Struycken Unger Mentzel.

Transcriptie

1 Iconen van de post 1981 beatrixpostzegel Struycken Unger Mentzel Ter ere van de inhuldiging van koningin Beatrix in 1980 verschijnt in 1981 de Beatrixzegel. De postzegels zijn het resultaat van een succesvolle samenwerking tussen kunstenaar Peter Struycken, typograaf Gerard Unger en fotograaf Vincent Mentzel. EIGENSCHAPPEN materiaal fosforescerend papier techniek autotypische diepdruk afmeting 2,08 x 2,53 x 2,08 type synthetische gom druk Kon. Joh. Enschedé Security Print, Haarlem waarde 65 cent in gebruik vanaf 1981 oplage STRUYCKEN Van 1957 tot 1962 studeert Peter Struycken (1939) aan de Koninklijke Academie van Beeldende Kunsten in Den Haag. Twee jaar na het behalen van zijn diploma gaat hij tot 1976 lesgeven aan de Academie voor Beeldende Kunsten en Kunstnijverheid in Arnhem. In zijn lessen behandelt hij de onderlinge relatie tussen kleur en vorm in zowel twee- als driedimensionale objecten. In 1966 richt Struycken samen met Berend Hendriks de afdeling 'Monumentaal Nieuwe Stijl' op. De laatste decennia heeft Struycken naast zijn vrije werk veel kunstopdrachten in de openbare ruimte uitgevoerd. Struycken onderzoekt de complexiteit, structuur en verandering van plaats en kleur. De computer is hierbij zijn belangrijkste hulpmiddel. UNGER Gerard Unger (1942) krijgt zijn opleiding tot grafisch vormgever en typograaf van 1963 tot 1967 aan de Gerrit Rietveld Academie te Amsterdam.

2 Unger werkt sinds 1975 als freelance ontwerper. Hij staat bekend als typograaf en letterontwerper en heeft onder meer de lettertypes Swift en Gulliver ontworpen. Daarnaast heeft Unger ook bewegwijzeringen, postzegels, munten, tijdschriften, kranten, boeken en logo's ontworpen. Naast zijn werk als typograaf is hij ook docent aan de Universiteit Leiden en verricht hij onderzoek naar nieuwe grafische technieken en leesgedrag. Unger schreef onder andere het boek "Terwijl je leest". In 1984 krijgt Unger voor zijn gehele typografische oeuvre de H.N. Werkmanprijs MENTZEL Vincent Mentzel (1945) begint zijn opleiding aan de Academie van Beeldende Kunsten in Rotterdam. Nog voor het behalen van zijn diploma houdt Mentzel zijn opleiding voor gezien en wordt hij van 1967 tot 1969 de assistent van theaterfotografe Maria Austria. Sinds 1973 is hij in dienst van 'NRC Handelsblad' als staffotograaf. Het werk van Mentzel is met verschillende prijzen bekroond, waaronder de Zilveren Camera en de World Press Photo. Mentzel is bij meerdere stichtingen en instellingen betrokken als bestuurslid. SCHETSEN Ontwerpschetsen van Peter Struycken voor de beatrixpostzegel uit TOTSTANDKOMING VAN ZEGEL Prijsvraag De Beatrixpostzegel is het resultaat van een prijsvraag waarvoor twee ontwerpers en twee kunstenaars zijn gevraagd: Walter Nikkels, Jaap Drupsteen, Marte Röling en Peter Struycken. De ontwerpers en kunstenaars moesten voor hun ontwerp voor de nieuwe koninginnezegel gebruik maken van de door Vincent Mentzel gemaakte portetfoto's van koningin Beatrix (zie afbeelding). Bij het maken van deze foto's is prins Claus nauw betrokken geweest. Hij bepaalde de locatie en heeft geholpen bij het uitkiezen van de kleding. Mona Lisa-achtige Beatrix Mona Lisa-achtige Beatrix "Het resultaat was precies wat we [Prins Claus en Vincent Mentzel] in ons hoofd hadden: geen glamourfoto, maar een ontspannen, wat geheimzinnige, Mona Lisaachtige Beatrix", aldus Mentzel. De Dienst Esthetische Vormgeving van de PTT gaf de voorkeur aan het ontwerp van Struycken. Dit omdat dit ontwerp het portret van koningin Beatrix afstandelijk benaderde. Ook waardeerde de Dienst het innovatieve karakter van de technische uitwerking.

