzaakt door het ontbreken van niet gepubliceerd onderzoek, bijvoorbeeld ten gevolge van een kleine patiëntenpopulatie en/of negatieve onderzoeksresultaten. Tevens zou het mogelijk kunnen zijn dat, ondanks dat de onderzoekers onafhankelijk van elkaar zochten in de database bestanden, niet alle artikelen zijn geïdentificeerd. Concluderend blijkt dat het van groot belang is dat er, gezien de matige methodologische kwaliteit en het geringe aantal studies, meer wetenschappelijk onderzoek moet worden verricht naar effecten van externe cueing op het looppatroon bij patiënten met de ziekte van Parkinson. Hierbij moet worden gedacht aan true-experimenteel onderzoek van hoge methodologische kwaliteit. Daar de meeste studies de effecten van externe cueing hebben onderzocht in een laboratorium situatie, is het tevens de vraag in hoeverre deze effecten ook gelden voor de Parkinson patiënten in hun thuissituatie. Dit betekent dat de effecten van externe cueing dan ook in de thuissituatie nader onderzocht zouden moeten worden. Pas dan kan een uitspraak worden gedaan over eventuele transfer effecten van externe cueing op het ADL en welbevinden van de patiënt met de ziekte van Parkinson. 10

11 DANKBETUIGING Via deze weg willen wij Drs. C. de Goede en Dr. G. Kwakkel bedanken voor de begeleiding tijdens deze researchopdracht. Verder danken wij onze projectbegeleider Dr. C. Lucas. Onze dank gaat ook uit naar de Hogeschool van Amsterdam en het Vrije Universiteit Medisch Centrum doordat zij ons de mogelijkheid hebben geboden een researchopdracht uit te voeren. 11

12 LITERATUURLIJST 1. Achiron, A., et al., Primary progressive freezing gait. In: Movement Disorders, (1993), 8: Ahlskog, J.E., Diagnosis and differential diagnosis of Parkinson s disease and parkinsonism. In: Parkinsonism and Related Disorders, (2001), 7: Ashburn, A., et al., A community-dwelling sample of people with Parkinson s disease: characteristics of fallers and non-fallers. In: Age and Agening, (2001), 30: Azulay, J.P., et al., Gait analysis in Parkinson s disease: Effect of levodopa and visual stimulations. In: Revue neurologique: organe spécial d analyses des travaux concernant le système nerveux et ses maladies (Paris), (1996), 152/2: Azulay, J.P., et al., Automatic motion analysis of gait in patients with Parkinson disease: effects of levodopa and visual stimulations. In: Revue neurologique: organe spécial d analyses des travaux concernant le système nerveux et ses maladies (Paris), (1996), 152(2): Azulay, J.P., et al., Influence of static versus dynamic visual cues on the control of locomotion in Parkinson s disease. In: Movement Disorders, (1997), 12(suppl. 1):10 7. Azulay, J.P., et al., Visual control of locomotion in Parkinson s disease. In: Brain, (1999), 122: Bächli, E., Akinetic crisis in Parkinson s disease. In: Schweizerische medizinische wochenschrift, (1994), 124/23: Bagley, S., et al., The effect of visual cues on the gait of independently mobile Parkinson s disease patients. In: Physiotherapy, (1991), 77/6: Behrman, A.L., P. Teitelbaum, J.H. Cauraugh, Verbal instructional sets to normalise the temporal and spatial gait variables in Parkinson s disease. In: Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry; (1998), 65: Blin, O., et al., Quantitative analysis of gait in Parkinson s patients: increased variability of stride length. In: J Neurol Sci, (1990), 98: Booij, A.F., G. Tissingh, A. Winogrodzka, et al., Imaging of the dopaminergic neurotransmission system using single-photon emission tomography and position emission tomography in patients with Parkinsonism. In: Eur J Nucl Med, (1999), 26:

