Inhoud HOOFDSTUK 2: INTERPERSOONLIJKE RELATIES 30

Transcriptie

1 Abstract Deze thesis handelt over individuen met een psychopathische persoonlijkheidsstoornis. In een eerste deel bespreken we psychopathie in theorie en in praktijk. In een eerste deel bespreken we psychopathie volgens R. Hare in theorie en in praktijk. We schetsen eerst de achtergrond van Psychopathy Check List-Revised en passen het dan toe in de praktijk. Hierna wordt het verbale en non-verbale interpersoonlijk functioneren van personen met een psychopate persoonlijkheidsstoornis bekeken. Aan de hand van de Interpersonal Measure of Psychopathy worden de volgende hypothesen onderzocht: Vooreerst veronderstellen we dat een psychopaat door zijn verbaal gedrag het gesprek naar zich zal trekken en het zal domineren. Met een tweede hypothese onderzoeken we of een individu met een psychopathische persoonlijkheid via non-verbaal gedrag zijn superioriteit en zelfzekerheid uitdrukt. Beide hypothesen worden bevestigd. In het laatste hoofdstuk ligt de focus op het contact tussen personen met een psychopathische persoonlijkheid en de politie. Tijdens verhoorsituaties vormen interpersoonlijke relaties namelijk een uiterst belangrijke rol. Daarom nemen we het interpersoonlijk functioneren van de psychopaat tijdens het politoneel verhoor onder de loep. Er worden enkele richtlijnen gesuggereerd waaraan een verhoorder zich kan houden tijdens een verhoor van een psychopaat. 1

2 Inhoud Abstract 1 Inhoudstafel 2 Woord Vooraf 4 Inleiding 5 HOOFDSTUK 1: PSYCHOPATHIE Psychopathie In Theorie Psychopathie In Praktijk Onderscheid Tussen Niet-Criminele Psychopaten en 10 Normale Individuen Psychopathy Check List Revised, de PCL-R Psychopathie En Emoties 26 HOOFDSTUK 2: INTERPERSOONLIJKE RELATIES Verbale En Non-verbale Communicatie Hypothesen Interpersonal Measure of Psychopathy, de IM-P IM-P In Theorie IM-P In Praktijk Conclusies Bij De Hypothesen Non-Verbaal Verbaal Conclusies 51 2

3 HOOFDSTUK 3: BINNEN HET GERECHTELIJK SYSTEEM Invloed Van Het Emotionele Deficit Op Het Politioneel Verhoor Psychopathie en Leugens Non-Verbaal Verbaal Politioneel Verhoor 57 Besluit 60 Referenties 62 Bijlagen 1. Casus Bert Casus Louis Casus Dimitri Casus Donald Harvey 86 3

4 Woord Vooraf Psychopaten en hun grandiositeit, de afwezigheid van empathie, de gewetenloosheid en hun onthechting maken hen intrigerend. Hoe staan ze tegenover hun medemens, welke positie nemen ze in binnen onze maatschappij, waartoe zijn ze in staat door hun manipulatief gedrag en hun opvallend emotioneel deficit? Doorheen mijn stage, kreeg mijn thesis een extra waarde: de impact van het interpersoonlijk functioneren van een psychopaat op het politioneel verhoor. Dit voorwoord geeft me de kans om enkele belangrijke mensen te bedanken. Ze waren er om mij te steunen tijdens mijn opleiding en bij het schrijven van deze thesis. Dankzij mijn stage bij de federale gerechtelijke politie (FGP) in Gent, kwam de link tussen psychologie en criminologie echt tot leven. Een mix van interessante gesprekken, nuttige informatie-uitwisseling, de omzetting van theorie in praktijk, het delen van kennis en ervaringen én het beleven van fantastische en hilarische momenten zorgde voor een meer dan aangename periode. Specifieke dank aan elk lid van de onvergetelijke unit Witwas, onder leiding van commissaris Michaël Osaer. Ik dank ook de dienst gedragswetenschappen van de FGP Antwerpen voor het ter beschikking stellen van hun videomateriaal, dat een onschatbare waarde had voor het opmaken van deze thesis. Verder wil ik mijn promotor Prof. Dr. Paul Verhaeghe bedanken, alsook mijn scriptiebegeleider Dr. Frédéric Declercq. Uw eeuwig geduld, humor en enthousiasme waren een hart onder de riem. Dank aan mijn vrienden en mijn basketmaatjes, die het merkten als ik een dagje aan deze thesis had gewerkt. Aan mijn metekindjes, Simon en Eline, voor hun speelsheid en kritische vragen. En Kevin, voor al zijn begrip en steun. And last but definitely not least, wil ik mijn ma bedanken voor al de kansen die ze me reeds gaf en haar onuitputtelijke steun. 4

5 Inleiding Psychopathie. Het woord wordt steeds vaker, al dan niet terecht, in de mond genomen. Een gek, een gevoelloze moordenaar, een monster, een crimineel, is hoe men een psychopaat definieert in volkstermen. Wat voor een normale mens te gruwelijk is om te bedenken wordt door een persoon met een psychopathische persoonlijkheid zonder probleem uitgevoerd in de grootste affectkilte. De toenemende kennis van deze persoonlijkheidsstoornis, en het groeiend raakvlak tussen psychologie en criminologie rond dit topic zorgen voor een interessante studie. Door hun insensitiviteit voor sociale, morele of emotionele normen, zijn psychopaten veel meer betrokken bij gewelddadig gedrag van instrumenteel-predatorische aard. Daardoor komt een groot deel van de psychopaten ook in contact met het juridisch systeem. We kunnen stellen dat psychopathie en criminaliteit dikwijls samenvallen maar het zijn zeker geen synoniemen. Psychopaten hebben in vergelijking met niet-psychopaten een veel grotere kans tot herval. Het is uitermate boeiend te zoeken hoe men met dit type criminelen moet/kan omgaan. Het staat vast dat het geen evidente of gemakkelijke taak is, maar eerder een complex en doordacht handelen verreist. HOOFDSTUK 1: PSYCHOPATHIE 5