3 Toch Strycken Na een lange bespreking kiest de top van de PTT voor een andere zegel. De staatsecretaris van het ministerie van Verkeer en Waterstaat had weer een andere favoriet. Maar onder goedkeuring van de koningin gaat de opdracht uiteindelijk toch naar Struycken. Struycken heeft het portret in samenwerking met twee ingenieurs van de Technische Universiteit gedigitaliseerd. Verschillende bewerkingen van dit gedigitaliseerde beeld hebben vervolgens geleid tot een puntenpatroon met een chaotisch raster. Gerard Unger is door Struycken benaderd om de typografie in het puntenraster in te passen. Paul Hefting in gesprek met Peter Struycken Het maken van een koninginnezegel is in wezen een eenvoudige opdracht: het bijeenbrengen van drie elementen, namelijk het portret van het Staatshoofd, de waardeaanduiding en het woord Nederland. Betekende die opdracht voor jou een uitdaging om van die zegel iets anders te maken dan er tot nu toe op dit gebied is verschenen? Wat betekent voor jou het afbeelden van een Staatshoofd op een postzegel? S. De afbeelding van het Staatshoofd op een postzegel maakt het tot een waardepapier; dat hoort voor mij bij de conventie. Dat ligt vast. Het maken van deze zegel betekende voor mij een uitdaging in zoverre dat ik in mijn eigen werk geïnteresseerde ben in abstracte structuren en niet in voorstellingen, die zijn afgeleid van de zichtbare werkelijkheid. Ik moest hier naar een combinatie toe van een abstracte structuur en een voorstelling. Ik heb duidelijk uiteengezet in mijn verklaring over de zegel (zie verderop), wat dit voor mij betekende. Heb je daarin ook betrokken, hoe men in het algemeen over het Staatshoofd denkt? S. Ja, de koningin zal een van de mensen zijn in Nederland, over wie bij iedereen wel een opinie bestaat. En dat maakt haar uniek. Ik denk niet dat er een tweede persoon te bedenken is - of het zou haar moeder moeten zijn - over wie zoveel mensen een oordeel hebben. Dat maakt haar heel bijzonder: zaken of personen waarvoor en over wie iedereen een mening heeft, die zijn er bijna niet. Dat maakt iets heel zeldzaam. En dan doet het er niet toe of die meningen positief of negatief zijn. Het gaat er om dat die veelheid van betekenissen bestaat. Ik vind dat dit ook voor de kunst opgaat: naarmate een werk meer betekenissen oproept, wordt het werk automatisch belangrijker. Als het namelijk geen aanleiding geeft tot meningsvorming, dan bestaat het nauwelijks. Naarmate het aantal meningen, en de diversiteit en de genuanceerdheid hierin en eventueel de uitwisseling van meningen, toeneemt, geeft dat aan dat het onderwerp van belang is. Bij de beeldende kunst gaat het ook om het geven van een opinie over de werkelijkheid, door de kunstenaar, en naar aanleiding daarvan komen meningen los en naarmate die

4 meningen meer gestructureerd zijn, van verschillende aard zijn, neemt de betekenis van de opinie, die in het kunstwerk is vervat en daarmee ook de betekenis van het kunstwerk zelf toe. Als het kunstwerk geen reacties oproept, heeft het geen betekenis. Maar het hangt er toch van af hoe die reacties zijn en wie ze geeft. Het gaat toch ook om de inhoud van die meningen? S. Het gaat hier niet om een eenvoudige, enkelvoudige reacties, maar om die welke zelf weer discussies oproepen en daardoor een structuur krijgen. De inhoud van die reacties vind ik niet belangrijk, alleen de structuur ervan. Het alleen maar "ja of nee" heeft geen structuur en daarmee geen betekenis. Het gaat wel om de kwaliteit, de genuanceerdheid en de diversiteit van de discussies. Die geven de betekenis aan het werk of aan de persoon. Wil je dit betekenisvolle van het Staatshoofd ook in je zegel tot uitdrukking brengen? S. Nee, dat absoluut unieke wat het koningsschap met zich meebrengt, dat uitzonderlijke is iets dat ver af