13 13. Brown, P., M.J. Steiger, Basal ganglia disorders. In: A.M. Bronstein, T. Brandt, L.H. Wodlacott, Clinical Disorders of Balance, Posture and Gait, London/Sydney/ Auckland, 1996: Burleigh-Jacobs, A., et al., Step Initiation in Parkinson s Disease: Influence of Levodopa and External Sensory Triggers. In: Movement Disorders, (1997), 2: Camicioli, R., et al., Talking while walking: the effect of a dual task in aging and Alzheimer s disease. In: Neurology, (1997), 48: Camicioli, R., et al., Verbal fluency task affects gait Parkinson s Disease with motor freezing. In: J Geriatr Psychiatry Neurol, (1998), 11/4: Cook, T.D., D.T. Campbell, Quasi-Experimentation: Design & Analysis Issues for Field Settings, Chicago: Rand McNally, Deane, K.H.O., et al., A comparison of physiotherapy techniques for patients with Parkinson s Disease. In: The Cochrane Library, (2001), issue Deane, K.H.O., et al., Physiotherapy for patients with Parkinson s Disease (protocol). In: The Cochrane Library, (2001), issue Deane, K.H., et al., Physiotherapy for patients with Parkinson s Disease. In: Cochrane Database Syst Rev., (2001), 3:CD Deckers, J., D. Beckers, Ganganalyse & Looptraining voor de paramedicus Houten/Diegem, Defebvre, L, G. Kemoun, Troubles de la marche dans la maladie de Parkinson; Organisation neuroanatomique et physiologique de la marche. In: Presse Médicale, (2001), 30/9: Dibble, L.E, D.E. Nicholson, Sensory cueing improves motor performance and rehabilitation in persons with Parkinson s disease. In: Neurology Report, (1997), 21(4): Dietz, M.A., C.G. Goetz, G.T. Stebbins, Evaluation of a Modified Inverted Walking Stick as a Treatment for Parkinsonian Freezing Episodes. In: Movement Disorders, (1990), 5/3: Ebersbach, G., M. Dimitrijevic, W. Poewe; Influence of concurent tasks on gait: a dual-task approach ; In: Percept Mot Skills; (1995); 81: Ebersbach, G., Interference of Rhythmic Constraint on Gait in Healthy Subjects and Patients With Early Parkinson s Disease: Evidence for Impaired Locomotor Pattern Generation in Early Parkinson s Disease. In: Movement disorders, (1999), 14/4P:

14 27. Elble, R.J., et al., Stride-dependent changes in gait of older people. In: Journal of Neurology (1991), 238: Enzensberger, W., U. Oberlander, K. Stecker, Metronome therapy in patients with Parkinson Disease. In: Nervenartz, (1997), 68/12: Fahn, S., The freezing phenomenon in parkinsonism. In: Adv Neurol, (1995), 67: Finton, M.J., et al., Analysis of visuospatial errors in patients with Alzheimer s disease or Parkinson s disease. In: J Clin Exp Neuropsychol, (1998), 20: Forssberg, H., B. Johnels, G. Steg; Is Parkinsonian gait caused by a regression to an immature walking pattern? In: Advances in Neurology; Raven Press; New York; (1984); 40: Franklyn, S., An introduction to physiotherpy for Parkinson s disease. In: Physiotherapy, (1986), 72: Georgiou, N., et al., An evaluation of the role of internal cues in the pathogenesis of parkinsonian hypokinesia. In: Brain, (1993), 116: Gibberd, F.B., et al., Controlled trial of physiotherapy and occupational therapy for Parkinson s disease. In: Br Med J, (1981), 282: Gibberd, F.B., et al., Controlled trial for Physiotherapy for Parkinson s Disease. In: Rose, F.C., R., Capildeo, editor(s), Recent Progress in Parkinson s Disease, Tunbridge Wells, Pitman Medical 1981: Giladi, N., et al., Motor blocks in Parkinson s disease. In: Neurology, (1992), 42: Giladi, N., et al., Freezing of gait in Pakrinson s disease. In: Neurology, (1996), 46:A377 (Abstract) 38. Giladi, N., R. Kao, S. Fahn, Freezing Phenomenon in Patients with Parkinsonian Syndromes. In: Movement Disorders, (1997), 12/3: Giladi, N., et al., Construction of freezing of gait questionnaire for patients with Parkinsonism. In: Parkinsonism & Related Disorders, (2000), 6: Giladi, N., Freezing of gait in PD; Prospective assessment in the DATATOP cohort. In: Neurology, (2001), 56: Giladi, N., et al., Freezing of gait in patients with advanced Parkinson s disease. In: J Neural Transm, (2001), 108:

15 42. Glickstein, M., J. Stein, Paradoxical movement in Parkinson s disease. In: Trends Neurosci, (1991), 14/11: Goede, C.J.T. de, et al., The Effects of Physical Therapy in Parkinson s Disease: A Research Synthesis. In: Arch Phys Med Rehab, (2001), 82: Goede, C.T. de, et al., Effecten van loopsnelheid en oefentherapie op de romprotatie van Parkinson patiënten tijdens het lopen op een lopende band: een cross-over trial. In: Vrije Universiteit, Faculty of Human Movement Sciences, Goede, C.T. de, et al., The effects of a physical therapy group training program for patients suffering from Parkinson s Disease: a randomized crossover trial. In: Vrije Universiteit, Faculty of Human Movement Sciences, Goldberg, G., Supplementary motor area structure and function: review and hypothesis. In: Behavioral and Brain Sciences, (1985), 8: Gray, P., K. Hildebrand, Fall risk factors in Parkinson s disease. In: J Neurosci Nurs, (2000), 32/4: Hallet, M., S. Kohoshbin, A physiological mechanism of bradykinesia. In: Brain, (1980), 103: Hanakawa, T., et al., Mechanisms underlying gait disturbance in Parkinson s disease. A single photon emission computered tomography study. In: Brain, (1999), 122: Handford, F., Parkinsonian Gait. In: Physiotherapy, (1986), 72/7: Himann, J.E., et al., Age-related changes in speed of walking. In: Medicine and Science in Sport and Exercise, (1988), 20/2: Hoehn, M.M., M.D. Yahr, Parkinsonism: onset, progression and mortality. In: Neurology, (1967), 17: Hsieh, S., et al., Object-based and location-based shifting of attention in Parkinson s disease. In: Percept Mot Skills, 85(3 Pt 2): Huxham, M.M., F. McGinley, Gait and geriatrics down under. In: Rehab Management International, (1998), 8(1):23-24, Iansek, R., J. Bradshaw, J. Philips, Interaction of the basal ganglia and supplementary motor area in the elaboration of movement. In: Glencross, D.J, J.P. Piek, eds, Motor control and sensory motor integration: issues and directions, Amsterdam: Elsevier 1995:

16 56. Jankovic, J., et al., Gait in parkinson disease and related disorders 19 freezing of gait: clinical review. In: Advances in neurology, (2001), 87: Jones, D., R.B. Godwin-Austen, Parkinson s Disease. In: M. Strokes, Neurological Physiotherapy, Mosby, Kemoun, G., L. Defebvre, Troubles de la marche dans la maladie de Parkinson; Description clinique, analyse de la posture, de l initiation et de la marche stabilisée. In: Presse Médicale, (2001), 30/9: Kemoun, G., L. Defebvre, Troubles de la marche dans la maladie de Parkinson; Enrages cinétiques et chutes: prise en charge thérapeutique. In: Presse Med, (2001), 30/9: Knuttson, E., An analysis of parkinsonian gait. In: Brain, (1972), 95: Kompoliti, K., et al., On freezing in Parkinson s disease: resistance to visual cue walking devices. In: Movement Disorders, (2000), 15/2: Kritikos, A., et al., Contigent and non-contigent auditory cueing in Parkinson s Disease. In: Neuropsychologia, (1995), 33/10: Lamberti, P., et al., Freezing gait in Parkinson s disease. In: Eur Neurol, (1997), 38: Lewis, G.N., W.D. Byblow, S.E. Walt, Stride length regulation in Parkinson s disease: the use of extrinsic, visual cues. In: Brain, (2000), 123: Marchese, R., et al., The Role of Sensory Cues in the Rehabilitation of Parkinsonian Patients: A comparison of Two Physical Therapy Protocols. In: Movement Disorders, (2000), 15/5: Marsden, C.D.; The mysterious motor function of the basal ganglia: the Robert Wartenberg lecture ; In: Neurology; (1982); 32: Marsden, C.D., Slowness of movement in Parkinson s disease. In: Movement Disorders, (1989), 4(suppl):s26-s Martin, J.P.; Locomotion in the basal ganglia ; In: The basal ganglia and posture; (1967); London; Pitman Medical Publishing Co; Masterman, D.L., J.L. Cummings, Parkinson's disease update. Part I: clinical features, neuropathology, and treatment. In: Clinical Geriatrics, (1998), 6(2):