6 1.1. Psychopathie In Theorie De term psychopathie is tot stand gekomen binnen de psychiatrische context. Door de jaren heen werden verschillende labels gebruikt om de conditie, die men nu kent onder psychopathie, te beschrijven. Kraepelin gebruikt in 1896 de term psychopathische toestand. Phillipe Pinel omschrijft reeds in 1801 personen die een tekort aan terughoudendheid en berouw hebben als manie sans délire. (Patrick, 2006) Nog vroeger (280 a.c.) wordt de toenmalige psychopaat door Theophrastus, student van Aristoteles, beschreven als een man zonder scrupules. (Murphy & Vess, 2003; Ogloff, 2006) Psychopathie is aan veel fluctuaties onderworpen en een éénduidige definitie van psychopathie vinden we in de geschiedenis nergens terug. Begin 20 ste eeuw, 1909, introduceert Birnbaum dan de term sociopatisch. Dit zou de start worden voor heel wat verwarring tussen de termen psychopathie en sociopathie Cleckley stelt uiteindelijk een lijst op met de gemeenschappelijke kenmerken van psychopaten, met als doel de term psychopathie meer precies te hanteren. Eind 20 ste eeuw pikt Hare deze lijst van Cleckley op. Samen met het onderzoek en de gedachte psychopathie meetbaar te maken, stellen Hare en zijn collega s de PCL (Psychopathic Check List) op in Los uitgedrukt kunnen we stellen dat hier het verhaal rond psychopathie eindigt en de wetenschap rond psychopathie start. In de Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders (DSM-IV-TR, 2000) is psychopathie niet opgenomen. Sinds de derde editie van de DSM, werkte men puur vanuit de observatie, en niet meer vanuit een theorie. Dit houdt in dat de DSM enkel opneemt wat observeerbaar is, namelijk het gedrag. In de DSM-IV wordt wel melding gemaakt van Antisociale Persoonlijkheidsstoornis. Deze persoonlijkheidsstoornis wordt vaak verward met psychopathie, maar kent ook een aantal frappante gelijkenissen met de Psychopathische Persoonlijkheidsstoornis. De criteria voor Antisociale Persoonlijkheidsstoornis zijn in de DSM-IV als volgt beschreven: 1/ Gebrekkige conformiteit aan de sociale norm 2/ Bedriegt en manipuleert 3/ Impulsief, zonder toekomstplannen 4/ Prikkelbaar, agressief 6

7 5/ Roekeloos, onverschillig voor de veiligheid van zichzelf of anderen 6/ Onverantwoordelijkheid op elk vlak 7/ Geen berouw na toebrengen van leed, mishandeling of bestelen van anderen. Als een persoon ouder is dan 18 jaar, en aan 3 van de kenmerken wordt voldaan krijgt men de diagnose van antisociale persoonlijkheidsstoornis. (DSM-IV, 1994) Wél komt de diagnose psychopathie gedeeltelijk naar voor in de klinische categorie van Antisociale Persoonlijkheidsstoornis, dat eigenlijk een breder concept is. De DSM-IV focust hierdoor vooral op het antisociale en criminele gedrag, en minder aandacht gaat naar de persoonlijkheidstrekken, die geassocieerd worden met psychopathie. (DSM-IV-TR, 2000) Opeenvolgende herzieningen van de DSM brachten de diagnose Antisociale Persoonlijkheid steeds dichter bij die van Psychopathie. (Hicklin, 2005) Tabel 1: De correlaties tussen de PCL-R en de prototypische Antisociale Persoonlijkheidsstoornis beschreven in de DSM-III, tonen aan dat er effectief gemeenschappelijke punten zijn tussen beide. Ook Hicklin en Widiger beschrijven in hun artikel hoe beide constructen, Antisociale Persoonlijkheid uit de DSM-IV en Psychopathie aan de hand van de PCL-R, zich substantieel overlappen. (Hicklin, 2005) TABEL 1: Correlatie Antisociale Persoonlijkheid en Psychopathie DSMIII/PCL-R F1 F2 TOTAAL Antisociale Volgens de studies van Hare zijn de meeste psychopaten antisociaal maar deze regel geldt niet omgekeerd. (Hare, 2004; Ogloff, 2006) Sommige studies trachten psychopathie te conceptualiseren aan de hand van het Five Factor Model (FFM) of Personality van McCrae&Costa. (Larsen, 2005; Patrick, 2006; Lynam, 2007a) Deze conceptualisatie maakt het mogelijk de relatie tussen antisociale persoonlijkheidsstoornis en psychopathie beter te begrijpen. Vanuit een FFM perspectief scoort een persoon met een antisociale persoonlijkheid hoog voor Neuroticisme (emotionele stabiliteit) en laag op Conscientieusheid (zorgvuldigheid) en Agreeableness (vriendelijkheid). De positieve correlatie met psychopathie is er door de gedeelde lage score voor zorgvuldigheid en vriendelijkheid. Deze correlatie tussen beide persoonlijkheidsstoornissen wordt gematigd door een verschillende waarde op emotionele stabiliteit. (Miller, 2001) Hoewel Psychopathie en Antisociale Persoonlijkheid dus sommige karakteristieken delen, meten ze toch niet hetzelfde construct. (Cornell, 1996; Ogloff, 2006) 7

8 Sinds de jaren 70 is Hare bezig met onderzoek rond psychopathie. Vanaf 1990 spreekt men echter over Hare als de autoriteit wat betreft psychopathie. Meer dan 35 jaar van zijn carrière heeft Robert D. Hare reeds besteed aan onderzoek over psychopathie. Hare houdt zich weinig tot niet bezig met het achterhalen van het ontstaan van psychopathie. Zijn klemtoon ligt veeleer op de diagnosestelling van psychopathie én op de implicaties van psychopathie op vlak van de geestelijke gezondheid en justitie. Uit zijn ervaring en resultaten van zijn onderzoeken schreef Hare reeds tientallen wetenschappelijke artikels en meerdere boeken: Without Conscience; The Disturbing World of the Psychopaths Among Us, Snakes in Suits; When Psychopaths Go To Work,. Ook ontwikkelde Hare het diagnostisch instrument om psychopathie te meten, namelijk de Psychopathy Check List Revised. Aan de hand van dit instrument kunnen forensische psychologen op een vrij betrouwbare wijze psychopathie vaststellen. (Cfr.infra) In deze thesis vertrekken we van het standpunt van Robert D. Hare. Hare hanteert de visie dat psychopathie een persoonlijkheidsstoornis is. Ook meent hij dat de levenslange expressie van de psychopathische persoonlijkheid het resultaat is van complexe interacties tussen biologische predisposities en sociale krachten. (Hare,1993,1998b, 2006; Livesley, 1998) Ondanks de grote aandacht en het vele onderzoek naar de vraag over de etiologie van psychopathie is er nog steeds geen sluitend antwoord op gevonden. Het oogt dat de oorzaak van psychopathie multifactorieel is; er is mogelijks impact van zowel sociale, biologische, psychologische én omgevingsfactoren. (Ogloff, 2006) Brinkley et al. bespreken in hun artikel de heterogeniteit van de etiologie van het construct psychopathie. (Brinkley, 2004) Anderen zeggen dat psychopathie voornamelijk genetisch bepaald is. (Larsson, 2006) Ik citeer Declercq naar aanleiding van de workshop van R.D. Hare in Gent, september 2006: Voor zover onze kennis over psychopaten strekt, lijkt het er op dat het antisociaal gedrag bij deze populatie voor een aanzienlijker aandeel in relatie staat met hun persoonlijkheidsstructuur op zich dan met externe krachten Psychopathie In Praktijk 8