staat van mijn werk. Daarin richt ik mij niet op de werkelijkheid en op die onderwerpen, die zo breed in de belangstelling staan, maar ik erken dit unieke wel als een cultureel feit. In mijn eigen werk gaat het om abstracte gegevens, om structuren, complexiteit, om veranderin en die uitgangspunten verbind ik nu, voor één keer, met dat absoluut uniek en volstrekt on-abstracte. Dat trekt me aan. Met een structuur van punten maak je hier een afbeelding? S. Afstanden tussen punten, de afstandsverhoudingen betekenen voor mij een minimaal gegeven, dat geen betekenis in zich draagt. Het is een onaanzienlijk materiaal, maar je kunt er heel veel mee doen, zoals blijkt. Het betekenisvolle portret wordt hier opgebouwd uit de minst betekenisvolle elementen. Die combinatie te vinden was voor mij de drijfveer om deze zegel te maken. Bij het ontwerp voegde ik de volgende verklaring: "Als ontwerper van de koninginnezegel heb ik met twee belangrijke gegevens te maken. Het portret van de koningin en de vormgeving van de zegel. Het portret roept het beeld op van koningin Beatrix en daarmee de veelheid van waarden, die bij de bevolking van Nederland leven met betrekking tot persoon en Staatshoofd. Het is een betekenisvol beeld. Voor de vormgeving van de zegel en in het bijzonder het portretgedeelte gebruik ik de minst associatieve en op zich minst betekenisvolle middelen die ik ken: afstanden tussen punten. In het algemeen kunnen door verlichtingen en verspreiding door punten visuele beelden gemaakt worden, die aan het verschil in dichtheid hun betekenis ontlenen zonder dat ze daarbij naar een werkelijkheid daar buiten verwijzen. Als vormgever boeit mij dat enkele van de ontelbaar mogelijke puntenbeelden gelijkenis vertonen met Beatrix en hierdoor een specifieke betekenis krijgt." Een ander aspect zijn de kleuren van de hele reeks van waarden, die zullen worden uitgegeven. Heb jij daar specifieke kleuren voor uitgezocht? S. Ik streef naar een lichte kleur als ondergrond met daar over heen het portret in een donkere kleur. Het gaat in de hele reeks om 16 kleuren en het lijkt me dan ook goed om die kleuren uit het hele spectrum te kiezen. Dan komt er meer samenhang tussen die kleuren, dan tot nu toe in de permanente zegels het geval was. Je treft er willekeurige, losse kleuren aan, soms enkele op een 'kluitje', maar ze vertonen geen duidelijke samenhang. Ik vind het merkwaardig dat daar zo weinig op is gelet in het verleden, tenzij er andere argumenten hebben gegolden; maar die ken ik niet. Ook in de serie cijferzegels bestaan er betrekkelijk weinig relaties

5 in het kleurbeeld. Het gaat daar meer om de leesbaarheid, om de helderheid, meer dan om een structureel gegeven, om de eigenschappen, die de kleuren onderling onderscheidbaar maakt. S. Ze hebben zich niet afgevraagd: hoe kan ik dit specifieke aspect (de kleur) formaliseren, zodat je de grootst mogelijke verschillen en daarmee de grootst mogelijke samenhang krijgt. Dat is iets wat mij direct aanspreekt en waarmee ik ook bezig ben. Ik breng er een bepaald systeem in waarbij ik streef naar een zo groot mogelijke spreiding van de kleuren. Het gaat immers om het grootst mogelijke onderscheid binnen een betrekkelijk kleine marge die bepaald wordt door een optisch "evenwicht" van de donkere maar transparante kop en de witte, uitgespaarde letters met de achtergrondkleur. Welke kleuren er dan uiteindelijk de beste blijken te zijn, is mij om het even. Ik heb geen voorkeur voor afzonderlijke kleuren, alleen de samenhang interesseert me.' Uit het boek 'Nederlandse koning- en koninginnezegels van 1852 tot en met 1981' uit 1982 van Paul Hefting. Walter Nikkels over zijn ontwerp 'Bij het maken van deze zegel interesseerde mij vooral ook de typografische kant van het ontwerp. Vanaf het begin ben ik heel