17 70. McIntosh, G.C., et al., Rhytmic auditory-motor facilitation of gait patterns in patients with Parkinson s disease. In: Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry (1997), 62: Miyazaki, S., Long-term Unrestraines Measurement of Stride Length and Walking Velocity Utilizing a Piezoelectric Gyroscope. In: IEEE Transactions on Biomedical Engineering (1997), 44/8: Morris, M.E., et al., The pathogenesis of gait hypokinesia in Parkinson s disease. In: Brain, (1994a), 117: Morris, M.E., R. Iansek, J.J. Summers, Motor control considerations for the rehabilitation of gait in Parkinson s disease. In: Glencross, D.J, J.P. Piek, eds, Motor control and sensory motor integration: issues and directions, Amsterdam: Elsevier, 1995; Morris, M.E., et al., Stride length regulation in Parkinson s disease, Normalization strategies and underlying mechanisms. In: Brain, (1996), 119: Morris, M.E., et al., Abnormalities in the stride length-cadence relation in parkinsonian gait. In: Movement Disorders, (1998), 13: Morris, M.E., et al., Contraints on the kinetic, kinematic and spatiotemporal parameters of gait in Parkinson s disease, In: Human Movement Science, (1999), 18: Morris, M.E., Movement Disorders in People With Parkinson Disease: A Model for Physical Therapy. In: Physical Therapy, (2000), 80/6: Morris, M.E., The biomechanics and motor control of gait in Parkinson disease. In: Clinical biomechanics, (2001), 16/6: Müller, V., et al., Short-term effects of behavioral treatment on movement initiation and postural control in Parkinson s disease: a controlled clinical study. In: Movement Disorders, (1997), 12/3: Munneke, M., B.R. Bloem, the PROMISE study; Parkinson Rehabilitation Outcome; a Multicentre Intervention Study in Europe, june Nial, P, M.D. Quinn, Classification of fluctuations in patients with Parkinson s disease. In: Neurology, (1998), 52(suppl 2):s25-s Nieuwboer, A., et al., Is using a cue the clue to the treatment of freezing in Parkinson s disease. In: Physiotherapy Research International, (1997), 2/3: Nieuwboer, A., A frequency and correlation analysis of motor deficits in Parkinson patients. In: Disability and Rehabilitation, (1998), 20/4:

18 84. Nieuwboer, A., Functional disability and scope of rehabilitation in advances Parkinson s disease. Katholieke Universiteit Leuven, biomedical sciences, Nutt, J.G., et al., Human walking and higher-level gait disorders, particulary in the elderly. In: Neurology, (1993), 43: Oliveira, R.M., et al., Micrographia in Parkinson s disease: the effect of providing external cues. In: Journal of Neurology, Neurosurgery, and Psychiatry, (1997), 63: Ostrosky, K.M., et al., A Comparison of Gait Characteristics in Young and Old Subjects. In: Physical Therapy, (1994), 74/7: O Sullivan, J.D., et al., Gait Analysis in Patients With Parkinson s Disease and Motor Fluctuations: Influence of Levodopa and Comparison With Other Measures of Motor Function. In: Movement Disorders, (1998), 13/6: Parent, A., M. Lévesque, M. Parent, A re-evaluation of the current model of the basal ganglia. In: Parkinsonism and related disorders, (2001), 7: Patti, F., et al., Effects of Rehabilitation therapy on Parkinsonians disability and functional independence. In: Journal of Neurologic Rehabilitation, (1996), 10(4): Pearse, J.M.S., A walking aid for parkinsonian patients. In: The Lancet, (1992), 342: Philips, J.G., G.E. Stelmach, Parkinson s Disease and the Other Involuntary Movement Disorders of the Basal Ganglia. In: Ch.M. Fredericks, L.K. Saladin, Pathophysiology of the Motor systems; Principles & clinical presentations, F.A. Davis Company-Philidelphia, Plant, R., et al., Physiotherapy for People with Parkinson s disease: UK Best Practice, Short Report. Institute of Rehabilitation UK, Playford, E.D., Effect of a rehabilitation programme for patients with protracted Parkinson s disease: Perspectives on a treatment concept. In: Physiotherapy Research International (1997), 2(3): Prokop, T., M. Schubert, W. Berger, Visual influence on human locomotion; Modulation to changes in optic flow. In: Exp Brain Res, (1997), 114: Quinn, N.P., Classification of fluctuations in patients with Parkinson s disease. In: Neurology, (1998), 51 (2 suppl 2):S