9 Wat de prevalentie betreft zien we dat slechts 1% van de vrouwelijke populatie en 3% van de mannelijke bevolking de diagnose van psychopathische persoonlijkheid krijgt. (Blair, (2005) in Declercq 2008) Toch wordt ongeveer 25% van de Amerikaanse gevangenissen bezet door psychopaten. (Hare, 2004) Hare is reeds overtuigd van de levenslange duur van deze persoonlijkheidsstoornis. (Hare, 2004) Ook onderzoek toont aan dat psychopathie vrij stabiel is: Er is evidentie voor het gegeven dat een persoon van 13 jaar met psychopathische trekken ook hoog zal scoren op psychopathie op de leeftijd van 24 jaar. (Lynam, 2008) Niet alleen de duurzaamheid van psychopathie wordt in onderzoek bevestigd maar ook de sobere vatbaarheid voor sociale stimuli. (Lynam, 2007b) Dit heeft ook implicaties voor de behandeling. (Cfr. infra) Op basis van onderzoek blijkt dat psychopathie het meest belangrijke klinische construct is in het crimineel gerechtelijke systeem. (Hare, 1996a; Harris, 2001 in Hare, 2004) Psychopaten richten op het hoogst denkbare niveau schade aan op sociaal, emotioneel, psychologisch, fysisch én financieel niveau. Ze stellen dan ook veel meer criminele daden, meestal van instrumentele aard. (Woodworth, 2002) Met instrumenteel of pro-actief geweld bedoelt men dat het geweld ondergeschikt is aan het bekomen van een ander, meestal extern, doel. Dit soort geweld is geen reactie op affecten zoals woede of angst, arousal is afwezig. Het is gepland en heeft als doel te beschadigen. Een voorbeeld: Een psychopaat zal een persoon niet vermoorden omdat deze hem kwaad maakte. Wel omdat de dood van die persoon een meerwaarde heeft voor het leven van de psychopaat, bijv. drugs, geld (erfenis), verwerven van hogere functie, (Cornell, 1996; Woodworth, 2002; Porter, 2006) Declercq schrijft in zijn boek Intentioneel, berekend en koelbloedig geweld dat anticipeert op een gewin ligt inderdaad in de lijn van de onthechting, gewetenloosheid, affectkilte, afwezigheid van empathie en verantwoordelijkheidszin en van het inflatoire narcisme dat de persoonlijkheidsorganisatie van psychopaten definieert. (Declercq, 2008) Dit instrumentele geweld differentieert zich ook van reactief geweld wat betreft de slachtoffers. Bij reactief geweld is er meestal één of andere relatie tussen dader en slachtoffer. Bij instrumenteel geweld zien we dat de dader vooral vreemden tot slachtoffers maakt, net omdat het geweld zich niet limiteert tot hechtingsrelaties. (Woodworth, 2002; Declerq, 2008) Toch is het onderscheid tussen instrumenteel en reactief geweld niet absoluut. (Cornell, 1996) Hieruit kunnen we concluderen dat psychopaten niet ten onrechte gelinkt worden met criminaliteit. Maar psychopathie en criminaliteit zijn zeker geen synoniemen. 9

10 Individuen met een psychopathische persoonlijkheid zijn zich volledig bewust van de gevolgen van hun acties, en ze kennen perfect het verschil tussen goed en slecht. Toch zijn ze vreselijk egocentrisch, zielloos, en hoewel ze kunnen, houden ze geen rekening met de gevoelens van anderen, ze zijn met andere woorden ijskoud. (Hare, 2004) Het enige waar psychopaten zich om bekommeren is hoe zaken een invloed zullen hebben op zichzelf, op hun eigen leven. Hun eigen profijt is dan ook dikwijls het enige motief voor hun handelen. Een psychopaat wordt ook omschreven als iemand die niet lijdt onder de omstandigheden waar anderen onder zouden lijden, of als iemand die weinig of geen rekening houdt met de gevolgen op langere termijn. (Hare, 2004) Onderscheid tussen niet-criminele psychopaten en normale individuen. Wat in principe het meest angstaanjagende is, is dat psychopaten allesbehalve makkelijk te onderscheiden zijn van normale individuen. Vaak leiden psychopaten een vrij normaal bestaan, maar gaan ze charmerend, liegend en bedriegend door het leven. Uit elke situatie trachten psychopaten het grootste profijt te halen, ongeacht de effecten voor anderen. (Hare, 2004) De PCL-R maakt het mogelijk om dit onderscheid duidelijker te maken. Vandaar dat we hierna de oorsprong, de items en het model van de PCL-R zullen bespreken. Psychopaten zijn een heterogene groep, dit houdt in dat individuen met een psychopathische persoonlijkheid ook onderling kunnen verschillen in de uitingsvorm van hun persoonlijkheidsstoornis. We kunnen psychopathie opdelen naargelang de psychopaat kans maakt om in contact te komen met het gerechtelijk systeem. Een eerste groep, de sub-criminele psychopaten, zijn personen die het minst kans maken. Voorbeelden uit deze groep zijn kunstenaars, topmanagers, advocaten, toppolitici, ontdekkingsreizigers, academici, Hare benoemt deze psychopaten White Collar Psychopaths of dus witteboord-psychopaten. (Hare, 2004) Het lijkt misschien te verwonderen dat we ook psychopaten terugvinden binnen de gewone populatie. Dit is een gevolg van de extreme wijze waarop de psychopaat aan bod komt in de media (bijv. als seriemoordenaar, verkrachter, ), maar vooral ook omdat het wetenschappelijk onderzoek zich vroeger haast uitsluitend richtte op gedetineerden. Ik citeer hierbij Astrid Boelaert Deze groep is klinisch belangrijk, omdat succesvolle psychopaten 10

11 verschillende gedragingen vertonen die, hoewel ze in enge zin niet strikt illegaal zijn, toch heel wat inbreuken op de sociale normen en de rechten van anderen behelzen. Vaak kan men achter dit succes dan ook grote ravages vaststellen (bv. Veelvuldig ontrouw, partnermishandeling, kwistig omgaan met financiële middelen, gok-, alcohol- en/of drugsverslavingen ). (in: Declercq, 2008) Paul Babiak omschrijft in zijn boek Snakes in suits. When psychopaths go to work. het gedrag van sub-criminele psychopaten op de werkvloer. De criminele psychopaten, bij wie vooral wetenschappelijk onderzoek is verricht, vormen een tweede groep. Door een andere uiting van hun psychopathische persoonlijkheid hebben ze veel meer kans om met het gerechtelijk systeem in contact te komen. (Hare, 1998) Voorbeelden hier zijn alcoholisten, moordenaars, gangsters, jeugdige misdadigers, Hier volgt een voorbeeld dat aantoont dat psychopaten overal zijn, en erin slagen zichzelf onopvallend als psychopaat in de gemeenschap te mengen. Donald Harvey is ook gekend als de Angel of Death. Hij werkt als verpleger in een ziekenhuis in Ohio en Kentucky. Hij krijgt meerdere prijzen voor zijn goede werkprestaties en vlotte omgang. Toch heeft deze man een keerzijde Het blijkt dat Harvey tussen de 36 en 57 moorden op zijn geweten heeft, allemaal patiënten van hem. Tijdens de verhoren zegt de Doodsengel dat hij de patiënten uit hun lijden heeft gered. Harvey bekent dat hij patiënten heeft vergiftigd, verstikt of heeft verbonden aan een bijna lege zuurstoftank. Dit alles deed hij omdat de patiënten hem kwaad maakten, zegt Harvey. Hij lijkt ook een enorme frustratie te hebben tegenover de dokters die zich, volgens hem, steeds alwetend voordoen. Eenmaal hij begon met moorden, herkende hij bij zichzelf een gevoel van voldoening, controle en macht. Bijlage 4 omvat een samenvatting van Harveys leven en extra collaterale informatie. Hieruit kunnen we opmaken dat Donald Harvey aantoont hoe goed een psychopaat in staat is om zich gezond voor te doen. (Lohr, 2007) Psychopathy Check List - Revised, de PCL-R 11