intensief met de belettering van de zegel bezig geweest. Het portret van de koningin zou voor mij een element in dat totaalbeeld moeten zijn. Dat portret zag ik niet als het belangrijkste element. Ik ben steeds bezig geweest met de hele architectuur van de zegel, belettering en illustratie. In de geschiedenis van de zegels met het portret van het Staatshoofd vind je telkens weer de relatie met de beeldenaar van de munt, ook nog in het portret van koningin uit 1913, ontworpen door De Bazel, of in andere ontwerpen van bijvoorbeeld Lebeau (cijferzegel 1924). Dat is een heel bijzonder aspect van de Nederlandse postzegels van die tijd. Dat aspect vind je in mijn schets-ontwerpen terug: het werken met de belettering van het woord Nederland en van de waardeaanduiding, zonder daarin echter sierende elementen in te voegen of er een ornamentaal karakter aan te geven. Voor het portret heb ik de fotografie gebruikt, zonder daarin veel te vervormen. Dat portret is steeds - in al mijn ontwerpen - relatief klein toegepast in verhouding tot het totale formaat van de zegel. Daarmee wilde ik het gebeuren van de beeltenis van de koningin iets relativeren ten opzichte van de belettering, zo dat portret en typografie Uit het vele fotomateriaal van Vincent Mentzel heb ik twee portretten gekozen die ik wilde gebruiken en wel vanuit een persoonlijke visie. Dus niet zoiets als: "wat een aardige foto van Beatrix en daarbij probeer ik een passende belettering te vinden". Nee, eigenlijk wist ik al vóórdat ik het materiaal kreeg, wat voor soort portret ik ongeveer wilde. Vaag speelden daarbij herinneringen aan door mij zeer bewonderde renaissanceportretten. Het (profil) portret van een vrouw door Pollaiuolo in de National- Galerie in Berlijn of nog sterker het portret door Ghirlandaio in de collectie Thyssen. Dat profil-portret - van een prinses? - met die gele, geornamenteerde kleding, heel precies geschilderd, is een absoluut moment, tijdloos. Het straalt een ongelooflijke voornaamheid uit; daar ben ik in zekere zin vanuit gegaan. Naar een dergelijke foto heb ik ook gezocht in het materiaal van Vincent Mentzel. Maar in enkele voorstudies heb ik

6 ook gewerkt met een en-face portret omdat bij enkele oplossingen de koningin - en profil - naar het waardecijfer kijkt, dat voorkom je dan bij een en-face portret. Waar ik ook mee bezig ben geweest is het kader en wel met het woord Nederland, dat ik op een nogal ongebruikelijk wijze uiteen laat vallen in twee delen: Neder-verticaal en land-horizontaal. Bij één ontwerp heb ik onderzocht hoe het werkt, wanneer je die twee delen zou herhalen en als een soort raster als achtergrond zou gebruiken, waarmee je ook het aspect van de postzegel als waardepapier kunt versterken. Het onderzoek naar die rasterwerking heeft me steeds erg geboeid, maar je hebt er erg veel tijd voor nodig om tot een goede oplossing te komen. Je zou daarin ook proeven moeten nemen met de nieuwe technieken van fotografisch zetten. Op zich is dat heel spannend om een naturalistisch portret te plaatsen tegen deze nogal abstracte rasterachtergrond. Het ontwerp dat ik uiteindelijk inzond was voor mij het meest voltooide; ik vond het niet het meest intrigerende ontwerp. Wat mij bij de Amerikaanse postzegels - die ik overigens niet zo compleet ken - altijd opvalt is, dat ze in bepaalde zegels heel ingehouden zijn: je ziet een portretje van Lincoln met alleen maar een cijfer, heel plat, heel gewoon, heel direct, zoiets wat ook bv. Sandberg had met zijn ontwerp voor de Nederlandse cijferzegels, die niet zijn uitgevoerd. Als ontwerper denk je altijd over de vrag of je het absolute moment kunt bereiken, het moment van "Dat is het!". Zoals Piet Zwart zijn naam schreef: een P en een zwart vierkant erachter. Zo'n heldere oplossing te vinden, ook voor dat kleine