19 97. RESCUE; Rehabilitation in Parkinson s Disease: Strategies for Cueing (part A) ; researchproposal European Commission, z.pl.; RESCUE; Rehabilitation in Parkinson s Disease: Strategies for Cueing (part B) ; researchproposal European Commission, z.pl.; RESCUE; Rehabilitation in Parkinson s Disease: Strategies for Cueing (part C) ; researchproposal European Commission, z.pl.; Rijk, M.C. de, et al., Prevalence of Parkinson s disease in Europe: A collaborative study of population-based cohorts. In: Neurology, (2000), 54(suppl 5):S21-S Ringendahl, H., T. Sierla, Freezing phenomenon in Parkinson disease. In: Fortschr Neurol Psychiatr, (1997), 65/10: Rose, J., J.G. Gamble, Human Walking, Williams & Wilkins, Baltimore, Maryland, U.S.A., Schrag, A., et al., How Does Parkinson s Disease Affect Quality of Life?: A Comparison With Quality of Life in the General Population. In: Movement Disorders, (2000), 15/6: Schwab, R.S., Akinesia in Parkinson s Disease. In: Neurology, (1959), 9: Scandalis, T.A., et al., Resistance training and gait function in patients with Parkinson s disease. In: Am J Phys Med Rehabil, (2001), 80/1: Siderawf, A., Parkinson Disease: Clinical Features, Epidemiology and Genetics. In: Neurologic Cinics, Movement Disorders, (2001), 19(3): Thaut, M.H., et al., Rhytmic Auditory Stimulation in Gait for Parkinson s Disease Patients. In: Movement Disorders, (1996), 2: Thaut, M.H., et al., RAS (Rhythmic Auditory Stimulation) in gait therapy, Colarado State University, Poudre Valley Hospital, Fort Collins Colorado, z.j Thompson, A.J., E.D. Playford, Rehabiltation for patients with Parkinson s disease. In: The Lancet, (2001), 357: Vidailhet, M., et al., The Bereitschaftpotential preceding simple foot movement and initiation of gait in Parkinson s disease. In: Neurology, (1993), 43: Vieregge, P., et al., Gait quantitation in Parkinson s disease locomotor disability and correlation to clinical rating scales. In: Journal of Neurel Transmission, (1997), 104:

20 112. Wagenaar, R.C., R.E.A. van Emmerik, Dynamics of pathological gait. In: Human Movement Science, (1994), 13: Wagenaar, R.C., R.E.A. van Emmerik, Effects of walking velocity on a relative phase dynamics in the trunk in human walking. In: Journal of Biomechanics, (1996), 9: Wall, J.C., et al., The kinematics of idiopathic gait disorder. A comparison with healthy young and elderly females. In: Scand J Rehabil Med, (1991), 23: Weissenborn, S., The effect of using a two-step verbal cue to a visual target above eye level on the parkinsonian gait: a case study. In: Physiotherapy, (1993), 71/1: Wichmann, T., M.R., de Long, Pathophysiology of Parkinsonian Motor Abnormalities. In: Advances in Neurology, (1993), 60: Winter, D.A., Biomechanics of normal and pathological gait: implications for understanding human motor control. In: Journal of Motor Behavior, (1989), 21: Winter, D.A., et al., Biomechanical Walking Pattern Changes in the Fit and Healthy Elderly. In: Physical Therapy, (1990), 70/6: Wolters, E.Ch., Verstilde beweging in beroering: perspectieven voor de ziekte van Parkinson. Vrije Universiteit, Amsterdam, juni

21 APPENDIX A. METHODOLOGISCHE SCORELIJST Gebruiksaanwijzing De onder de A tot en met G genoemde punten kunnen elk 1 punt scoren, tenzij anders vermeld, indien men ja antwoordt op die stelling. 0 punten worden toegekend indien men nee antwoordt. Scorelijst A. RANDOMISATIE- C.Q. MATCHINGPROCEDURE 1 True-experimenteel Quasi-experimenteel Pre-experimenteel scoren op A1 scoren op A2 ga verder bij C ga verder bij B ga verder bij B A.1 RANDOMISATIE A.1.1 De proefpersonen zijn random 2 toegewezen aan een groep A.1.2 De randomisatieprocedure is beschreven A.1.3 Relevante patiënten karakteristieken (leeftijd, aantal jaren Parkinson, ADL en medicatie) van de experimentele- en controlegroep zijn niet statistisch significant verschillend A.2 MATCHEN A.2.1 Er is gematched op leeftijd en het aantal jaren Parkinson 3 A.2.2 Er is gematched op ADL en medicatie 3 A.2.3 Relevante patiënten karakteristieken (leeftijd, aantal jaren Parkinson, ADL en medicatie) van de experimentele- en controlegroep zijn niet statistisch significant verschillend B. BLINDERINGSPROCEDURE 4 B.1.1 Observators zijn niet op de hoogte welke proefpersonen aan welke groep (experimentele- / controlegroep) zijn toegewezen B.1.2 Degene die de statistische analyse uitvoeren zijn niet op de hoogte welke proefpersonen aan welke groep (experimentele- / controlegroep) zijn toegewezen B.1.3 Proefpersonen zijn naïef gehouden ten opzichte van de experimentele behandeling B.1.4 Na afloop van het onderzoek is gecontroleerd of de blinderingsprocedure geslaagd is C. DROP-OUTS EN INTENTION-TO-TREAT ANALYSE C.1.1 Het aantal drop-outs wordt vermeld van zowel de experimentele- als de controlegroep 5 C.1.2 Het aantal intercurrent drop-outs wordt per groep apart beschreven C.1.3 Intention-to-treat analyse wordt toegepast 21