12 Oorsprong: Sinds de eerste uitgave in 1991 wordt de Hare PCL-R beschouwd als het state of art meetinstrument om de diagnose van psychopathie vast te stellen binnen een forensische setting. Hare baseerde zich bij het opstellen van de PCL-R voornamelijk op de criteria die Cleckley kenmerkend achtte voor psychopathie. De Psychopathy Checklist- Revised bestaat uit 20 kenmerken en wordt gehanteerd voor de diagnosestelling van psychopathie binnen klinische, onderzoeks- en forensische settings. (Hare, 2004) De PCL-R werd echter niet geconstrueerd om recidive en geweld te voorspellen, hoewel het reeds zijn bruikbaarheid toonde in de praktijk. (Hare, 2006) Enkel getrainde personen mogen de PCL-R scoren. Expertise binnen de psychiatrie of psychologie is een minimumvereiste, dit houdt zowel een training in voor het afnemen van de PCL-R als ervaring met psychopathie. (Hare, 2004; Edens, 2006a) Otto en Heilbrun duiden op het belang van het secuur omgaan met testen binnen de forensische psychologie. Ervaring en specifieke opleidingen zijn noodzakelijke vereisten. (Otto, 2002) De PCL-R wordt gezien als de gouden standaard voor de psychodiagnostiek van psychopathie voor criminele individuen. De PCL-R brengt namelijk naast de zelfrapportage ook collaterale informatie in rekening, dit is één van de meerwaardes ten opzichte van anderen instrumenten die psychopathie trachten te meten. (Hare, 2004) Er is reeds veel evidentie dat mensen die hoog scoren op de PCL-R, andere reacties vertonen op emotioneel vlak. Personen die koelbloedig moorden, geen schuldbesef hebben of spijt tonen, hebben vaak een hoge PCL-R score. Binnen het gerechtelijke systeem komt men dus ongetwijfeld in contact met een psychopaat. De diagnose psychopathie heeft ook implicaties voor de inschatting van toekomstige delictrisico s en ook voor de indicatiestelling voor de behandeling. Wat het risico tot herval betreft is dit bij psychopaten aanzienlijk hoger. (Hare, 2004) ) Rice et al. bevestigen dit in hun studie. Ze gaan de effecten van behandelingsprojecten na bij psychopaten. Uit hun onderzoek blijkt dat psychopaten die een therapie volgden, sneller recidiveerden dan de psychopaten die geen therapeutisch programma hadden. (in: Declercq, 2008) Wat de behandeling betreft zien we dat de klassieke behandeling niet effectief is. (Edens, 2006) Enkele suggesties waarom een klassieke therapie niet werkt bij individuen met een psychopathische persoonlijkheid: Het tekort of het ontbreken aan ziekte-inzicht bij 12

13 psychopaten zorgt voor een eerste struikelblok voor het geven van therapie. Er is geen vraag, en het is moeilijk een vraag te creëren bij deze individuen. (in:declercq, 2008) Daarnaast is er ook de aanwezigheid van persoonlijkheidseigenschappen, bijvoorbeeld het minder voelen van angst. Dit zorgt binnen de gedragstherapeutische visie voor de volgende stelling: Psychopaten voelen minder angst, daarom zullen ze ook minder snel geconditioneerde angst vertonen en zijn ze dus minder ontvankelijk voor vermijdingsleren. (Blair, 1997) Maar ook de persoonlijkheidstrek van overal profijt uit te halen heeft zijn invloed op de klassieke behandelingstherapie. Zoals bijvoorbeeld in de gevangenis waar therapie wordt opgelegd. Psychopaten trachten dan het nuttige aan het noodzakelijke te koppelen. Ze wonen de therapieën bij en leren ondertussen inzichten te verwerven in anderen, en zichzelf sterker te maken in hun manipulatieve technieken. Dit verklaart ook waarom de groep psychopaten die behandeling volgden bij het onderzoek van Rice et al. sneller recidiveerden dan de psychopaten zonder therapie. (cfr supra.) Ze werken ook goed mee in therapie, hierdoor krijgen ze positieve evaluaties en kunnen ze eventueel vervroegd vrijkomen. Het is duidelijk dat wat de psychopaat doet alweer gemotiveerd wordt door het eigenbelang. (Declercq, 2008) Het is gevaarlijk om te besluiten dat een positieve outcome een actuele positieve outcome is ten gevolge van de behandeling. Psychopaten houden perfect het masker voor en werpen zo de schijn hun leven verbeterd te hebben. (Edens, 2006) Dit leidt tot de conclusie dat er fundamenteel andere manieren moeten gezocht worden om individuen met een psychopathische persoonlijkheid therapeutisch te begeleiden Varianten: Afhankelijk van het doel of de doelgroep heeft de PCL-R ook afgeleiden die kunnen gehanteerd worden om psychopathie te diagnosticeren. Hierbij een heel summier overzicht van de twee meest gebruikte: - PCL:SV : Dit is de Screening Version van de Psychopathy Checklist van Hare. Ze bestaat uit 12 items en vereist minder collaterale informatie dan de PCL-R. Doordat het afnemen van deze test minder tijd vraagt is het ideaal als screening instrument bij daders en forensisch psychiatrische patiënten. Maar de PCL:SV wordt ook gehanteerd binnen de psychiatrie en bij niet-criminele populaties. Bij personen met een hoge score op de PCL:SV wordt de PCL-R aangewend om zo een meer betrouwbare en complete diagnosestelling van psychopathie te kunnen stellen. (Hare, 2004; Walters, 2007) - PCL:YV : Psychopathy Check List: Youth Version. Deze versie van de PCL-R wordt eveneens gebruikt bij daders en forensische patiënten, maar voor individuen 13