stukje papier van de postzegel, dat heeft me steeds geïntrigeerd. Ik heb bijvoorbeeld ook gedacht aan de afkorting NL voor Nederland, maar iedereen denkt dan meteen aan een auto. Dat is uitgesloten: in Amerika dat wel. De afkorting USA is daar heel duidelijk. Wat de kleur betreft van de verschillende zegels met de vereiste waardeaanduidingen heb ik gekeken naar de verschillende percentages, omdat als je werkelijk een goed zegel hebt ontworpen dan doet die kleur er ook niet zoveel toe, als je er maar een bepaalde kracht in brengt om de leesbaarheid te garanderen. Maar ik had niet een bepaald kleurenschema in mijn hoofd, een van de voren bepaalde reeks. Je hebt natuurlijk niet alles zo van te voren vastgelegd. Je werkt ook onder een zekere druk, omdat het niet de eerste de beste opdracht is. Je bereikt in het eerste begin, bij het schetsen een zekere frisheid en die is in een later stadium moeilijk te handhaven. De moeilijkheidsgraad van zo'n opgave speelt steeds een zekere rol. Het valt mij op dat je bij dingen die je om vijf voor zes maakt, omdat ze om zes uur op de post moeten, plotseling een aantal beslissingen durft te nemen, waar je normaal heel lang over doet. Het is ook een moeilijke opgave omdat het formaat van deze zegel veel kleiner is dan het formaat van andere, voor bijzondere gelegenheden uitgegeven zegels. Het is toch merkwaardig dat het formaat ook een rol speelt. Bovendien moet je in één kleur werken, per zegel. Dat zijn allemaal beperkingen. En het portret is nu eenmaal een vast gegeven. Wel heb ik over het voorstel gedacht het portret periodiek te vernieuwen, je zou daarmee het probleem van een zekere gedateerdheid ondervangen. Vandaar - nogmaals - mijn voorkeur voor de gelijkwaardigheid van het portret en de belettering van de zegel. Want natuurlijk, wanneer je over het "Staatshoofd", spreekt roept dat een bepaalde distantie op, en dat is ook in de opvatting over het afbeelden van het Staatshoofd terug te vinden bij de Nederlandse koning- en koninginnezegelskoningin

7 In de fotografie kennen we een type foto dat in de registratie van het moment, naast de herkenbaarheid van het subjectieve, een algemenere betekenis krijgt doordat we in de visie van de betreffende fotograaf (vaak een amateur; 'artistieke' foto's zijn vaak sneller gedateerd) en het resultaat, de foto, een algemeen menselijke visie herkennen. Het door mij toegepaste amateurkiekje van Anne Frank, op de bezettingszegel, is zo'n foto. Het afgebeelde meisje is Anne Frank, maar tegelijk is dat meisjesportret inwisselbaar voor ontelbare andere, haast stereotiepe foto's van meisjes op hoogtijdagen of vakanties. Daarom is de werking van dat bewuste portretje ook zo sterk; het had ieder meisje kunnen zijn. Bij de koninginnezegel - heb ik niet gezocht naar een bepaalde abstrahering van het portret, hoewel ik als ontwerper weet welke (magische) middelen je daarvoor kunt gebruiken, bv. rasters. Ik koos voor een fotografisch beeld met een algemene geldigheid, of zo je wilt, herkenbaarheid. Een soort prachtige pasfoto van onze koningin, Beatrix dus.' Juliana op de zegels van Hartz. Maar met die opvatting kon ik niets beginnen en ik ben daar ook niet op verder gegaan. Wat mij altijd wel geïntrigeerd heeft is de ornamentiek van dit soort zegels, bijvoorbeeld die van gelijkwaardig werden. maar anders dan vroeger wordt het beeld van de nú - van Beatrix - bepaald door haar fotografisch beeld zoals we dat door de media - TV, kranten en tijdschriften - te zien krijgen. Dát beeld speelt een rol en heeft een bepaalde functie, kennelijk. Die symbolische waarde, daar heb ik mijn twijfels over. Uit het boek 'Nederlandse koning- en koninginnezegels van 1852 tot en met 1981' uit 1982 van Paul Hefting. Foto: Ontwerp Walter Nikkels Paul Hefting in gesprek met Jaap Drupsteen 