22 D. MEETITRUMENTEN D.1.1 De intra- en interbeoodelaarsbetrouwbaarheid van de meetinstrumenten worden beschreven door de auteur of er wordt verwezen naar onderzoek m.b.t de uitkomstparameters D.1.2. Er is een vergelijking gemaakt met de gouden standaard of andere meetinstrumenten met dezelfde modaliteit D.1.3. De test-hertest correlatie coëfficient is statistisch significant (p-waarde) en wordt beschreven door de auteur of er wordt verwezen naar onderzoek m.b.t de test- hertest correlatie coëfficient E. STATISTISCHE PROCEDURE E.1.1 Het gemiddelde en de Standaard Deviatie van baseline en postexperimentele metingen zijn vermeld E.1.2 De p-waarde van de uitkomsten binnen het onderzoek wordt vermeld F. CONTROLE COÏNTERVENTIE F.1.1 Andere coïnterventies die leiden tot systematische verschillen tussen groepen worden vermeld en vermeden F.1.2 Toegevoegde (medische) interventies zijn beschreven en er zijn geen statistisch significante verschillen tussen de groepen aanwezig G. CONTROLE DOSERING THERAPIE G.1.1 De behandeltijd (in uren/minuten), frequentie voor zowel experimentele- en controlegroep zijn vooraf vastgesteld 6 G.1.2 De soort oefening(en) en dosering van de oefening(en) voor zowel experimentele- en controlegroep zijn vooraf vastgesteld 7 G.1.3 De daadwerkelijke behandeltijd (in uren/minuten), frequentie voor zowel experimentele- en controlegroep worden genoemd G.1.4 De daadwerkelijk uitgevoerde soort oefening(en) en dosering van de oefening(en) voor zowel experimentele- en controlegroep worden genoemd G.1.5 Er is sprake van controle op systematische effecten van de ene interventie op de andere 8 1 True-experimenteel: experimenteel ontwerp, waarbij in ieder geval wordt gerandomiseerd Quasi-experimenteel: experimenteel ontwerp waarbij de te vergelijken groepen niet volgens toeval worden samengesteld, maar er sprake is van matching Pre-experimenteel: er is geen sprake van randomisatie, er is geen controlegroep uit dezelfde populatie 2 Randomiseren: indeling van proefpersonen (experimentele- en controlegroep) volgens een toevalsproces (random number table, coin tossing, computer random numbers of shuffling) 3 Alleen een punt toekennen indien alle genoemde items worden gematched 4 Op B.1.1 t/m B.1.4 kan op elk item een ½ punt gescoord worden, in totaal voor B 2 punten 5 Ook scoren indien het onderzoek alleen een experimentelegroep bevat 6 Een ½ punt toekennen indien volledig vermeld 7 Een ½ punt toekennen indien volledig vermeld 8 Er kan hier bijvoorbeeld gedacht worden aan randomisatie volgorde cueing, vermoeidheid 22