14 die tussen 12 en 18 jaar oud zijn op het moment van expertise. Hoewel de items van de PCL:YV grotendeels samenvallen met die van de PCL-R verschillen de criteria om deze items te scoren Items : De 20 kenmerken van psychopathie die Hare naar voor schuift en waarop een individu wordt gescoord, zijn de volgende: 1) Gladde prater/oppervlakkig charme 2) Opgeblazen gevoel van eigenwaarde 3) Prikkelhongerig 4) Pathologische liegen 5) List en bedrog/manipulerend gedrag 6) Gebrek aan berouw/schuldgevoel 7) Ontbreken van emotionele diepgang 8) Kil/Gebrek aan empathie 9) Parasitaire levensstijl 10) Gebrekkige gedragsbeheersing 11) Promiscue seksueel gedrag 12) Gedragsproblemen op jonge leeftijd 13) Ontbreken van realistische doelen op lange termijn 14) Impulsiviteit 15) Onverantwoordelijk gedrag 16) Geen verantwoordelijkheid nemen voor het eigen gedrag 17) Veel kortstondige partnerrelaties 18) Jeugdcriminaliteit 19) Schending voorwaarden 20) Veelsoortige criminaliteit De 20 items zullen hier één voor één kort worden toegelicht. Hierbij wordt het item ook geïllustreerd, indien van toepassing, aan de hand van dossierinformatie (verhoor, getuigenissen, bewijsmateriaal, ) van casus Bert (zie Bijlage 1). Deze informatie werd me tijdens mijn stage bij de Federale Gerechtelijke Politie van Gent ter beschikking gesteld door de Unit Moord. Bert werd veroordeeld voor doodslag. 1) Gladde prater/oppervlakkige charme Het eerste item toetst een individu op zijn kwaliteiten grappig en amusant over te komen. De persoon die hoog scoort op dit criterium heeft steeds een snel en gevat antwoord klaar in gelijk welke situatie. Hij slaagt er ook in om de meest wilde verhalen geloofwaardig over te brengen. Het individu kan overkomen als heel vriendelijk, spontaan en coöperatief. Als je een vraag stelt aan een psychopaat zal je ongetwijfeld een heel mooi antwoord krijgen. Maar als je echt luistert hoor je dat de hetgeen hij zegt al snel afwijkt van de vraag. Toch slaagt hij er - door zijn verbale sterkte- in om de gesprekspartner het gevoel te geven dat hij een antwoord 14

15 gaf op diens vraag. Tijdens een interview/verhoor met een psychopaat is het vaak moeilijk om te zeggen wie er eigenlijk controle heeft over het gesprek. Bert: Getuigen verklaren dat Bert een heel sociaal persoon is, welbespraakt en vlot in omgang. Wel heeft hij een grote mond, overdrijft hij en schept graag op over zichzelf. Ze weten dat ze zijn verhalen met een korrel zout moeten nemen. 2) Opgeblazen gevoel van eigenwaarde Het tweede item wijst op het idee dat de persoon over zichzelf heeft. Iemand die hier hoog op gescoord wordt, heeft een groot gedacht van zijn eigen mogelijkheden. Hij schat het belang van zijn eigen persoonlijkheid enorm hoog in. En met gemak blaast hij zijn capaciteiten op. Met andere woorden, we hebben het over een persoon met een verbluffend egocentrisme en die zichzelf ziet als het middelpunt van alles Indien de persoon momenteel in juridische, financiële of persoonlijke problemen verwikkeld zit, zal hij zich hier nauwelijks voor schamen. Hijzelf kan er namelijk niets aan doen. Een typische psychopaat acteert het slachtoffer te zijn van complotten, van een incompetent gerechtelijk systeem, of oneerlijke vrienden, of zelfs gewoon van een ongelukkig toeval. Hoe dan ook treft hijzelf geen schuld aan zijn huidige situatie. Dit opgeblazen gevoel van eigenwaarde kan je ook herkennen door de manier waarop de psychopaat spreekt. Hij plaatst zichzelf in de spreekstoel, en houdt als het ware een lezing. Ook aan de hand van non-verbaal gedrag tracht de psychopaat zijn gesprekspartner te overweldigen. Bert: Hij heeft veel zelfvertrouwen. Bert schrijft zichzelf een heel belangrijke rol toe in het voetbal. Hij zou dé persoon zijn die de belangrijke transfers heeft verzorgd. Ook voelt Bert zich slachtoffer in zijn situatie. Hij is onschuldig, en beschuldigt hierbij het gerechtelijke systeem van unfair en incompetent te zijn. Bert weigert verhoord te worden door een bepaalde commissaris want deze is, volgens hem, niet objectief en dus niet te vertrouwen. 3) Prikkelhongerig Hoogscoorders op dit item zijn voortdurend op zoek naar nieuwe en opwindende stimuli. School, werk en standhoudende relaties worden als saai en lastig ervaren. Zo n persoon heeft voortdurend het gevoel bezig te moeten zijn, risico s te moeten nemen, Er moet actie zijn in het leven. Het constant switchen van werk kan een indicatie zijn voor de nood aan stimulatie. Bert: De langste relatie die Bert had was met zijn vrouw. Deze hield 9 jaar stand. Op professioneel vlak werkt Bert nooit lang voor dezelfde werkgever. Hij verandert enorm veel 15

16 van jobs: 10 verschillende jobs, zonder de interim jobs mee te rekenen, in een periode van 13 jaar. 4) Pathologische liegen Liegen, bedriegen en manipuleren zijn karakteristieke kenmerken van het interpersoonlijk leven van de psychopaat. Hij schrikt er zelfs niet voor terug om vrienden te bedriegen als dit hem kan helpen om zijn doel te bereiken. Wanneer deze persoon geconfronteerd wordt met de waarheid, of op een leugen wordt betrapt is hij niet perplex of beschaamd. Hij heeft voor alles onmiddellijk een excuus of uitleg klaar. Hij past het in een nieuw verhaal zodat het opnieuw consistent is met hetgeen hij reeds vertelde. Door hun manipulatie en leugens slagen psychopaten in de gevangenis er vaak in om de schijn te wekken verbeterd te zijn. Maar het ganse toneelspel van meewerken aan projecten, cursussen volgen, gehoorzaam zijn, heeft uiteindelijk maar één doel: vervroegd vrijkomen. Bert: Zijn verhaal wisselt over de verhoren heen. Hij praat er zich uit door te zeggen dat de officier het verkeerd zal genoteerd hebben. Ook wanneer hij met nieuw bewijsmateriaal wordt geconfronteerd, dat zijn leugens ontmaskert, geeft hij geen kik. 5) List en bedrog/manipulerend gedrag Dit individu deinst er niet voor terug om anderen te gebruiken om zijn eigen doelen te kunnen realiseren. Hij gebruikt bijvoorbeeld zonder schaamte- of schuldgevoel zijn vrienden en familie om geld te verkrijgen. Het manipulatieve gedrag komt niet alleen naar voor in criminele activiteiten maar ook op relationeel vlak. Bert: Zijn ex-vrouw vertelt dat Bert volledig op haar kosten leefde. De rekening van het slachtoffer wordt tijdens hun relatie ook kaal geplukt. Wanneer het slachtoffer terug bij haar gezin is, blijft Bert contact met haar onderhouden. Dit geeft hem de kans om nog steeds geld te vragen voor het appartement waar ze 7 maanden had gewoond. Een van de werkgevers van Bert kon het volgende vertellen Toen Bert financieel aan de grond zat, leek het of hij tegenslagen en ongevallen aantrok op het werk. De verzekering kwam dan telkens tussen om alles te betalen. 6) Gebrek aan berouw/schuldgevoel 16