'Hoe heb je de opdracht om een nieuwe koninginnezegel te ontwerpen opgevat? D. Ik heb meestal de neiging om me aan de uitgangspunten van een opdracht te houden. Maar die waren nauwelijks omschreven, behalve de drie vaste gegevens, die op de zegel zichtbaar moeten zijn: het portret, het woord Nederland en de waardeaanduiding. Om meer met zo'n zegelte willen doen leek me niet goed, ook al omdat de koninklijke familie zelf zo gewoon mogelijk wil zijn en zich ontdoet van allerlei hoogwaardigheidssymbolen; om die dan weer op die zegel aan te brengen is wat overdreven. Ik heb er wel over gedacht want ik hou er wel van om concepten tamelijk traditioneel op te vatten: een koninginnezegel zou dan een voorname zegel moeten worden; maar alles wat er aan symboliek in dit opzicht bestaat of wat een zekere koninklijke kwaliteit heeft, heb ik tot nu toe alleen maar ironisch gebruikt. Ik zou dat ook niet serieus kunnen gebruiken. Heb je er over gedacht om die symboliek als een abstractie op te vatten? D. Abstracties in de communicatie vind ik langzamerhand heel vervelend. De stileerdrift, die ik gemakshalve altijd Zwitserse school noem, heeft zo om zich heen gegrepen dat

8 het gedevalueerd is, vastgelopen. Met dergelijk soort abstracties weet ik geen essentiële dingen meer te doen. Toch heb ik wel alle vormtechnische kwaliteiten, laat ik zeggen de "persoonlijke tekening" weggelaten, omdat het anders te "leuk" zou worden. Heb je daarmee dan toch niet een bepaalde "afstand" ingenomen? D. Voor mij was het probleem van het portret het belangrijkste. Ik heb eerst geprobeerd om dat portret te tekenen in mijn air-brush techniek. Dat werd komisch, omdat die techniek altijd een vertekening een ander licht werpt op het onderwerp; het uitgangspunt gaat er mee verloren. Als je het gedistingeerd wilt maken, kom je meteen in de sfeer van de mooie parfumdoos. Daarom heb ik het portret zo netjes mogelijk trachten aan te pakken. Ik heb daarvoor een foto van de koningin gebruikt, die ik zelf heb gemaakt en die ik heel geschikt vond voor dit doel. Bovendien was het een profiel-portret, want ik vind wel dat het profil vanzelf al een afstandelijkheid bezit, die voor zo'n zegel nodig is. Aan die traditie heb ik me gehouden. Ik heb de foto niet zo overgenomen; ik heb het wat vlakker gemaakt in de contrasten en ik heb er bovendien rekening mee gehouden dat het portret in verschillende kleuren - ook lichte tinten - zou worden gedrukt. Daarom heb ik ook twee versies van het portret gemaakt, een voor de donkere kleuren, de andere voor de lichte. Ook heb ik iets aan het kapsel gedaan om het in betere verhoudingen te brengen met het gezicht en met de compositie van het geheel. Met de belettering heb ik me erg ingehouden; ik heb een univers gebruikt, wat ik anders nooit doe. Het suggereert zakelijkheid en in dit geval had ik het gevoel dat ik er niet onderuit kon. En in die zin is het voor mij een hele moeilijke opdracht geweest. Ik hou meer van een beetje uitpakken. In zekere zin ben je dan toch met een abstrahering bezig geweest. D. Ja, maar minimaal. In het portret heb ik wel gestreefd naar een afstandelijkheid, naar het karakter van een symbool; maar het moest ook een duidelijk en naturalistisch portret zijn. Het is een zegel, die een drager is van het portret van het staatshoofd als symbool en ik vind dat daar een zekere mate van stilering bij hoort. Het heeft ook te maken met de traditie en ik heb niets tegen tradities. Die worden in deze tijd te veel achteloos opzij geschoven, maar als tradities niet storend werken of mensen in hun vrijheid van leven of in hun geluk beperken, dan is er niets op tegen. En je hebt nu meer mogelijkheden en middelen om die tradities vorm te geven en ik vind eigenlijk dat Peter Struycken daar het beste in is geslaagd. Hij heeft het