23 APPENDIX B. TOELICHTING EN AFSPRAKEN OMTREND HET GEBRUIK VAN DE METHODOLOGISCHE SCORELIJST A.1.3 Wanneer de gegevens aanwezig zijn die nodig zijn voor het berekenen van de significantie, maar de significantie is niet berekend: scoren indien er na berekening geen sprake is van statistische significantie. B. De punten waarop gescoord wordt (B.1.1 t/m B.1.4) moeten expliciet vermeld staan in de tekst om een punt te krijgen. E.1.1 E.1.2 Er worden alleen punten toegekend indien het gemiddelde en de SD van baseline en post-experimentele metingen volledig zijn vermeld. Wanneer een gedeelte van de metingen een gemiddelde en SD heeft, worden er geen punten toegekend, maar in een voetnoot wordt gemeld dat gemiddelde en SD gedeeltelijk zijn genoemd. Hierbij geldt hetzelfde als bij E.1.1 D. Er wordt alleen een punt toegekend indien: er minimaal wordt verwezen en in de verwijzing moet de betrouwbaarheid staan van alle beteffende meetinstrumenten. Indien er geen punt wordt toegekend, komt er in de voetnoot te staan of er gedeeltelijk of helemaal niet wordt voldaan aan de eis. G.1.1 Wordt opgesplitst: - De behandeltijd (in uren/minuten) en frequentie voor zowel experimentele- als controlegroep zijn vooraf vastgesteld - De frequentie, soort oefening(en) en dosering van de oefening(en) voor zowel experimentele- als controlegroep zijn vooraf vastgesteld Op beide punten kan ½ punt worden gescoord, dus in totaal kan er op G nog steeds 3 punten worden gescoord. 23

24 TABEL 1A. OVERZICHT METHODOLOGISCHE SCORES: TRUE-EXPERIMENTEEL A B C D E F G Totaal 1 2 Referentie Score De Goede et al., 2001* ½ ½ ½ ½ ½ 0 10 ½ Thaut et al., ½ ½ ½ ½ 0 6 Totaal aantal Η per item Afkortingen: A, randomisatie- c.q. matchingprocedure; B, blinderingsprocedure; C, drop-outs en intention-to-treat analyse; D, meetinstrumenten; E, statistische procedure; F, controle coïnterventie; G, controle dosering therapie; 1 of ½, ja; 0, nee / niet genoemd; * cueing is een onderdeel van een fysiotherapie programma 24

25 TABEL 1B. OVERZICHT METHODOLOGISCHE SCORES: PRÉ-EXPERIMENTEEL A B C D E F G Totaal 1 2 Referentie Score Azulay et al., Azulay et al., ½ ½ ½ ½ 1 6 Bagley et al., ½ ½ ½ ½ 0 6 Ebersbach et al., ½ ½ ½ ½ 0 7 Enzensberger et al., ½ ½ ½ ½ 1 5 Kompoliti et al., ½ ½ ½ ½ 1 6 Lewis et al., ½ ½ ½ ½ 1 7 McIntosh et al., ½ ½ ½ ½ 0 5 Morris et al., ½ ½ ½ ½ 0 7 Morris et al., ½ ½ ½ ½ 1 7 Morris et al., 1999* ½ ½ ½ ½ 0 3 Weissenborn, 1993* ½ ½ ½ ½ 0 2 Totaal aantal Η per item Afkortingen: A, randomisatie- c.q. matchingprocedure; B, blinderingsprocedure; C, drop-outs en intention-to-treat analyse; D, meetinstrumenten; E, statistische procedure; F, controle coïnterventie; G, controle dosering therapie; 1 of ½, ja; 0, nee / niet genoemd; *=single subject design. 1. Betreffende heel G: gedeeltelijk beschreven: wel soort oefening, dosering niet volledig; wel frequentie (1x), geen behandeltijd 2. E.1.1: Niet volledig; niet van alle baseline en post-experimentele metingen zijn het gemiddelde en de SD genoemd F.1.1: Naast de verschillende cueingvormen wordt ook gebruik gemaakt van een verschillend beats per minute 3. E.1.1: Het gemiddelde wordt genoemd, de SD niet 4. F.1.2: Er is geen sprake van motorische fluctuaties 25

26 TABEL 2A. OVERZICHT ARTIKELEN: TRUE EXPERIMENTEEL referentie E (n) C (n) geslacht (V / M) leeftijd (jaar) ziekteduur PD (jaar) H&Y score medicatie overige karakteristieken soort cueing De Goede et 13 7 / ± 9.1 ng 2.6 ± ± 269 mg visueel al* 18 3 / ± ± ± 269 mg auditief L-dopa test ON / OFF ng parameters UPDRS SIP CLS Schredelengte bij CLS romprotatie bij CLS romprotatie bij verschillende loopsnelheden Thaut et al* 1996 EX 15 SPT 11 NT 11 5 / 10 3 / 8 3 / 8 69 ± 8 74 ± 3 71 ± ± ± ± carbidopa / L- dopa; selegiline / carbidopa en L- dopa 4.5! 0.4! 2.6! auditief min na inname eerste ochtend medicatie snelheid kadans schredelengte EMG E (n) / C (n)=aantal proefpersonen in experiment- / controlegroep; V / M=vrouw / man; PD=ziekte van Parkinson; H&Y=Hoehn en Yahr; *=cueing onderdeel van (fysiotherapie) revalidatie programma; =randomized crossover trial; ng=niet genoemd; UPDRS=Unified Parkinson s Disease Rating Scale; SIP=Sickness Impact Profile; mg=miligram; CLS=Comfortabele Loopsnelheid; WAIS-R=Wechsler Adult Intelligence Scale- Revised; AJFE=aantal jaren formele educatie; BDI=beck depression inventory; ADL=activiteiten dagelijks leven; EX=expeirmentgroep; SPT=self (internally)-paced group; NT=no-trianing group;!= gerapporteerde valincidenten afgelopen 12 mnd per individu; T=treated; U=untreated 26