17 Het zesde item scoort een individu op zijn gevoel van schaamte en schuld. Een typische psychopaat is niet bezorgd over de gevolgen van zijn acties. Uit hun gedrag blijkt dan ook dat ze geen berouw tonen. Een psychopaat zal de ernst van zijn daden minimaliseren, of zijn slachtoffer beschuldigen van het zelf gezocht te hebben. Het enige dat hem interesseert zijn de mogelijke gevolgen voor zijn eigen persoon. Geraffineerde psychopaten zullen soms spijt uiten tijdens hun verhaal. Maar hun acties staan hun woorden niet bij, waardoor de geloofwaardigheid van hun spijtuiting teniet wordt gedaan. Bert: Nadat hij zijn vriendin heeft vermoord, gaat hij een ganse dag op café, plezier maken, en pinten drinken. Net zoals altijd, alsof er niets is gebeurd. Tijdens zijn opsluiting beklaagt Bert zich constant over zijn -volgens hem- onterechte opsluiting, de oneerlijkheid van het gerechtelijk systeem, Dit duidt erop dat hij vooral gefixeerd is op de persoonlijke gevolgen van zijn daden. 7) Ontbreken van emotionele diepgang De hoogste score op dit item wordt gegeven aan een persoon die niet de capaciteit heeft om een normale emotionele diepgang te beleven. Psychopaten blijken enkel proto-emoties te hebben. (cfr infra, Cleckley) Dit houdt bijvoorbeeld in dat liefde voor hen gelijk staat aan seks. Ze slagen er meestal niet in om emoties te doorvoelen, of om ze te omschrijven. Bert: Hij lijkt ongeraakt door het feit dat hij sinds de scheiding zijn zoon niet meer ziet. Er was een bezoeksregeling voorzien, maar deze leefde hij niet na. Hij vertelt nochtans dat hij veel van zijn zoon houdt, maar niets toont dit aan. Hij weet niets af van zijn studies, hobby s, gezondheid, sociale contacten, Ik citeer de ambulancier die ter plaatste kwam en Bert bij het dode lichaam vond: Bert vertoonde een ongewone emotionele reactie, het was overdreven, hij toonde geen echt gevoel van verdriet. Bert zegt zelf dat een vrouw graag zien, hetzelfde is als een vrouw geven wat ze wilt, seks dus. Dit toont aan dat liefde hier letterlijk wordt gelijkgesteld aan seks. 8) Kil/Gebrek aan empathie Het individu kan zich mentaal en emotioneel niet goed inleven in situaties van anderen. Emoties uiten wordt gezien als een teken van zwakte. Dit uit zich in zijn cynisme en egoïsme. Hij ironiseert personen, zelfs als die iets heel ongelukkigs doorstonden. Hij ziet andere mensen puur als objecten die hij kan manipuleren en geeft niet om hun gevoelens. Als 17

18 gevangene is de psychopaat helemaal niet bezorgd over hoe vrienden en familie zich voelen door zijn situatie. Bert: Hij maakt zich geen zorgen hoe zijn ex-vrouw of zijn zoon nu naar hem kijken. Bert stelt Christine voor als zijn nieuwe vriendin, terwijl hier niets van waar is. Hij gebruikt haar in zijn eigen belang. Zo schept hij bij de mensen het geloof dat hij over Paula is, dat ze niets meer voor hem betekent. In de verhalen van Bert komt het slachtoffer niet naar voor. 9) Parasitaire levensstijl Dit item checkt of een persoon zich financieel afhankelijk maakt van zijn omgeving. Voorziet de persoon in zijn eigen levensonderhoud of leeft hij/zij bij iemand anders? Leent hij/zij vaak geld? Worden anderen onder druk gezet of opgelicht om zo geld te verkrijgen? Gaat deze persoon werken of leeft hij/zij van een sociale uitkering? Opmerkelijk hierbij is dat de persoon vaak wel degelijk de capaciteiten heeft om werk te vinden en dus over financiële zekerheid te beschikken. Bert: Financieel heeft Bert altijd op de kosten van zijn vrouw geleefd. Ook in zijn relatie met Paula was het vooral zij die hem in zijn levensonderhoud voorzag. Eenmaal de relatie tussen Bert en Paula spaak liep was het voor Bert moeilijker om te overleven. Hij krijgt 1735 Euro per maand. Hier moet hij wel 1215 Euro afgeven voor leningen, huur, Dus restte hem slechts 520 Euro per maand om te overleven. Dit is weinig als je weet dat hij er niet voor terugschrikt om per dag 20 Euro uit te geven op café. Hun breuk is voor Bert dan ook een financiële opdoffer. Op professioneel gebied is Bert al heel veel veranderd van job. 10) Gebrekkige gedragsbeheersing Hier wordt een individu beschreven met een heftig karakter. De persoon zal snel reageren met verbaal geweld of bedreigingen. Futiliteiten worden snel persoonlijk opgenomen. Als reactie hierop volgt ongeremde woede of agressie. Algemeen kunnen we stellen dat er weinig controle is over het eigen gedrag. Vaak is hier ook alcoholmisbruik aanwezig waardoor de gedragscontrole nog extra afneemt. Bert: Getuigen vertellen dat Bert een luid type is, dat hij verbaal heel sterk staat. Hij wordt ook beschreven als een persoon met een opvliegend karakter. Door het zware alcoholmisbruik neemt de minieme controle die hij heeft over zijn gedrag, nog eens extra af. 18

19 11) Promiscue seksueel gedrag Het interpersoonlijk gedrag op seksueel vlak kan reeds veel vertellen over een persoon. Hoogscoorders op dit item ervaren seksuele relaties als onpersoonlijk, oppervlakkig en banaal. Dit uit zich vaak in one-night-stands, prostitutie, meerdere seksuele partners, ontrouw, Bert: We weten niets van het aantal seksuele partners van Bert af. Wel kennen we zijn visie over liefde. Hij stelt liefde gelijk aan seks. Er komen bij hem weinig gevoelens naar boven tijdens seksuele betrekkingen. 12) Gedragsproblemen op jonge leeftijd Met dit item checkt men het verleden van de persoon. Hoe was het individu als kind? Waren er reeds gedragsproblemen? Voorbeelden zouden kunnen zijn: liegen, weglopen van huis, stelen, pesten, wreedheid tegen andere kinderen en dieren Vaak beschrijft de persoon zichzelf als het zwarte schaap, of hyperactief. Bert: Dit item is minder van toepassing voor Bert. Er zijn geen meldingen van gedragsproblemen terug te vinden in het dossier. Uit getuigenissen van de gezinsleden blijkt dat Bert wel van jongs af een grote mond had. Hij was de enige van de 6 kinderen die iets durfde terug te zeggen tegen hun moeder. 13) Ontbreken van realistische doelen op lange termijn Iemand die hoog scoort op dit item kan of wil geen realistische toekomstplannen, en/of doelen naar voor schuiven. Dit individu leeft van dag tot dag en verandering van planning is dan ook dagelijkse kost. Algemeen kunnen we stellen dat de persoon een soort nomadisch leven heeft. Bert: Tijdens de gesprekken met Bert krijgen we geen concrete toekomstplannen te horen. Hij is ervan overtuigd onterecht in de gevangenis te verblijven. Bert probeert dan ook op allerlei mogelijk manieren zijn onschuld uit te schreeuwen. Dit is zijn hoofdbezigheid. 14) Impulsiviteit Tijdens het handelen ontbreekt er vaak reflectie of doordachtheid bij personen die hier scoren. Impulsieve gedachten maar ook impulsief gedrag zijn kenmerkend voor de typische psychopaat. Dit uit zich in het plotseling afbreken van relaties, plots verhuizen, opeens veranderen van plannen, De voor- of nadelen van hun handelingen worden niet in rekening gebracht vóór de uitvoering ervan. Het bereiken van directe bevrediging of genot is het primaire doel. Men hanteert de leuze Eerst doen, dan denken. 19