portret in computer-punten vertaald en heeft daarmee een aantal problemen opgelost, die op den duur zullen optreden: het ouder worden van de koningin en het feit dat de essentie van het imago van de koningin minder zit in de exactheid van haar uiterlijk dan in haar manier van glimlachen. Dat beeld heeft het meest met haar te maken. Hoewel je details niet meer ziet is de indruk van haar gezicht in de zegel van Struycken heel goed naar voren gekomen. Voor mij was het een van de moeilijkste opdrachten, die ik ooit heb gehad. Vooral vanwege de tweeledigheid van zo'n zegel: het menselijk en het symbolische aspect.' Uit het boek 'Nederlandse koning- en koninginnezegels van 1852 tot en met 1981' uit 1982 van Paul Hefting. Foto: Ontwerp Jaap Drupsteen

9 Marte Röling over haar ontwerp 'Ik heb er heel lang over gedacht hoe ik de koningin het beste uit kon beelden, omdat ik haar een mooie jonge vrouw vind, maar ze is ook de koningin: een dubbelportret als het ware. Ik heb een groot aantal portrettekeningen gemaakt en eigenlijk kwam ik al heel snel op het soort ontwerp dat ik nu heb ingediend. Het is een heel open, "leeg", dat heel goed past in de traditie van alle koning- en koninginnezegels, die tot nu toe zijn uitgegeven. Dat wist ik niet, maar dat bleek toen iemand mij die hele reeks toonde. Natuurlijk heb ik "mijn" middelen er voor gebruikt, ander dan vroeger; maar toch, ik was verbaasd te zien hoe niet alleen het ontwerp in die traditie hoort, maar ook de kleuren, die ik voor de complete reeks had uitgekozen. Alleen het hard groen komt bij mij niet voor. Maar alle vroegere koninginnezegels zijn in de lijn gegraveerd op een witte ondergrond. Zo is bijvoorbeeld de zegel van Wilhelmina met hangend haar ook heel open, met een haast kant-achtige kwaliteit. Dat zit ook in mijn ontwerp en dat is ook de reden dat ik de proef graag in plaatdruk - waar de lijnen bijna in reliëf op het papier liggen - wilde hebben. De proeven zijn ook gemaakt. Prachtig! Het portret heb ik niet en-profil genomen, maar trois-quart en dat koos ik omdat het portret daardoor veel sprekender op haar lijkt. Het geeft ook net iets meer volheid dan het profiel. Je herkent haar beter, je ziet beter he ze is. Maar aan de andere kant vind ik dat mijn zegel een duidelijk tijdloos karakter heeft. Het ontwerp laat Beatrix zien en tegelijkertijd het Staatshoofd. Want haar persoonlijke kwaliteiten bepalen de wijze waarop zij vorm geeft aan het koningsschap. Het koningsschap is niet alleen een abstractie, maar het is ook iets waar een mens vorm aan moet geven. Daarom zijn haar persoonlijke kenmerken even belangrijk als het feit dat zij het Staatshoofd is. Dat maakte de opdracht ook zo interessant, dat je namelijk die twee dingen in één portret moest vatten. En ik vind dat ik daarin uitermate geslaagd ben. Een postzegel stelt bepaalde eisen: je hebt bepaalde vormen, afmetingen, vaste gegevens waarmee je moet werken. En bij zo'n koninginnezegel moet je rekening houden met die tweeledigheid: het individu en het Staatshoofd. Het zijn beperkingen, maar die heb je eigenlijk altijd. En iedereen, die goed is, kunstenaar of grafisch ontwerper, moet zoiets kunnen maken. En ik vind dat zo'n opdracht gegeven moet worden aan iemand die hele mooie dingen maakt. En of hij nu oud of jong is, altijd zal zijn ontwerp te plaatsen zijn in de tijd en ik denk dat alles wat goed is op dit moment ook later goed zal zijn, in een andere tijd. Bij elke opdracht voel ik me helemaal vrij - ondanks de beperkingen die er zijn - omdat de opdrachtgever mijn ontwerp kan accepteren of verwerpen. Ik maak de vorm, die ik op een grote muur of op een zegel van 2 bij 3 cm wil hebben. Dat formaat maakt trouwens niets uit. Het stelt eigenlijk dezelfde eisen, wat compositie, wat het evenwicht of wat de perfectie betreft.