27 TABEL 2B. OVERZICHT ARTIKELEN: PRÉ-EXPERIMENTEEL referentie E (n) geslacht (V / M) leeftijd (jaar) ziekteduur PD (jaar) H&Y score medicatie overige karakteristieken soort cueing Azulay et al / (45- visueel ) 6.9 (1-10) 2 Η I 5 Η II 6 Η III L-dopa en dopaminerge agonisten: ng 11 Η bilateraal 2 Η dyskinesie 3 Η freezing bij ganginitiëring test ON / OFF s ochtends alvorens inname medicatie, minimaal 12h na laatste inname; OFF 45 min na inname van 100 mg L-dopa + 25 mg bezeraside; ON parameters schredelengte schredetijd snelheid MPF bewegingsuitslag heup, knie en enkel Azulay et al / ± Η II 5 Η III ng visueel minimaal 12h zonder medicatie; OFF loopsnelheid schredelengte kadans relatieve BPF duur BPF MPF pas breedte schrede duur zwaai snelheid voorste staplengte zwaai % stand % zwaai duur stand duur Bagley et al / (69-88) - - ng mild-matige gangdysfunctie 64m gaan zonder hulpmiddelen of assistentie visueel In 2 e h postmedicamenteus; ON relatieve snelheid relatieve schredelengte schredetijd staplengte kadans BPF duur (%) MPF duur (%) Ebersbach et al PDm 9 PDdn 60.6 ± ± / 3 3 / 6 21 ± 6.2 mnd 18 ± 7.0 mnd <2 <2 zie tabel 2 van het artikel UPDRS 6.2 ± ± 6.5 auditief ON BPF % cyclus staplengte schredetijd 27

28 referentie E (n) geslacht (V / M) leeftijd (jaar) ziekteduur PD (jaar) H&Y score medicatie overige karakteristieken soort cueing test ON / OFF parameters Enzensberger et al PD 12 PD+ 3 / 7 5 / Medica-menteuze combinatietherapie. L-dopa mg/dag mg/dag patiënten staan overwegend positief t.a.v. de therapie weinig met muziektherapie in aanraking gekomen auditief tactiel ON snelheid (met / zonder metronoom) tijd (met / zonder metronoom) kadans aantal freezing episodes Kompoliti et al ± ± ng UPDRS ± (ON) ambulante patiënten motorische fluctuaties en ON freezing visueel ON (UPDRS motorisch vastgesteld wanneer ON, op de testdag) tijd aantal freezing episodes ratio van looptijd en aantal freezing episodes Lewis et al / ± ± ± 0.8 ng lengte 1.69 ± 0.09 m visueel Door patiënten zelfgediagnosticeerde ON periode, 20min postmedicamenteus loopsnelheid schredelengte kadans beweginsuitslag heup, knie, enkel rompflexie bekkenrotatie EMG McIntosh et al ON 10 OFF 6 / 15 4 / 6 71± 4 73 ± / 4 Η II 10 / 6 Η III 3 / 6 Η IV ON: sinemet of sinemet / eldepryl: ng - auditief ON: 60-90min postmedicamenteus OFF: 24h postmedicamenteus loopsnelheid schredelengte schrede asymmetrie kadans Morris et al S1: 22 S2: 18 S3: 12 S1: 9 / 13 S2: - S3: 7 / 5 S1: 75.8 S2: - S3: S1: 3.04 S2: 3.04 S3: 2.5 Verschillend per patiënt Webster score S1: S2: S3: 15.9 visueel auditief s ochtends 0.5-3h postmedicamenteus (1.5 ± 0.88h); ON loopsnelheid kadans schredelengte 28