20 Bert: Bert is redelijk impulsief. Dit merken we niet zozeer op relationeel gebied (niet zoveel vriendinnen gehad), maar wel op professioneel gebeid. Hij verandert enorm veel van job. Hij is ook verschillende keren verhuisd. 15) Onverantwoordelijk gedrag Hier betreft het vooral individuen die er niet in slagen beloftes en afspraken na te komen. De persoon haakt vaak af, en voldoet niet aan de verplichten die hij heeft tegenover collega s, familieleden of vrienden. Dit onverantwoordelijk gedrag uit zich bijvoorbeeld ook in het rijden onder invloed. Maar het uit zich op nog meerdere vlakken zoals het financiële (er niet in slagen om zichzelf uit de rode cijfers te halen), familiale (gezin niet kunnen onderhouden, het hen onnodig moeilijk maken, kinderen vergeten op te pikken van school), professioneel (niet naleven van het contract), Bert: Op professioneel vlak zien we dat Bert enorm veel verandert van job. Eén van zijn werkgevers meldt op zijn fiche Bert is niet geschikt voor deze job en heeft geen verantwoordelijkheidsgevoel. Op familiaal vlak zien we dat Bert niet veel aandacht schenkt aan de bezoeksregeling. Hij gaat vaak zijn zoon niet oppikken bij de moeder. Ook financieel neemt Bert zijn verantwoordelijkheden niet op. Hij profiteert van zijn omgeving en laat hen voor hem betalen. Hij licht de verzekering op om zo uitbetalingen te krijgen. Hoewel hij schulden heeft, ontkent hij zijn financiële problemen. 16) Geen verantwoordelijkheid nemen voor het eigen gedrag De persoon neemt geen verantwoordelijkheid op voor zijn eigen acties (zoweel crimineel als niet-crimineel) noch voor de gevolgen van zijn daden. Dit wordt duidelijk als je de persoon met overduidelijk bewijsmateriaal confronteert en hij de beschuldigingen desondanks blijft ontkennen. Bert: Dit is reeds naar voor gekomen bij het vorige item ( Onverantwoordelijkheid ). Ook kunnen we stellen dat Bert de verantwoordelijkheid voor de moord die hij pleegde niet opneemt. Hij blijft ontkennen schuldig te zijn, ondanks al het bewijsmateriaal tegen hem. Hij klaagt zelfs het gerechtelijk systeem aan. Volgens hem maakten ze namelijk zware fouten door hem op te sluiten. 20

21 17) Veel kortstondige partnerrelaties Hier gaat men na hoeveel relaties de persoon reeds heeft gehad. Hierbij rekent men relaties waarbinnen er van beide partners een zekere mate van engagement werd vereist. Zowel hetero- als homoseksuele relaties vallen hieronder. Om dit item te scoren wordt er een opdeling gemaakt tussen mensen jonger en mensen ouder dan 30 jaar. (bijv. 3 relaties: <30jaar: score 2. >30jaar: score 1.) Bert: We beschikken enkel over de volgende gegevens in verband met zijn relationeel leven: Bert was 12 jaar getrouwd met Marina. Hij was 1 jaar samen met Christine. En hij had ongeveer een jaar een relatie met zijn slachtoffer. Volgens de PCL-R handleiding kunnen we een persoon van boven de 30 jaar (Bert 1962=> 38 jaar op moment van de feiten), die 3 relaties had, een score van 1 geven. Op basis hiervan kunnen we zeggen dat dit item dus minstens in zekere mate van toepassing is bij dit individu. 18) Jeugdcriminaliteit Ook dit item bekijkt het verleden van het individu. Men gaat na of er een geschiedenis van serieus anti-sociaal gedrag aanwezig is. De score wordt enkel toegekend als er formele contacten met het juridische systeem zijn geweest. Dit item wordt weggelaten als de persoon jeugddelinquentie ontkent, en er geen collaterale informatie is die dit zou tegenspreken. Bert: Geen toegang tot het jeugddossier 19) Schending voorwaarden Een individu, ouder dan 18 jaar, wordt hierop hoog gescoord wanneer hij de condities voor een voorwaardelijke vrijlating niet heeft gerespecteerd. Dit item wordt geschrapt als de persoon niet eerder in contact is gekomen met het gerechtelijk systeem. Bert: Dit item kunnen we weglaten gezien Bert nooit eerder in de gevangenis is verbleven. 20) Veelsoortige criminaliteit Het laatste item van de PCL-R bekijkt het criminele overzicht van de persoon. Dit betreft alle eerdere aanklachten en veroordelingen voor alle soorten van offensief gedrag van dit individu. Hieronder vinden we 15 verschillende categorieën, onder meer diefstal, fraude, moord, verkeersovertreding, Bert: Bert is enkel in het gerechtelijk systeem bekend voor rijden onder invloed (categorie 8). 21

22 Scoring: Aan de 20 items uit de PCL-R wordt een score toegekend naargelang de mate waarin het kenmerk aanwezig is bij de persoon. Als het kenmerk heel duidelijk aanwezig is, krijgt de persoon 2 punten voor dit kenmerk. Is het kenmerk aanwezig, maar niet zo heel duidelijk, wordt er 1 punt toegekend. Als het kenmerk helemaal niet terug te vinden is bij de persoon worden geen punten genoteerd voor dit kenmerk. Uiteindelijk wordt er een score bekomen tussen minimum 0 en maximum 40 punten. Deze score is zowel gebaseerd op het semi-gestructureerd interview als op het collateraal materiaal, zoals bijv. gerechtelijke dossiers, gesprekken met naasten, Door verschillende bronnen te informeren verhoogt men ook de betrouwbaarheid van de score. (Hare, 2004) Deze dimensionele score representeert de mate waarin de persoon overeenkomt met een prototypische psychopaat. Personen met een score van 30 of hoger worden psychopaten genoemd. (Hare, 1991) De hantering van de totale score van de PCL-R doet verwachten dat Hare psychopathie ziet als een categoriale diagnose. Dit was zijn initieel uitgangspunt maar later komt hij hier zelf gedeeltelijk op terug en verwijst hij naar het huidige onderzoek. (Hare, 2006) Huidig onderzoek geeft namelijk aan dat psychopathie eerder een dimensioneel begrip is. Edens et al. deden hierover het meest recente en een methodologische goed onderzoek over. Met hun onderzoek geven ze een antwoord op het debat of psychopathie een dimensioneel of categoriaal gegeven is. Deze vraag is ook relevant voor een aantal zaken die gerelateerd zijn aan psychopathie; de etiologie, de pragmatiek, het klinisch belang, (Lilienfeld, 1998) De uitkomst van dit debat heeft ook een aanzienlijke praktische significantie binnen het juridisch systeem, daar wordt de PCL-R namelijk gebruikt voor de strafbepaling van de eventueel psychopathische crimineel. (Edens, 2006b) We kunnen besluiten dat psychopathie zowel een categoriale als dimensionele diagnose is Het model: De PCL-R baseert zich op het twee-factoren model met 4 facetten. Dit model is gekenmerkt door twee brede clusters van factoren: Een eerste factor overkoepelt het interpersoonlijke en affectieve aspect. Uit onderzoek blijkt dat er een significante correlatie is tussen factor 1 scores en scores op de antisociale, paranoïde, theatrale en narcistische persoonlijkheidsstoornis. (Hildebrand, 2004) Factor 2 handelt over de levensstijl en het antisociale gedrag van een persoon. Dit model toont ook aan dat psychopathie, geoperationaliseerd door de PCL-R, meer omvat dan enkel het gedrag. 22