10 Vaak maak ik veel verschillende ontwerpen, maar met deze zegel ben ik meteen met dit ontwerp begonnen en ik heb er zo lang aan doorgewerkt totdat de balans helemaal goed was tussen het gezicht, de letters en de waardecijfers. Er zit ook nog een schuine lijn in; die maakt het geheel nog mooier. Ik heb ook juist die openheid in het ontwerp willen bereiken, omdat ik over Nederland en ook over de koningin het gevoel heb dat we veel kanten op kunnen. Een "sterk" gevoel, maar ook "open", niet vastgelegd of dogmatisch. "Onderzoek alles en behoud het goede", dat is een uitspraak die bij mijn zegel past. Kritisch kijken met een open blik. Ik vind dat al die facetten ook in mijn ontwerp zitten. Daarbij ligt het ontwerp heel dicht bij mijn andere werk. Maar bij al die gedachten en ideeën, vind ik toch de vormgeving het belangrijkste. Het gaat om de vorm. En het is een uitdaging om iets te ontwerpen met heel weinig gegevens. Daarom vind ik het maken van postzegels ook erg leuk. En het is zeer jammer dat mijn ontwerp niet gekozen is; ik zie het als een gemiste kans voor Nederland. ' Uit het boek 'Nederlandse koning- en koninginnezegels van 1852 tot en met 1981' uit 1982 van Paul Hefting. Foto: Ontwerp Marte Röling OVER DE VORMGEVING 1980 TOT 1990 Wanneer in Nederland de KLM en de Nederlandse Spoorwegen zich al een duidelijke bedrijfsstijl hebben aangemeten, erkent ook PTT de noodzaak van de ontwikkeling van een eigen visuele stijl voor het bedrijf. De sterke expansie van PTT brengt met zich mee dat er steeds meer ongecontroleerde en niet-gecoördineerde initiatieven op het gebied van vormgeving worden genomen. Daarin moet verandering komen. Een duidelijke visuele identiteit van het bedrijf is een noodzaak. PTT wil zich eind jaren zestig naar buiten toe presenteren als uniek, modern, maatschappelijk en sociaal en technologisch vooruitstrevend. Om deze abstractie om te zetten in een visuele stijl worden twee grote ontwerpbureaus ingeschakeld die veel ervaring hebben met het ontwerpen van bedrijfsstijlen. Het Amsterdamse ontwerpbureau Total Design brengt een rapport uit over alle aspecten van een bedrijfsstijl van het bestaande en komende PTT-bedrijf. Als tweede bureau wordt Tel Design uit Den Haag gevraagd mee te werken (later overgegaan naar Studio Dumbar). Beide bureaus gaan onafhankelijk van elkaar aan het werk en komen in maart 1972 met uitgewerkte voorstellen die pas in 1978 tot een gezamenlijk en definitief voorstel leiden. Op alle mogelijk manieren worden onderzoeken gedaan, bijvoorbeeld naar de leesbaarheid van de formulieren, naar het logo, naar de kleuren die gebruikt moeten

11 worden, naar de typografie en naar alle verschillende elementen en voorwerpen binnen PTT die een nieuw uiterlijk moeten krijgen. Drie jaar later, in 1981, wordt de PTTbedrijfsstijl officieel ingevoerd. De door Total Design en Tel Design ontwikkelde huisstijl is geen dogmatisch gegeven, maar verandert mee met de veranderingen binnen het bedrijf. Zo is er in 1989 door de verzelfstandiging van de PTT een nieuwe versie van de bedrijfsstijl nodig. De belangrijkste verandering is de toevoeging van de kroon in het logo na de toekenning eind 1989 van het predikaat 'koninklijk' aan de PTT. In 1989 wordt de afdeling Kunst & Vormgeving ingesteld als afdeling van KPN en volgt hierbij het DEV op. POST & MAATSCHAPPIJ 1980 TOT 1990 Op 1 januari 1989 wordt het Staatsbedrijf der PTT omgezet in de naamloze vennootschap Koninklijke PTT Nederland (KPN), met als belangrijkste werkmaatschappijen PTT Post en PTT Telecom. Aan het nieuwe KPN worden bij wet twee exclusieve concessies verleend. Een daarvan betreft de post. De concessie legt de verplichting op om brieven en andere geadresseerde zendingen met een maximaal gewicht van 10 kilogram in het binnenland en van en naar het buitenland te vervoeren. PTT Post dient zich te houden aan de richtlijnen die de minister van Verkeer en Waterstaat vaststelt. Daartegenover staat het alleenrecht voor het vervoer van brieven tot en met 500 gram, het recht om brievenbussen langs de openbare weg te plaatsen en postzegels met de afbeelding van de koning(in) en/of de vermelding "Nederland" uit te geven. Behalve de taken die de post door de wet zijn opgelegd en die zij onder een monopolie uitvoert, ontplooit PTT Post veel commerciële activiteiten. KPN formuleert zijn doelstellingen opnieuw: het bedrijf moet meer winst maken, het dient zich meer te richten op - verwante - markten die groeimogelijkheden bieden, de klant moet centraler komen te staan en het bedrijf moet zich meer internationaal orienteren. Op 1 januari 1989 wordt het Staatsbedrijf der PTT omgezet in de naamloze vennootschap Koninklijke PTT Nederland (KPN), met als belangrijkste werkmaatschappijen PTT Post en PTT Telecom. bron: TNT Post