23 De 4 facetten zijn de volgende (Hare, 2004): 1/ interpersoonlijke (4 van de 20 kenmerken van de PCL-R gaan dit facet na, kenmerk 1, 2, 4 en 5.), 2/ affectieve (er zijn 4 van de 20 kenmerken die hierop focussen, namelijk kenmerk 6, 7, 8 en 16), 3/ levensstijl (wordt bepaald aan de hand van 5 van de 20 kenmerken van de PCL-R, zijnde kenmerk 3, 9, 13, 14 en 15 ) en als laatste, 4/ is er het antisociale facet (5 van de 20 kenmerken uit de PCL-R onderzoeken dit, namelijk item 10, 12, 18, 19 en 20). Twee van de 20 kenmerken hebben minder duidelijk betrekking tot 1 van deze 4 facetten. Het betreft het kenmerk promiscue seksueel gedrag (kenmerk 11), en het kenmerk veel kortstondige partnerrelaties (kenmerk 17). Hoewel deze kenmerken niet laden op de twee belangrijkste factoren, hebben ze toch een belangrijke bijdrage voor de totale PCL-R score. (Hare,2006) De volgende figuur geeft een overzichtelijk en georganiseerd beeld weer van het model dat de PCL-R hanteert. 23

24 Psychopathie en Interpersoonlijke Relaties PSYCHOPATHIE FACTOR 1 FACTOR 2 INTER- PERSOONLIJKE AFFECTIEVE LEVENSSTIJL ANTI-SOCIALE Gladde prater/ oppervlakkige charme Gebrek aan berouw/ schuldgevoel Prikkelhongerig Gebrekkige gedragsbeheersing Opgeblazen gevoel van eigenwaarde Ontbreken van emotionele diepgang Parasitaire levensstijl Gedragsproblemen op jonge leeftijd Pathologische liegen Kil/Gebrek aan empathie Ontbreken van realistische doelen op lange termijn Jeugdcriminaliteit List en bedrog/manipulerend gedrag Geen verantwoordelijkheid nemen voor het eigen gedrag Impulsiviteit Schending voorwaarden Onverantwoordelijk gedrag Veelsoortige criminaliteit Promiscue seksueel gedrag Veel korstondige partnerrelaties 24

25 Psychopathie en Interpersoonlijke Relaties In deze thesis zullen we ons vooral focussen op gegevens die aansluiten bij de twee facetten van de eerste factor van Hare. Op het affectief niveau zien we dat psychopaten het moeilijk hebben om sterke emotionele banden op te bouwen met anderen. Ze hebben ook een tekort aan empathie, wroeging en gemeende schuldgevoelens. Op het interpersoonlijk niveau herkennen we een psychopaat door zijn arrogantie, dominantie, manipulatie, oppervlakkigheid, en zijn grandioos zelfgevoel. (Hare, 2006) De interpersoonlijke en affectieve kenmerken van een psychopaat worden geuit in zijn sociaal deviante levensstijl (facet 3 > Factor 2). Deze is gekenmerkt door impulsief en onverantwoordelijk gedrag. Vele psychopaten lijken een aanleg te hebben om sociale regels en waarden te breken of te negeren, en slagen er niet in om sociale verplichtingen en verantwoordelijkheden waar te maken. Hierbij wil ik ook vermelden dat we uit het artikel van Patrick (1998) kunnen besluiten dat instrumenteel geweld, meest voorkomend bij psychopaten, vooral gerelateerd is aan Factor 1. Dit is in tegenstelling tot Factor 2, die eerder samenhangt met reactief geweld. 25

26 Psychopathie en Interpersoonlijke Relaties 1.3. Psychopathie En Emoties Kramers woordenboek omschrijft een emotie als 1gemoedsbeweging, aandoening; 2het vervuld-zijn door aandoeningen, ontroering; geestelijke onrust. (Coenders, 1990) Bij Vandale online vinden we 1. hevig gevoel. Waarbij men gevoel verder onder andere definieert als wat men voelt, de lichamelijke gewaarwording van het voelen; het vermogen om iets aan te voelen; iets wat men innerlijk gewaarwordt. We kunnen emotie dus definiëren als een innerlijke beleving of een gevoel (bijv. angst, blijheid, verdriet, ) dat door een bepaalde situatie wordt opgeroepen. Reeds in 1898 stelde Darwin in zijn boek The Expressions of the Emotions in Man and Animals, dat het tonen van emoties aangeboren is. (Darwin, 1898; Sanger, 2001) Hoewel de mogelijkheid om emoties te uiten en te bespreken verschilt van persoon tot persoon, lijkt het dat dit bij sommigen zelfs afwezig is. Alexithymia patiënten mogen we hierbij zeker niet verwarren met psychopaten. Bij alexithymia is het affect wel aanwezig, maar is het moeilijk te herkennen door het subject. Hierdoor kunnen personen met alexithymia moeilijk het affect duiden of identificeren. Bij psychopathie daarentegen is het affect weinig of niet aanwezig. Dit is een uiterst belangrijk verschil tussen beide. Personen met alexithymia beschikken wel over de emoties, maar niet over de woorden. Voor psychopaten werkt het net omgekeerd, de woorden zijn er wel, maar de echte emotiebelevingen ontbreken. (Hare, 2004; Haviland, 2004) Uit de oorsprong van de PCL-R zien we dat Hare zijn conceptualisering over psychopathie gebaseerd heeft op Cleckley. In zijn boek The Mask of Sanity stelt Cleckley dat een psychopaat niet in staat is of volledig bereid is om de emotionele componenten van persoonlijk en interpersoonlijk gedrag te ervaren. In dit boek zet Cleckley de globale hypothese van de emotionele armoede bij psychopaten uiteen. Hij besluit dat psychopaten lijden aan emotionele armoede. (Cleckley, 1976) Hieruit volgt ook zijn stelling dat psychopaten enkel proto-emoties hebben. Cleckley bedoelt dat bijvoorbeeld liefde voor een psychopaat, gelijk staat aan seks. Woede is gelijk aan irritatie en verdriet wordt door een psychopaat ervaren als frustratie. Terwijl hij onder schuld vooral spijt voelt, geen spijt voor zijn daden, wel voor de gevolgen ervan voor hemzelf. Bijvoorbeeld dat hij in de gevangenis moet zitten en van zijn vrijheid beroofd is. (Cleckley, 1976) The Mask of Sanity, het masker van de gezondheid, dat is wat psychopaten voorhouden. Ze bootsen normale emoties na, geven blijk van intelligentie, veinzen sociale verantwoordelijkheid, maar onder het masker zit een ziektebeeld met heel wat gevolgen. 26